Uchwała z dnia 18 października 2001 r., III CZP 56/01

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski

Sąd Najwyższy w sprawie z urzędu w przedmiocie zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej przez Andrzeja A. i Sławomira K., po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 18 października 2001 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 26
czerwca 2001 r.
,,Czy możliwe jest, w razie zaistnienia przesłanek określonych w art. 5 § 1
prawa upadłościowego, zastosowanie sankcji przewidzianej w art. 172 §1 tego
prawa niezależnie od tego, czy została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy"
podjął uchwałę:

Sąd gospodarczy właściwy do prowadzenia postępowania
upadłościowego może orzec o sankcji przewidzianej w art. 172 § 1
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) także
wówczas, gdy nie została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Toruniu postanowieniem z dnia 9 lutego 2001 r. pozbawił
Andrzeja A. i Sławomira K. na okres dwóch lat prawa prowadzenia działalności
gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub
pełnomocnika przedsiębiorcy, członka rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w spółce
akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością lub w spółdzielni. Podstawą tego
rozstrzygnięcia, wydanego na podstawie art. 172 § 1 rozporządzenia Prezydenta
RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991
r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej "Pr.upadł."), było ustalenie, że obaj uczestnicy
będąc wspólnikami i członkami zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
P.P.H. ,,AS" w M. nie dopełnili przewidzianego w art. 5 § 1 Pr.upadł. obowiązku
złożenia w terminie dwóch tygodni od zaprzestania płacenia długów wniosku o
ogłoszenie upadłości ich spółki.
Po rozpoznawaniu apelacji uczestnika Andrzeja A. Sądowi Okręgowemu w
Toruniu nasunęła się wątpliwość, czy dopuszczalne jest zastosowanie sankcji z art.
172 § 1 Pr.upadł. w sytuacji, gdy nie została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy,
którego przedstawicieli ta sankcja ma dotyczyć. Z uzasadnienia zagadnienia
prawnego wynika, że źródłem wątpliwości Sądu jest brzmienie art. 172 § 2
Pr.upadł., zgodnie z którym w sprawach, o których mowa w § 1, orzeka sąd
prowadzący postępowanie upadłościowe. Sformułowanie ,,sąd prowadzący
postępowanie upadłościowe" może bowiem sugerować, że chodzi tylko o sąd, który
takie postępowanie rzeczywiście prowadzi. W konsekwencji można by zatem
przyjmować, że nałożenie sankcji przewidzianej w 172 § 1 Pr.upadł. byłoby
niemożliwe w sytuacji, gdy nie doszło do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
przedsiębiorcy, mimo istnienia przesłanek z art. 5 § 1 Pr.upadł. Taka interpretacja
kłóci się jednak z celem wprowadzenia sankcji na osoby opieszałe, zobowiązane
ustawowo do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy, dlatego
Sąd Okręgowy opowiedział się za stanowiskiem, że stosowanie sankcji z art. 172 §
1 Pr.upadł. jest niezależne od faktycznego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 172 został wprowadzony do Prawa upadłościowego ustawą z dnia
31 lipca 1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. - Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
117, poz. 751). Stanowi on część dodanego wówczas rozdziału IV, zatytułowanego
,,Odpowiedzialność cywilna", składającego się z artykułów 171-173.
Artykuł 171 ustanawia odpowiedzialność odszkodowawczą za niewykonanie
przez przedsiębiorcę przewidzianego w art. 5 § 1 lub 2 Pr.upadł. obowiązku
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od
zaprzestania płacenia przez niego długów. Artykuł 172 wprowadza swoistą karę
dodatkową za niewykonanie tego obowiązku, w postaci pozbawienia osób za to
odpowiedzialnych prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny
rachunek oraz możliwości pełnienia przez okres od dwóch do pięciu lat określonych
funkcji związanych z działalnością gospodarczą u innych przedsiębiorców.
Wreszcie art. 173 reguluje kwestie związane z wpisem do rejestru osób, w stosunku
do których został orzeczony zakaz, o jakim mowa w art. 172.
Z tego wynika, że wbrew tytułowi rozdziału IV tylko pierwszy z zawartych w
nim przepisów dotyczy tradycyjnie pojmowanej odpowiedzialności cywilnej,
natomiast pozostałe wprowadzają nową kategorię spraw cywilnych w znaczeniu
formalnym (art. 1 in fine k.p.c.). Materia rozdziału IV łączy się z uregulowaną w
tytule I problematyką ogłoszenia upadłości tylko w sposób pośredni, a z tzw.
postępowaniem upadłościowym właściwym (art. 64 i nast. Pr.upadł.) nie pozostaje
w żadnym związku. Wprowadzając te nowe, różniące od siebie kategorie spraw,
oraz powierzając je kompetencji sądów, ustawodawca zmuszony był wskazać, które
sądy są powołane do ich stosowania. Nie zdecydował się jednak na określenie
właściwości w sposób ogólny, lecz wskazał sądy właściwe dla każdej z
wymienionych wyżej kategorii spraw.
Orzekanie o odszkodowaniu przewidzianym w art. 171 § 1 Pr.upadł.
powierzono sądowi gospodarczemu (art. 171 § 2); stosowanie zakazów określonych
art. 172 § 1 - sądowi prowadzącemu postępowanie upadłościowe (art. 172 § 2), a
prowadzenie rejestru osób, wobec których zostały te zakazy orzeczone - sądom
gospodarczym właściwym w sprawach upadłości (art. 173 § 1). Przesądza to o
kompetencyjnym charakterze tych norm, lecz nie usuwa jeszcze wątpliwości co do
ich treści. Dotyczą one, jak trafnie ocenił Sąd Okręgowy, niejasnego określenia
przyjętego w art. 172 § 2 na oznaczenie właściwości sądu orzekającego o
zakazach, o których mowa w paragrafie pierwszym tego przepisu. Chodzi
o sformułowanie ,,sąd prowadzący postępowanie upadłościowe".
Możliwe są dwa jego rozumienia. Pierwsze oznaczałoby sąd, który faktycznie
to postępowanie prowadzi, z czego wynikałaby konsekwencja, że nie jest możliwe
nałożenie sankcji z art. 17 § 1 Pr.upadł. bez wszczęcia postępowania
upadłościowego, drugie natomiast pozwoliłoby przyjąć, że chodzi o sąd, który byłby
właściwy do przeprowadzenia ewentualnego postępowania upadłościowego, co
oznacza, że nałożenie wspomnianej sankcji jest możliwe niezależnie od tego, czy
postępowanie upadłościowe zostało wszczęte czy też nie. Należy przy tym
pamiętać, że zgodnie z wyjaśnieniem zawartym w uzasadnieniu uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 8 maja 2001, III CZP 15/01 (OSNC 2002, nr 1, poz. 1),
wszczęcie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości jest równocześnie
wszczęciem postępowania obejmującego także właściwe postępowanie
upadłościowe, czyli wszczęciem postępowania rozumianego jako całość składająca
się z dwóch części - z postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości i z
właściwego postępowania upadłościowego.
Pierwszą z przedstawionych interpretacji należy odrzucić, gdyby bowiem
ustawodawcy chodziło o wskazanie sądu faktycznie prowadzącego postępowanie
upadłościowe, to - dokonując zmiany ustawy - posłużyłby się istniejącą już w niej
formułą, a mianowicie określeniem zawartym w art. 66 ,,sąd w którym toczy się
postępowanie upadłościowe". Dlatego należy przyjąć, że przez zawarte w art. 172 §
2 Pr.upadł. wskazanie sądu należy rozumieć poddanie spraw o orzeczenie zakazów
z art. 172 § 1 kompetencji sądów upadłościowych.
Powstaje jednak problem, dlaczego ustawodawca nie zastosował jednolitej
terminologii, skoro w następnym przepisie tego samego rozdziału, czyli w art. 173
§ 1, wskazując sąd właściwy do prowadzenia wykazu osób, wobec których
orzeczono zakazy z art. 171 Pr.upadł., użył poprawnego określenia ,,sąd
gospodarczy właściwy w sprawach upadłości". Rozbieżności tej nie da się
usprawiedliwić zamiarem zaakcentowania w art. 173 § 1, że mimo ,,rejestrowego" z
natury charakteru spraw o prowadzenie wykazu osób ukaranych na podstawie art.
172 § 1 Pr.upadł., zostały one przekazane do kompetencji sądu upadłościowego, a
nie rejestrowego. Takie domniemanie woli ustawodawcy potwierdza pośrednio
znowelizowanie art. 173 przepisem art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 30 listopada 2000 r. o
zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, Prawa upadłościowego, ustawy o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji, ustawy o wydawaniu Monitora
Sądowego i Gospodarczego oraz ustawy - Prawo działalności gospodarczej (Dz.U.
Nr 114, poz. 1193) i przekazanie spraw, o których mowa do właściwości sądów
rejestrowych.
Utrzymanie formuły z art. 172 § 2 Pr.upadł. o ,,sądzie prowadzącym
postępowanie upadłościowe" da się więc wytłumaczyć tylko tym, że wprowadzając
ją do Prawa upadłościowego wspomnianą na wstępie ustawą nowelizującą z dnia
31 lipca 1997 r., znowelizowano jednocześnie ustawę z dnia 20 czerwca 1985 r. -
Prawo o ustroju sądów powszechnych (jedn. tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze
zm.) przez dodanie art. 191, zawierającego upoważnienie Ministra Sprawiedliwości
do przekazania w drodze rozporządzenia jednemu sądowi rejonowemu - sądowi
gospodarczemu, w którym został utworzony wydział dla spraw upadłościowych
i układowych, rozpoznawanie omawianych spraw, należących do właściwości
innych sądów rejonowych - sądów gospodarczych. Oznacza to, że Minister
Sprawiedliwości mógł zdecydować o funkcjonowaniu sądów gospodarczych, które
nie będą rozpoznawać spraw upadłościowych, gdyż ta kategoria spraw z obszaru
działania tego sądu zostanie przekazana do innego sądu gospodarczego, w którym
będzie utworzony wydział do rozpoznawania spraw upadłościowych. Jest to
dodatkowy argument o charakterze ,,organizacyjnym", przemawiający za
utrzymywaniem w art. 172 § 2 Pr.upadł. formuły ,,sądu prowadzącego postępowanie
upadłościowe", skoro mogły istnieć sądy gospodarcze, które takich postępowań nie
prowadziły.
Trzeba zgodzić się z Sądem Okręgowym, że za przyjęciem stanowiska, iż
możliwe jest zastosowanie sankcji przewidzianej w art. 172 § 1 Pr.upadł. niezależnie
od tego, czy została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy, przemawiają dodatkowo
argumenty funkcjonalne i celowościowe. Przepis ten stanowi, że opisanej w nim
sankcji podlega ten, kto nie wykona obowiązku określonego w art. 5 § 1 lub 2. Nie
ulega wątpliwości, że niewykonanie tego obowiązku może polegać na spóźnionym
zgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub na zignorowaniu tego nakazu
ustawowego. Trudno byłoby zgodzić się z sytuacją, w której ten kto zgłosił
spóźniony wniosek, podlegałby sankcji za omieszkanie, a ten kto nie
podporządkował się temu nakazowi, nie ponosiłby sankcji tylko dlatego, że nie
wszczęto postępowania upadłościowego. Podobnie trudna do zaakceptowania
byłaby niemożność orzekania zakazu wobec osoby, która zwlekając ze
zgłoszeniem wniosku doprowadziła do rozdysponowania majątkiem dłużnika w
rezultacie czego zgłoszony później wniosek podlegałby oddaleniu na podstawie art.
13 § 1 Pr.upadł. Takie swoiste premiowanie osób nielojalnych i
niezdyscyplinowanych byłoby niedopuszczalne i zaprzeczałoby celowi omawianej
regulacji prawnej.
Wszystkie te argumenty uzasadniają przyjęcie tezy, że sąd gospodarczy
właściwy do prowadzenia postępowania upadłościowego może orzec o sankcji
przewidzianej w art. 172 § 1 Pr.upadł. także wówczas, kiedy nie została ogłoszona
upadłość przedsiębiorcy. (...)
Uwzględniając powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 390 k.p.c. rozstrzygnął
przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.