POSTANOWIENIE Z DNIA 28 CZERWCA 2001 R.
( WZ 26/01 )

1. Przekazywanie przez sądy powołane do orzekania w sprawach karnych
na drogę procesu cywilnego spraw o odszkodowanie za niesłuszne skazanie,
tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, o których mowa w rozdziale 58
kodeksu postępowania karnego, nie może być uzasadniane wyłącznie tym, że
roszczenie ma charakter cywilnoprawny, gdyż istotą tego postępowania jest
właśnie cywilnoprawna odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego
skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Przepisy kodeksu
postępowania karnego jako normy szczególne w stosunku do norm kodeksu
cywilnego z samej swej istoty wyłączają zaś, w sytuacjach przez siebie
uregulowanych, stosowanie przepisów prawa cywilnego jako przepisów
ogólnych.

2. Art. 168 k.k.w. z 1969 r. w obecnym stanie prawnym nie ma
odpowiednika, wobec czego przewidziany w nim tryb zaspokajania roszczeń
wynikających z wykonania dawnej kary dodatkowej konfiskaty mienia po jej
uchyleniu nie stosuje się.
Przewodniczący: Prezes SN gen. dyw. J. Godyń
sędzia SN: płk M. Buliński, sędzia WSO deleg. do SN :
płk R. Chmielewski (sprawozdawca )
Prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej : ppłk J.Ciepłowski
Sąd Najwyższy w sprawie Romualda S., po rozpoznaniu zażalenia
pełnomocnika wnioskodawczyń Wandy S. i Marii S.-G. na postanowienie
Wojskowego Sądu Okręgowego w W. z dnia 8 maja 2001 r., uznające
niewłaściwość tego sądu do rozpoznania sprawy o odszkodowanie za niesłuszne
skazanie i przekazujące ją sądowi powszechnemu w wydziale cywilnym,-

u c h y l i ł zaskarżone postanowienie i sprawę p r z e k a z a ł
Wojskowemu Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania.

UZASADNIENIE
Romuald S. wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia
28 sierpnia 1982 r. został skazany na mocy art. 130 § 1 k.k. na karę 15 lat
pozbawienia wolności, pozbawienie praw publicznych na okres 10 lat i
konfiskatę mienia w całości. Powyższe orzeczenie zostało zmienione wyrokiem
Sądu Najwyższego z dnia 4 października 1982 r. i Romualdowi S., na podstawie
art. 122 k.k., wymierzono karę śmierci oraz pozbawienie praw publicznych na
zawsze, a także utrzymano orzeczenie w zakresie konfiskaty mienia. Następnie
postanowieniem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia 20 lutego 1990 r.
orzeczoną karę śmierci zamieniono na karę 25 lat pozbawienia wolności, a to z
mocy przepisów ustawy amnestyjnej z dnia 7 grudnia 1989 r. (Dz. U. Nr 64,
poz. 390).
Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1990 r. Romuald S.
został uniewinniony od przypisanego mu czynu.
W dniu 30 listopada 2000 r. do Wojskowego Sądu Okręgowego w W.
wpłynął wniosek Wandy S. i Marii S.- G.- żony i córki zmarłego w dniu 21
sierpnia 1995 r. Romualda S. - o odszkodowanie za niesłuszne skazanie.
Wnioskodawczynie powołując się na treść art. 554 k.p.k., 556 k.p.k. i art.646
k.p.k. wnosiły o zasądzenie od Skarbu Państwa odszkodowania w kwocie
2 822 000 zł ,, (...) tytułem szkód poniesionych w związku z wydaniem
bezprawnych wyroków i ich uchyleniem (...) ".
Wojskowy Sąd Okręgowy w W. postanowieniem z dnia 8 maja 2001 r.,
na mocy art. 35 k.p.k., uznał się za niewłaściwy do rozpoznania przedmiotowej
sprawy i przekazał ją do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W. - Wydział
Cywilny.
Powyższe postanowienie zostało zaskarżone przez pełnomocnika
wnioskodawczyń, który zarzucił ,, (...) obrazę przepisów postępowania, która
miała istotny wpływ na treść orzeczenia " i wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia. W uzasadnieniu zażalenia podniesiono, że z uwagi na
odrębności postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, właściwym
do orzekania jest sąd karny i ,, w związku z powyższym zgodnie z wolą
ustawodawcy przedstawioną w przepisach k.p.k. do przedmiotowej sprawy
należy zastosować postępowanie uproszczone z art. 552 - 559 k.p.k.".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje :
W pierwszej kolejności wypada zauważyć, iż odpowiedzialność Skarbu
Państwa, z tytułu niesłusznego skazania, oparta na zasadach określonych w
rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego, powstaje wówczas, gdy zaistnieją
określone przesłanki materialnoprawne. Pierwsza z nich polega na tym, że na
skutek wznowienia postępowania, kasacji lub stwierdzenia nieważności
orzeczenia nastąpić musi uniewinnienie lub skazanie na łagodniejszą karę.
Drugą przesłanką jest wykonanie w całości lub części kary, której nie powinien
skazany ponieść. Trzecia wreszcie przesłanka, to powstanie szkody lub krzywdy
w rezultacie wykonania kary. Wszystkie wspomniane warunki muszą zostać
spełnione kumulatywnie, by można mówić o odpowiedzialności Skarbu Państwa
w trybie rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego.
Następnie rozważenia wymaga istota roszczenia wynikłego z
niesłusznego skazania. Przez dłuższy okres przyjmowano, że roszczenie to
nie ma charakteru cywilnoprawnego, a jest roszczeniem publicznoprawnym.
Przesłanką tego rodzaju poglądów był fakt umiejscowienia przepisów o
odszkodowanie w kodeksie postępowania karnego, zaliczanego do prawa
publicznego oraz brak regulacji w ustawodawstwie cywilnym w zakresie
odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy.
Zarówno praktyka ( por. uchwałę ZO Sądu Najwyższego 729/58 z dnia
7 czerwca 1958 r. w sprawie stosowania przepisów art. 510-516 kodeksu
postępowania karnego, OSNICiIK 1958, z. IV, poz.34 i uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 8 lutego 1996 r. I KZP 37/95, OSNKW 1996, z. 3-4, poz.
15) jak i doktryna ( W. Bendetson; O odpowiedzialności Państwa za szkody
wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Szkicowy przegląd
podstawowych założeń oraz przepisów ustawy z dnia 15.XI.1956 r.) NP.
3/1957, s. 35, M. Cieślak : Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia
26.I.1961 r. VI KO 80/60, PiP 11/1967, s. 865, M. Lipczyńska : Stanowisko
oskarżonego w procesie karnym Polski Ludowej, Warszawa 1956, s. 247, A.
Murzynowski : Glosa do postanowienia SN z dnia 16. 09. 1961 r. II KZ 159/61,
OSPiKA 7-8 1962, poz. 495, J. Winiarz : Odpowiedzialność Państwa za szkody
wyrządzone przez funkcjonariuszy, Warszawa 1962, s. 88, A. Bulsiewicz :
Charakter prawny roszczeń odszkodowawczych za niesłuszne skazanie lub
oczywiście bezzasadne tymczasowe aresztowanie, PiP 12/65, s. 889-890,
J. Waszczyński : Odszkodowanie za niesłuszne skazanie i bezzasadne
aresztowanie w polskim procesie karnym, Warszawa 1957, s. 42- 53) zgodnie
utrzymują, iż odpowiedzialność państwa wynika z przepisów mieszczących się
wśród norm postępowania karnego, jednakże nie przekreśla to cywilnoprawnej
natury roszczeń odszkodowawczych, dla których ustawodawca przewidział
jedynie odrębną drogę dla dochodzenia tych roszczeń, a mianowicie drogę
procesu karnego. W odniesieniu do szkód spowodowanych przez niesłuszne
skazanie lub niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie kodeks cywilny
odsyła do przepisów szczególnych (art. 421 k.c.). Takimi przepisami
szczególnymi są art. 552 i nast. k.p.k., przepisy ustawy z dnia 23 lutego 1991 r.
o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz.
149 ze zm.) oraz art. 192 k.k.w., które nie zmieniając wprawdzie
cywilnoprawnego charakteru roszczeń, ujmują jednak materialnoprawne
przesłanki odszkodowania za niesłuszne skazanie lub niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie w sposób odmienny od tego jaki przewidziany jest
przy dochodzeniu szkód wywołanych przez innego rodzaju działania
funkcjonariuszy państwa.
Konsekwencją zaprezentowanego poglądu jest przyjęcie stanowiska,
iż sądy powołane do orzekania w sprawach karnych, mają obowiązek
rozstrzygania w procesie karnym o roszczeniach wynikających z wykonania
niesłusznie orzeczonej kary i niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania, a więc o roszczeniach mających cywilnoprawny charakter. Jak
dotychczas, Sąd Najwyższy jedynie w incydentalnych sytuacjach uznawał
konieczność orzekania w tego rodzaju sprawach przez sądy powołane do
orzekania w sprawach cywilnych. I tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
8 grudnia 1958 r. 2 CR 839/58 zauważa się, iż w sytuacji, gdy odpadła możność
dochodzenia odszkodowania za nieprawidłowe wykonanie kary lub
bezzasadnego tymczasowego aresztowania w procesie karnym, właściwa będzie
droga procesu cywilnego, lecz nie można w nim uwzględnić tych roszczeń, co
do których sąd karny prawomocnie orzekł o niedopuszczalności przyznania
odszkodowania na podstawie art. 510 k.p.k. - obecnie 552 k.p.k. ( NP 1959,
z. 7-8, s. 940 ). Następnie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 września
1978 II CR 317/78 zaprezentowano pogląd, iż na drodze procesu cywilnego
należy dochodzić roszczeń odszkodowawczych za niesłuszne skazanie
obwinionego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia ( OSP 1979 r., Nr 7-8,
poz. 140 ). Z kolei w postanowieniu z dnia 28 kwietnia 1992 r., WZ 55/92 Sąd
Najwyższy również wskazał na drogę postępowania cywilnego w wypadkach
rozstrzygania o skutkach prawnych niewykonania lub nienależytego wykonania
przez Skarb Państwa zobowiązań wynikających z tytułu odszkodowań
prawomocnie zasądzonych na podstawie przepisów zawartych w dawnym
rozdziale 50 k.p.k. z 1969 r. ( OSNKW 1992, z. 11-12, poz. 82 ). Wreszcie
w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 2 lipca 1992 r. I KZP 15/92 na drogę
procesu cywilnego odsyła się w wypadku dochodzenia zwrotu mienia
i przedmiotów bądź ich równowartości, przewidzianego w art. 10 ustawy z dnia
23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego ( OSNKW 1992, z. 9-10,poz.60 ).
Z przywołanych judykatów jednoznacznie wynika, że odesłanie na drogę
procesu cywilnego w wypadkach orzekania w kwestiach ogólnie ujmując
niesłusznego skazania następuje, gdy niemożliwe jest rozpoznanie na drodze
procesu karnego.
Reasumując, skonkludować wypada, że w sprawach o odszkodowanie za
niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie z rozdziału 58
kodeksu postępowania karnego, nieuzasadnione byłoby przekazywanie spraw
przez sądy powołane do orzekania w sprawach karnych na drogę procesu
cywilnego, jedynie z tego powodu, iż roszczenie ma charakter cywilnoprawny,
gdyż istotą tego postępowania jest właśnie cywilnoprawna odpowiedzialność
Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub
zatrzymania. Przy tym zaś przepisy kodeksu postępowania karnego jako normy
szczególne w stosunku do kodeksu cywilnego z samej swej istoty wyłączają w
sytuacjach przez siebie uregulowanych stosowanie przepisów prawa cywilnego,
jako przepisów ogólnych.
W realiach zatem niniejszej sprawy, za co najmniej przedwczesne uznać
wypada stanowisko sądu pierwszej instancji, że ,, (...) żądanie zwrotu mienia
odbywać się musi na drodze procesu cywilnego (...) " podobnie jak i żądanie
wnioskodawczyń o odszkodowanie za utracone przez Romualda S. świadczenia
emerytalne w okresie 1985-1993 r. wobec tego, iż jak zauważa to Wojskowy
Sąd Okręgowy w W., roszczenie to ma także ,,charakter cywilnoprawny".
W złożonym do Wojskowego Sądu Okręgowego w W. wniosku Wanda S.
i Maria S.- G. expressis verbis wskazały jako podstawę swych żądań m. in. art.
556 k.p.k.. Z tych też względów sąd pierwszej instancji miał obowiązek analizy
żądania w aspekcie ewentualnych uprawnień wnioskodawczyń w zakresie
utraconego utrzymania należnego z mocy ustawy i stale dostarczanego przez
zmarłego przy uwzględnieniu zasad słuszności w tym drugim przypadku oraz
ewentualnych podstaw uzyskania środków mających stanowić źródło
utrzymania. Należało - zdaniem Sądu Najwyższego - ustalić przyczyny braku
uzyskania przez Romualda S. świadczenia emerytalnego i dopiero takie
ustalenia mogłyby w tej kwestii stanowić podstawę rozstrzygnięcia
Wojskowego Sądu Okręgowego w W., w tym także, w zależności od
poczynionych ustaleń, o przekazaniu na drogę innego postępowania
( cywilnego czy w odpowiednich sytuacjach ubezpieczeń społecznych ).
W kontekście powyższych uwag zauważyć należy, iż przeprowadzone
przez Wojskowy Sąd Okręgowy w W. w tym zakresie postępowanie dowodowe,
ograniczające się do przeprowadzenia dowodu z zeznań Marii S.- G., która
wskazała zgodne ze swą wiedzą przyczyny nieuzyskania przez jej ojca
świadczenia emerytalnego, są bez odpowiedniej weryfikacji ze strony
właściwego organu emerytalnego niepełne i niewystarczające do
rozstrzygnięcia w kwestii uregulowań z art.556 k.p.k.. A już na pewno nie
pozwalają sądowi odwoławczemu na kontrolę trafności przyjętego przez
Wojskowy Sąd Okręgowy w W. rozstrzygnięcia.
W dalszej kolejności wypada skoncentrować uwagę na kwestii uznania
roszczenia wynikającego z wykonania kary dodatkowej konfiskaty mienia
w całości, jako również podlegającego - w ocenie sądu pierwszej instancji -
rozpoznaniu na drodze postępowania cywilnego. Wojskowy Sąd Okręgowy w
W. posiłkując się cyt. uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1992 r. uznał,
że skoro ,, (...) kara dodatkowa konfiskaty jest w istocie przeniesieniem
własności rzeczy ( mienia Romualda S.) na rzecz Skarbu Państwa.",
a ,, przeniesienie własności zaś jest instytucją prawa cywilnego (...) ", to żądanie
zwrotu skonfiskowanego mienia odbywać się powinno na drodze procesu
cywilnego, oczywiście po wyczerpaniu w tym zakresie przewidzianego
postępowania administracyjnego.
Przedstawiony pogląd mógłby uzyskać aprobatę pod warunkiem, że
miałoby się pewność, w oparciu o przeprowadzone postępowanie dowodowe, iż
droga postępowania administracyjnego została zakończona, a także, iż w dacie
orzekania obowiązuje art. 168 k.k.w. z 1969 r., przewidujący drogę
postępowania administracyjnego. Tak jednak w istocie nie jest, bo wskazany
przepis został uchylony na mocy art. 257 § 2 pkt 1 k.k.w., a w obecnym stanie
prawnym nie ma on swego odpowiednika. Ponadto Wojskowy Sąd Okręgowy w
W., jak wynika z przedmiotowych akt, nie ustalił na jakim etapie zakończyło się
postępowanie administracyjne, prowadzone w oparciu o treść art. 168 k.k.w z
1969 r. W aktach sprawy znajduje się wprawdzie kopia informacji o wydaniu
przez Urząd Skarbowy odpowiedniego postanowienia w zakresie przyznania
równowartości skonfiskowanego mienia, to jednak brak jest ustaleń, czy to
orzeczenie było kończącym postępowanie w trybie administracyjnym tym
bardziej, iż nie zostało ono zaaprobowane przez wnioskodawczynie.
Z tych względów Wojskowy Sąd Okręgowy w W. rozstrzygając w tej
kwestii powinien dysponować pełną dokumentacją, którą można uzyskać we
właściwym Urzędzie Skarbowym. Oczywiście nie sposób wykluczyć, że
poczynione ustalenia uzasadnią umorzenie postępowania lub przekazanie
sprawy do postępowania cywilnego, co może być ewentualnym rezultatem
stosowania zasady ne bis in idem.
Sąd Najwyższy zauważa również, że dla końcowego rozstrzygnięcia w
przedmiocie żądania wnioskodawczyń istotne będzie dokonanie ustaleń w
kwestii stanu postępowania przed powszechnym Sądem Okręgowym w W.
odnośnie złożonych powództw cywilnych. W szczególności ustalenie czy
postępowanie przed tamtym sądem dotyczy żądania przez wnioskodawczynie
odszkodowania w zakresie tożsamym z żądaniem w postępowaniu karnym, jak
to w uzasadnieniu podnosi Wojskowy Sąd Okręgowy w W., czy też jedynie w
zakresie części majątku należącego w ramach wspólności majątkowej zarówno
do Wandy S. jak i Romualda S., jak utrzymuje pełnomocnik wnioskodawczyń.
W pierwszym przypadku, jeżeli postępowanie zostało wszczęte przed
skierowaniem wniosku do sądu wojskowego i aktualnie toczy się lub zostało
zawieszone rozważyć by należało czy nie wchodzi w rachubę zastosowanie
zasady lis pendens.
Dodać także należy, iż dla ustalenia in concreto właściwości rzeczowej
sądu, nie ma znaczenia przywołany przez sąd pierwszej instancji pogląd Sądu
Najwyższego wyrażony w uzasadnieniu wspomnianej uchwały z dnia 2 lipca
1992 r., jako dotyczący zwrotu w drodze procesu cywilnego skonfiskowanego
mienia i przedmiotów bądź ich równowartości przewidzianego w art. 10 ustawy
z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
polskiego, gdyż był on implikacją całkowicie odmiennych przesłanek, które
zostały przytoczone w uzasadnieniu wskazanego orzeczenia.