UCHWAŁA Z DNIA 23 PAŹDZIERNIKA 2002 R.
I KZP 33/02


Przepis art. 115 § 3 k.k., stanowiąc, że przestępstwami podobnymi są
m. in. przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia, nie
wymaga, aby porównywane przestępstwa były przestępstwami, do których
ustawowych znamion należy stosowanie przemocy lub groźby jej użycia.
Należy zatem przyjmować podobieństwo przestępstw także wtedy, gdy za-
stosowana przemoc lub groźba jej użycia pozostają poza zakresem zna-
mion popełnionych przestępstw, ale faktycznie zostały one zrealizowane w
warunkach wystąpienia takiego sposobu działania, który powinien być
objęty opisem przypisanego sprawcy czynu.

Przewodniczący: sędzia SN P. Hofmański.
Sędziowie SN: E. Gaberle, L. Misiurkiewicz (sprawozdawca).
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Krzysztofa B., po rozpoznaniu, przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Ś., postano-
wieniem z dnia 1 sierpnia 2002 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy koniecznym do przyjęcia podobieństwa przestępstw w rozumie-
niu art. 115 § 3 k.k. w oparciu o kryterium przemocy lub groźby jej
użycia, jest tylko popełnienie przestępstw, których ustawowym zna-
mieniem jest przemoc lub groźba jej użycia, czy też należy dokony-
wać interpretacji, że podobieństwo w oparciu o te kryteria zachodzi
także wobec sprawcy, który używa przemocy lub grozi jej użyciem,
czyni to wbrew czyjejś woli, ale ani przemoc, ani groźba jej użycia nie
należą do ustawowych znamion danego przestępstwa, jeżeli tak, to
czy w takim wypadku użycie przemocy lub groźby jej użycia powinno
się znaleźć w opisie przypisanego sprawcy przestępstwa?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.


U Z A S A D N I E N I E


Przepis art. 115 § 3 k.k. przez przestępstwa podobne uznaje: prze-
stępstwa tego samego rodzaju, p r z e s t ę p s t w a z z a s t o s o w a n i e m
p r z e m o c y l u b g r o ź b y j e j u ż y c i a oraz przestępstwa popełnione w
celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

Tak więc określenie przestępstwa podobnego w art. 115 § 3 k.k. na-
stąpiło na podstawie trzech kryteriów, z których drugie z wymienionych jest
przedmiotem zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni
ustawy - w trybie art. 441 § 1 k.p.k. Problem sprowadza się do odpowiedzi
na pytania: 1) czy powołany przepis sprowadza pojęcie przestępstw po-
dobnych m. in. do takich sytuacji, w których co prawda porównywane prze-
stępstwa nie należą do przestępstw tego samego rodzaju, ustalonego na
podstawie porównywania dóbr chronionych prawem - a więc skierowanych
przeciwko temu samemu dobru, ale skierowane są przeciwko dobrom róż-
nego rodzaju, chociaż popełnione zostały w ten sam sposób - to jest przy
użyciu przemocy lub groźby jej użycia, przy czym zastosowanie przemocy
lub groźba jej użycia należą do znamion tych przestępstw, 2) czy też prze-
pis art. 115 § 3 nie wymaga, aby porównywane przestępstwa były prze-
stępstwami, do których ustawowych znamion należy wymieniony sposób
działania, pozostający poza zakresem tych znamion.
Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie przemocy lub groźba jej uży-
cia stało się samodzielną przesłanką ustalania podobieństwa przestępstw
na gruncie art. 115 § 3 k.k. z 1997 r.

Zmiana treści art. 115 § 3 k.k. w stosunku do art. 120 § 2 k.k. z 1969
r. przez wprowadzenie sposobu działania jako kryterium ustalania podo-
bieństwa przestępstw i zawężenia zakresu tego sposobu działania, do
przestępstw z z a s t o s o w a n i e m przemocy lub groźby jej użycia miała
niewątpliwie na celu ostateczne rozstrzygnięcie wątpliwości, które powsta-
ły, w warunkach obowiązywania kodeksu karnego z 1969 r., na tle m. in.
orzecznictwa Sądu Najwyższego, w którym sposób działania potraktowano
jako przesłankę ustalania podobieństwa przestępstwa, co spotkało się z
krytyką doktryny, która zarzucała takiemu poglądowi wyjście poza granicę
ustawy i rozszerzanie zakresu pojęcia ,,powrotu do przestępstwa" - w ro-
zumieniu art. 60 § 1 d.k.k .

O ile sposób działania jako kryterium ustalania podobieństwa prze-
stępstw na tle § 2 art. 120 k.k. z 1969 r. mógł zasadnie budzić kontrower-
sje, o tyle zmiana, która nastąpiła w art. 115 § 3 k.k. w stosunku do powo-
łanego art. 120 k.k. z 1969 r., wprowadza jasne kryterium podobieństwa
przestępstw z z a s t o s o w a n i e m przemocy lub groźby jej użycia, przy
czym - dla oceny podobieństwa przestępstw na podstawie tego kryterium -
nie jest wymagane, aby ten wymieniony w art. 115 § 3 k.k. sposób działa-
nia należał do znamion porównywanych czynów (G. Rejman w: E. Bień-
kowska, B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska, G. Rejman: Kodeks kar-
ny - część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s. 1429; A. Wąsek w: M.
Kalitowski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek: Kodeks
karny. Komentarz, t. II, Gdańsk 1999, s. 378). Tego rodzaju wykładnia ma
swój przekonywający zamysł po stronie ustawodawcy - chodzi wszak o to,
że ten właśnie sposób działania faktycznie skierowany jest przeciwko ta-
kiemu dobru, jak nietykalność cielesna, wolność, a więc nie ogranicza się
on jedynie do określenia sposobu działania, ale wskazuje jednocześnie na
przedmiot zamachu (A. Zoll: Glosa do wyroku SN z dnia 10 marca 1976 r.,
PiP 1975, nr 7, s. 179).

Jeśli więc ustawodawca w treści art. 115 § 3 k.k. posługuje się, po-
równując przestępstwa w celu ustalenia ich podobieństwa, kryterium spo-
sobu działania ,,z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia", to nie
odwołuje się do znamion tych przestępstw w tej postaci, ale do sposobu
realizacji określonych przestępstw, a więc do ustaleń faktycznych określa-
jących konkretny sposób działania sprawcy.

Podobieństwo przestępstw ma, jak słusznie podkreśla A. Zoll (K. Bu-
chała, A. Zoll: Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, Warszawa 1998,
s. 626) przede wszystkim charakter prognostyczny; dla ustalenia złej pro-
gnozy kryminologicznej istotne są postawy sprawcy, których trwałość wyra-
ża się powtarzającym się zachowaniem. Dlatego też dla ustalenia tej pro-
gnozy nie ma zasadniczego znaczenia to, czy do ustawowych znamion
popełnionego przestępstwa, za które sprawca był już skazany, i do następ-
nie dokonanego przez niego kolejnego przestępstwa należy przemoc lub
groźba jej użycia, czy też ten sposób działania jest okolicznością pozosta-
jącą poza zakresem znamion tych przestępstw.

Za takim rozumieniem podobieństwa przestępstw, na podstawie kry-
terium zastosowania przemocy lub groźby jej użycia, przemawia również
wykładnia językowa.

Zwrot ,,z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia" uzasadnia w
pełni dosłowne jego odczytanie, że chodzi w nim nie tylko o przestępstwa,
do których znamion należy stosowanie przemocy lub groźba jej użycia (np.
art. 280 k.k., art. 281 k.k. i art. 232 k.k., art. 246 k.k., art. 250 k.k.), ale o
każde inne przestępstwa popełnione ,,z zastosowaniem przemocy lub
groźby jej użycia".
Odmienna wykładnia tego kryterium podobieństwa czynów zabronio-
nych pod groźbą kary mogłaby podawać w wątpliwość podobieństwo czy-
nów rodzajowo różnych jako godzących w inne dobra, ale z istoty swej z
pewnością podobnych - jak na przykład określonych w art. 222 § 1 k.k.,
art. 223 k.k. oraz w art. 156 § 1 k.k., art. 157§ 1 k.k., art. 148 § 1 k.k. (po-
pełnionych przez działanie, a nie zaniechanie), bo faktycznie zrealizowa-
nych przez zastosowanie przemocy, chociaż nie została ona określona ja-
ko znamię tych przestępstw.

Tak więc należy przyjąć, że ustawodawca, wprowadzając do definicji
przestępstwa podobnego użycie przemocy lub groźby jej użycia, jako jedno
z kryteriów podobieństwa przestępstw, odwołuje się nie do znamion prze-
stępstw, lecz do ich charakteru przez posłużenie się tym właśnie sposobem
działania przy realizacji znamion popełnionego przestępstwa.

W tych warunkach powstaje następna do rozważenia kwestia: czy
skoro zastosowanie przemocy lub groźba jej użycia nie musi wchodzić w
zakres znamion określonego przestępstwa, a faktycznie do jego popełnie-
nia sprawca tylko posłużył się takim sposobem działania, okoliczność ta
powinna znaleźć swoje odzwierciedlenie w opisie przypisanego sprawcy
czynu.
Zdaniem Sądu Najwyższego - tak.

Już z art. 313 § 2 k.p.k. wynika, że postanowienie o przedstawieniu
zarzutów powinno zawierać (m. in.) dokładne określenie zarzucanego po-
dejrzanemu czynu i jego kwalifikację prawną. Stosownie do wymogów art.
332 § 1 pkt 2 k.p.k., akt oskarżenia powinien zawierać ,,dokładne określe-
nie zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca,
s p o s o b u (podkreśl. SN) i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a
zwłaszcza wysokości powstałej szkody".

Dokładne określenie przypisanego oskarżonemu czynu oraz jego
kwalifikację prawną powinien również zawierać wyrok skazujący (art. 413 §
2 pkt 1 k.p.k.). Jeśli w odniesieniu do wyroku kodeks postępowania karne-
go w art. 413 § 2 pkt 1 nie wspomina o czasie, miejscu, s p o s o b i e i oko-
licznościach popełnienia czynu, a także o szkodzie, to jednak nie może bu-
dzić żadnych wątpliwości obowiązek sądu uwzględnienia tych wszystkich
okoliczności w wyroku skazującym. Ich brak trudno byłoby pogodzić z na-
kazem dokładnego ustalenia czynu przypisanego oskarżonemu. W proce-
sie karnym, służącym dociekaniu prawdy materialnej, maksymalna konkre-
tyzacja czynu przestępnego ma istotne znaczenie w wielu płaszczyznach -
właściwość sądu, legitymacja stron, tożsamość czynu zarzucanego i przy-
pisanego i w wielu innych wypadkach. Nakaz dokładnego badania i okre-
ślenia czynu przypisanego podyktowany jest przede wszystkim potrzebą
rozstrzygnięcia przez sąd kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego
za zarzucany, a następnie przypisany mu czyn przestępny.

Jego istotę charakteryzują m. in. okoliczności odnoszące się do pod-
miotu czynu, rodzaju atakowanego dobra, czasu, miejsca i sposobu jego
popełnienia. Ustawowe określenie ,,dokładne" może być, i de facto jest,
różnie interpretowane. Z reguły przyjmuje się, że opis czynu powinien
obejmować wszystkie te elementy, które mają znaczenie dla prawidłowej
kwalifikacji prawnej. Dokładność opisu czynu, a więc stopień jego konkret-
ności i szczegółowości, zależy niewątpliwie od sposobu ujęcia określonego
typu przestępstwa w przepisie prawa materialnego.

Nie odpowiada wymogom ustawy na pewno taki opis czynu, który
pomija którykolwiek element działania sprawcy, należący do zespołu usta-
wowych znamion danego typu przestępstwa.

Oznacza to, że jeśli do znamion określonego czynu przestępnego nie
należy zastosowanie przemocy lub groźba jej użycia, ale z takim sposobem
działania wiążą się istotne skutki w zakresie przyjętej kwalifikacji prawnej
czynu i odpowiedzialności karnej (art. 64 § 1 k.k., art. 75 § 1 k.k.) to nie
można nieuwzględnić w opisie czynu sposobu działania, z którym ustawa w
art.115 § 3 k.k. wiąże podobieństwo przestępstw (odmienne stanowisko
zaprezentowano we wniosku Prokuratury Krajowej).

Dokładne ustalenie czynu, wyrażone jego opisem, ma zawsze istotne
znaczenie. Stopień dokładności przy ustalaniu przypisanego oskarżonemu
czynu, wobec przyjęcia, że zgodnie z art. 115 § 3 k.k. porównywane prze-
stępstwa nie muszą być przestępstwami, do których ustawowych znamion
należy zastosowanie przemocy lub groźby jej użycia, wymaga, w każdym
wypadku zastosowania przez sprawcę tych środków do realizacji ustawo-
wych znamion danego typu przestępstwa, uwzględnienia tego w opisie
czynu jako okoliczności mającej zasadnicze znaczenie przy przyjęciu, że
sprawca działał w warunkach powrotu do przestępstwa lub też zaistniały
przesłanki do zarządzenia wykonania kary na podstawie art. 75 § 1 k.k.

Podstawą ustalenia i procesowego określenia czynu jest taki czyn,
który zawiera te wszystkie elementy, które mają znaczenie dla jego prawi-
dłowej i pełnej kwalifikacji prawnej. Każdy z tych elementów składa się na
opis czynu w znaczeniu prawnym i dlatego żaden z nich nie powinien być
pominięty.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy uchwalił udzielić odpo-
wiedzi jak wyżej.