Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 17 listopada 1994 r.
III AZP 3/94

Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Jerzy Kwaśniewski,
Janusz Łętowski (współsprawozdawca), Walery Masewicz, Teresa Romer (autor
uzasadnienia), Maria Tyszel (sprawozdawca), Andrzej Wróbel

Sąd Najwyższy, przy udziale Prokuratora Włodzimierza Skoniecznego, w sprawie
ze skargi Aleksandry M. na decyzję Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób
Represjonowanych z dnia 28 stycznia 1993 r., [...] w przedmiocie uprawnień
kombatanckich po rozpoznaniu w dniu 17 listopada 1994 r. zagadnienia prawnego
przekazanego przez skład pięciu sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 12
maja 1994 r., Sygn. akt III ARN 24/94:

Czy osobę, która została deportowana na Syberię ze swego stałego miejsca
zamieszkania na obszarze b. Litewskiej SRR w ramach tzw. "akcji rozkułaczania" moż-
na uznać za podlegającą represji z przyczyn politycznych w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt
3 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących
ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zmianami),
jeżeli w okresie deportacji nie posiadała obywatelstwa polskiego?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Osobę narodowości polskiej, deportowaną na Syberię w ramach tzw. "akcji
rozkułaczania" z obszaru b. Litewskiej SRR, uważa się za podlegającą represjom
z przyczyn politycznych w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 24 stycznia
1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji
wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.), jeżeli jest
obywatelem polskim.


U z a s a d n i e n i e

Przedstawione składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego a przytoczone w
sentencji uchwały zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu fakty-
cznego.
Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych odmówił Aleksandrze
M. przyznania uprawnień przewidzianych w ustawie z dnia 24 stycznia 1991 r. o
kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu
powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.), zwanej dalej ustawą o kombatantach. W
uzasadnieniu decyzji podano, że wnioskodawczyni w okresie podlegania represjom nie
była obywatelką polską oraz, że została przymusowo wysiedlona przez władze byłego
ZSRR ze swego stałego miejsca zamieszkania na terenie Litwy Kowieńskiej na Syberię,
w okolice Irkucka, w ramach tzw. "akcji rozkułaczania", a więc w wysiedleniu tym nie
można dopatrzyć się represji z przyczyn politycznych, narodowościowych czy
religijnych.
Naczelny Sąd Administracyjny Ośrodek Zamiejscowy w Gdańsku, po roz-
patrzeniu skargi wnioskodawczyni na tę decyzję, wyrokiem z 13 października 1993 r.
uchylił ją. W uzasadnieniu wyroku NSA podał, że deportacja na Syberię w ramach "akcji
rozkułaczania" była aktem represji z przyczyn politycznych oraz, że przepisy ustawy o
kombatantach mają zastosowanie do wnioskodawczyni, gdyż w chwili wejścia w życie
tej ustawy była obywatelką polską.
W rewizji nadzwyczajnej Minister Sprawiedliwości wniósł o uchylenie tego wyroku
i oddalenie skargi.
W uzasadnieniu rewizji Minister Sprawiedliwości wyraził pogląd. że deportacja
wnioskodawczyni na Syberię nie nastąpiła z przyczyn politycznych czy narodowościo-
wych w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kombatantach. Dla poparcia swego
stanowiska Minister załączył do rewizji nadzwyczajnej 6 wyroków Naczelnego Sądu
Administracyjnego, w których wyrażono pogląd odmienny od zaprezentowanego w
zaskarżonym wyroku. Z załączonych do rewizji wyroków wynika, iż skargi
wnioskodawców o uznanie ich za osoby represjonowane w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3
lit. b ustawy o kombatantach ze względu na deportację z terytorium Republiki Litewskiej
w ramach tzw. "akcji rozkułaczania" w związku z kolektywizacją rolnictwa, zostały
oddalone. Naczelny Sąd Administracyjny w uzasadnieniu tych wyroków przyjmował iż
deportacja w ramach "rozkułaczania" nie stanowiła represji z przyczyn politycznych,
religijnych czy narodowościowych. W jednej z tych spraw (sygn. akt SA-P-1930/93)
Naczelny Sąd Administracyjny podniósł ponadto, że przepisy ustawy o kombatantach
dotyczą wyłącznie obywateli polskich, którzy walczyli o suwerenność i niepodległość
Ojczyzny w formacjach Wojska Polskiego, armii sojuszniczych, a także w podziemnych
organizacjach niepodległościowych i w działalności cywilnej - z narażeniem na represje.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 12 maja 1994 r. o przedstawieniu zagad-
nienia prawnego składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, Sąd Najwyższy zwrócił
uwagę, że w wyrokach oddalających skargi na odmowę Urzędu do Spraw Kombatantów
i Osób Represjonowanych, odmiennych od zaskarżonego wyroku, ocena motywów
deportacji nie była identyczna, aczkolwiek ogólnie Naczelny Sąd Administracyjny
przyjmował, iż deportacja w ramach akcji "rozkułaczania" nie była aktem represji z
przyczyn politycznych w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy o kombatantach. Sąd
Najwyższy zaakcentował, iż niezależnie od tego, że w orzecznictwie Naczelnego Sądu
Administracyjnego zarysowała się rozbieżność w kwestii oceny represyjnego charakteru
deportacji w ramach przymusowej kolektywizacji wsi na terenach b. ZSRR, wątpliwość
wywołuje również kwestia obywatelstwa polskiego osób ubiegających się obecnie o
status osoby podlegającej represjom w rozumieniu przepisów ustawy o kombatantach.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w zaskarżonym wyroku Naczelny Sąd
Administracyjny położył nacisk na to, aby osoba ubiegająca się o uprawnienia
przewidziane w ustawie o kombatantach wykazała, iż czynnie walczyła o niepodległość
lub suwerenność Polski, bądź podlegała represjom z powodu znanej w środowisku lub
miejscu zamieszkania jej przynależności do narodu polskiego, czy też aktywnej
działalności w interesie polskości. Samego faktu posiadania przez tę osobę
obywatelstwa polskiego w tym okresie nie uważał Naczelny Sąd Administracyjny za
okoliczność niezbędną dla przyznania uprawnień.

Podejmując przytoczoną w sentencji uchwałę Sąd Najwyższy rozważył, co nas-
tępuje:

Przy rozpatrywaniu przedstawionego zagadnienia prawnego oceny wymagały
dwie kwestie: czy deportacja w ramach przymusowej akcji kolektywizacji wsi przepro-
wadzanej przez władze b. ZSRR, z miejsca stałego zamieszkania na terenie Litwy
Kowieńskiej (w momencie deportacji Litewskiej SRR), może być traktowana jako
represja w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kombatantach oraz czy o nabyciu
uprawnień z tej ustawy decyduje posiadanie obywatelstwa polskiego w dniu wejścia jej
w życie, lub też w okresie podlegania represjom. Rozpatrując te kwestie Sąd Najwyższy
doszedł do następujących wniosków.
Deportacja w okresie kolektywizacji przeprowadzanej przymusowo przez władze
byłego ZSRR stanowiła akt represji z przyczyn politycznych, bądź narodowościowych
wobec określonych osób. Jak wiadomo z przekazów historycznych akcja "rozku-
łaczania" przebiegała niejednolicie wobec osób pozbawianych własności ziemi i domów.
Nie wszystkie te osoby, mimo poddania ich gospodarstw czy majątków kolektywizacji,
były deportowane. O deportacji przebiegającej w warunkach drastycznych,
poprzedzanej często, jak to miało też miejsce wobec wnioskodawczyni, aresztowaniem,
decydowały względy polityczne i narodowościowe. O przebiegu akcji "rozkułaczania"
decydowała celowa chęć wyniszczenia określonej grupy ludzi do której władze byłego
ZSRR miały zastrzeżenia polityczne czy narodowościowe. Deportacja, która jeżeli
chodzi o transport, odbywała się w warunkach urągających człowieczeństwu, a
następnie prowadziła do "skazania" osób, które transport przetrwały, na życie w skrajnie
trudnych i prymitywnych warunkach na Syberii, była aktem represji politycznej a także,
przy wyborze osób, narodowościowej. W konsekwencji Sąd Najwyższy nie dostrzega
przeszkód do zastosowania art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b, przepisów ustawy o kombatantach
do osób, które w ramach akcji "rozkułaczania" zostały deportowane w głąb b. ZSRR.
Analogiczny pogląd wyraził w pisemnym wniosku Departament Prokuratury
Ministerstwa Sprawiedliwości, przyjmując, że taka ocena charakteru deportacji jest
oczywista, a osoby deportowane w ramach tych specyficznych dla b. ZSRR akcji kolek-
tywizacji należy uznać za podlegające represji określonej w art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b
ustawy.
W stanie faktycznym, na którym oparte zostało zagadnienie prawne, będące
przedmiotem uchwały, wnioskodawczyni przybyła do Polski jako repatriantka w 1955 r.
Z posiadanej przez nią Karty Ewidencyjnej Repatrianta wynika, że w chwili repatriacji
legitymowała się obywatelstwem polskim i deklarowała swoją przynależność do narodu
polskiego. Tereny, z których została deportowana w 1949 r. nie należały przed
wybuchem II wojny światowej do Rzeczypospolitej Polskiej, były to tereny państwa
litewskiego.
Uznając deportację w związku z przymusową kolektywizacją wsi za represję o
podłożu politycznym, a nierzadko narodowościowym Sąd Najwyższy przeszedł do ko-
lejnej kwesti : czy warunkiem nabycia uprawnień z ustawy o kombatantach przez osobę,
która podlegała tego rodzaju represjom jest posiadanie przez nią obywatelstwa
polskiego w chwili występowania o przyznanie uprawnień z tej ustawy, czy też ponadto
warunkiem przyznania tych uprawnień jest posiadanie obywatelstwa polskiego w
okresie podlegania represjom.
Ustawa o kombatantach jest aktem prawnym o szczególnym charakterze, który
po raz pierwszy stwarza możliwość uzyskania uprawnień nie tylko za działalność
kombatancką, ale także za cierpienia zadane wielu obywatelom Państwa Polskiego
przez władze III Rzeszy i ówczesne władze Związku Socjalistycznych Republik Ra-
dzieckich ze względów narodowościowych, politycznych i religijnych... Tak stanowi
preambuła do tej ustawy. Preambuła ta składa się z trzech akapitów. Pierwszy z nich
odnosi się do tych obywateli polskich, którzy walczyli o suwerenność i niepodległość
ojczyzny, drugi do tych obywateli polskich, którzy doznali cierpień z przyczyn narodo-
wościowych, politycznych i religijnych. Trzeci zawiera deklarację szacunku oraz
szczególnej troski i opieki ze strony instytucji państwowych, samorządów terytorialnych i
organizacji społecznych w równej mierze dla kombatantów i ofiar represji.
Odpowiedź na pytanie, czy o uprawnienia z ustawy o kombatantach mogą
ubiegać się także osoby, które w okresie podlegania represjom nie były obywatelami
polskimi, w sposób prosty i jednoznaczny nie wynika ani art. 21 ust. 1 ani też z art. 4
ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kombatantach. Dlatego też tej odpowiedzi szukać należało
także w preambule do ustawy o kombatantach oraz przez wykładnię celowościową.
Gdyby celem ustawy było objęcie nią tylko osób będących obywatelami polskimi
w okresie represji, to konstrukcja art. 21 powinna być inna. Skoro art. 21 ustawy o
kombatantach stanowi, że uprawnienia przewidziane w ustawie przysługują osobie,
która "posiada obywatelstwo polskie" lub "posiadała je w okresie działalności komba-
tanckiej, bądź w okresie podlegania represjom", to przyjęcie założenia, iż warunkiem
nabycia uprawnień z powodu podlegania represjom jest posiadanie obywatelstwa
polskiego w okresie represji pozostawałoby w sprzeczności z treścią tego przepisu.
Ustawa ma na celu wyrównanie krzywd (w miarę jej założeń), zarówno tym
którzy byli aktywni w prowadzeniu działalności kombatanckiej na rzecz suwerenności i
niepodległości ojczyzny, jak i tym, obywatelom Państwa Polskiego, którym zadano
cierpienia ze względów narodowościowych, politycznych bądź religijnych. Dobrodziejs-
twem ustawy objęta jest więc też ta grupa obywateli Państwa Polskiego, która doznała
cierpień nie prowadząc działalności dla obrony niepodległości, czy suwerenności
Ojczyzny, a przyczyną tych cierpień były "tylko" względy polityczne, narodowościowe
czy religijne.
Ustawodawca nie określił jednoznacznie, czy przez "obywateli Państwa Pols-
kiego" rozumiał tylko tych, którzy w czasie represji byli obywatelami Państwa Polskiego,
ale nie określił też jednoznacznie, że brak obywatelstwa polskiego w chwili represji
oznaczał pozbawienie uprawnień ustawowych. Przeciwko takiej koncepcji przemawia
też art. 21 ust. 1 ustawy, rozgraniczający możliwość uzyskania uprawnień przez tych,
którzy są obywatelami polskimi w chwili występowania o nie od tych, którzy byli nimi w
okresach działalności kombatanckiej, czy podczas represji. Treść art. 21 pozwala na
przyjęcie, iż uprawnienia z ustawy o kombatantach nie są ograniczone tylko do tych
osób, które w czasie podlegania represjom były obywatelami polskimi. Odmienna,
zwężająca interpretacja tego przepisu byłaby nie uzasadniona i sprzeczna z celami
ustawy. Dlatego kryterium obywatelstwa polskiego w okresie represji nie może być
decydujące przy ocenie uprawnień przysługujących z mocy ustawy.
Zdaniem Sądu Najwyższego nie można jednak całkowicie abstrahować przy
ocenie przyczyn represji od związku osoby represjonowanej z narodowością polską.
Odmienna interpretacja prowadziłaby do niczym nieuzasadnionego i nie leżą-
cego w intencji ustawodawcy rozszerzenia zakresu podmiotowego ustawy na te osoby,
które wprawdzie podlegały represjom, ale w czasie tych represji nie miały żadnych więzi
narodowościowych, czy obywatelskich z Państwem Polskim, a obywatelstwo uzyskały
później, w wiele dziesiątków lat po okresie represji.
Do tak daleko idącej interpretacji nie upoważnia wykładnia przepisów ustawy ani
też treść preambuły. Dlatego też Sąd Najwyższy przyjął, iż możliwość objęcia upraw-
nieniami przewidzianymi w ustawie dotyczy tych osób podlegających represjom w
rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b, które w czasie represji były związane z Polską, a w
chwili zgłaszania wniosku o te uprawnienia są obywatelami polskimi.

========================================