POSTANOWIENIE Z DNIA 21 PAŹDZIERNIKA 2004 R.
II KZ 45/04


W sprawie, w której wyznaczono dla strony adwokata z urzędu do
wniesienia kasacji, wniosek o zwolnienie z obowiązku uiszczenia opłaty
kasacyjnej złożony przed wniesieniem kasacji, podlega rozpoznaniu po jej
wniesieniu.

Przewodniczący: sędzia SN J. Skwierawski.

Sąd Najwyższy w sprawie Artura R. skazanego za przestępstwo
określone w art. 157 § 1 k.k., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedze-
niu w dniu 21 października 2004 r., zażalenia obrońcy skazanego na za-
rządzenie Przewodniczącego II Wydziału Karnego Sądu Apelacyjnego w
W. z dnia 30 czerwca 2004 r., o odmowie przyjęcia kasacji

p o s t a n o w i ł u c h y l i ć zaskarżone zarządzenie oraz postanowienie
Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 29 czerwca 2004 r. i p r z e k a z a ć
sprawę temu Sądowi w celu merytorycznego rozpoznania wniosku skaza-
nego o zwolnienie z opłaty od kasacji.


U Z A S A D N I E N I E

Po złożeniu kasacji sporządzonej przez obrońcę wyznaczonego z
urzędu Przewodniczący Wydziału zarządzeniem z dnia 18 maja 2004 r. -
na podstawie art. 120 § 1 k.p.k. - wezwał skazanego do usunięcia braku
formalnego poprzez przedstawienie w terminie 7 dni dowodu uiszczenia
opłaty od kasacji ,,pod rygorem odmowy przyjęcia kasacji". Wezwanie do-
ręczono skazanemu i jego obrońcy w dniu 20 maja 2004 r. Z uchybieniem
wyznaczonego terminu, bo w dniu 11 czerwca 2004 r. obrońca złożył wnio-
sek o zwolnienie skazanego od opłaty. Postanowieniem z dnia 29 czerwca
2004 r. Sąd Apelacyjny w W. nie uwzględnił tego wniosku, skoro ,,został
złożony po terminie, w związku z czym należało go uznać za bezskutecz-
ny" - a następnie, zaskarżonym zarządzeniem, odmówiono przyjęcia kasa-
cji z powodu nieuiszczenia opłaty w terminie określonym w art. 120 § 1
k.p.k.
W zażaleniu na to zarządzenie obrońca wskazuje, że skazany złożył
wniosek o zwolnienie z opłaty od kasacji w dniu 5 kwietnia 2004 r. wraz z
wnioskiem o wyznaczenie adwokata z urzędu do sporządzenia kasacji.
Rozpoznano wówczas i uwzględniono drugi z tych wniosków ustalając, że
skazany nie jest w stanie ponieść kosztów obrony. Wniosek o zwolnienie z
opłaty nie został rozpoznany, a uchybienie to ,,doprowadziło do wydania
zarządzenia odmawiającego przyjęcia kasacji".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z akt sprawy wynika, że skazany dwukrotnie składał wniosek o zwol-
nienie z opłaty od kasacji. W dniu 6 stycznia 2004 r., a zatem jeszcze przed
sporządzeniem uzasadnienia wyroku, wniósł o zwolnienie z opłaty ,,w razie
przyjęcia kasacji do rozpatrzenia". Sąd poinformował go wówczas, że ,,de-
cyzja co do opłaty od kasacji może być podjęta dopiero po złożeniu kasacji
sporządzonej i podpisanej przez obrońcę". Mimo tego pouczenia, skazany
ponowił ten wniosek w dniu 2 kwietnia 2004 r., kiedy zabiegał o wyznacze-
nie obrońcy z urzędu w celu sporządzenia kasacji. Sąd wyznaczył obrońcę
z urzędu - nie stwierdził natomiast (słusznie) potrzeby przypominania ska-
zanemu o czasie rozstrzygania w przedmiocie opłaty od kasacji. Należy
dodać, że skazany przedstawił wraz z wnioskiem z dnia 2 kwietnia 2004 r.
okoliczności charakteryzujące jego sytuację materialną oraz zaświadczenie
z Urzędu Pracy.
Nie jest sporne, że z chwilą złożenia kasacji, ani w jej treści, ani od-
rębnie nie zamieszczono wniosku o zwolnienie z opłaty od kasacji. Sąd
wezwał zatem do uiszczenia opłaty pod rygorem określonym w art. 120 § 2
zd. 2 k.p.k., lecz przed upływem 7-dniowego terminu (art. 120 § 1 k.p.k.)
skazany, ani jego obrońca nie zajęli w ogóle stanowiska w kwestii żądania
Sądu. W szczególności, nie uiszczono opłaty i nie wyrażono też, w żadnej
formie, woli poddania rozstrzygnięcia przez sąd kwestii zwolnienia z opłaty.
Jednakże, wbrew tym niespornym faktom, nie przesądza to wcale o zasad-
ności rozstrzygnięcia Sądu w przedmiocie opłaty od kasacji.
W doktrynie i w orzecznictwie wyrażano stanowisko, zgodnie z któ-
rym w przedmiocie wniosku o zwolnienie od opłaty od kasacji rozstrzygać
można dopiero wtedy, kiedy istnieje obowiązek jej uiszczenia, a więc z
dniem wniesienia kasacji (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
30 września 1999 r., V KKN 27/99, OSNKW 1999 r., z. 11-12, poz. 78). W
orzecznictwie podkreślano również, że strona staje się adresatem nakazu
uiszczenia opłaty właśnie z dniem wniesienia kasacji, co oznacza, że ,,do-
piero wtedy uzyskuje ona możliwość zabiegania o zwolnienie z obowiązku
uiszczenia opłaty kasacyjnej" (postanowienie SN z dnia 18 czerwca 1996
r., IV KZ 24/96, OSNKW, z. 9-10, poz. 71).
Sąd orzekający w niniejszej sprawie podziela pogląd wyrażony w
pierwszym z przytoczonych orzeczeń. Funkcje i charakter licznych przewi-
dzianych w ustawie procesowej wniosków stron, są zróżnicowane. Nie ist-
nieje zatem możliwość wyrażenia stanowiska, które pozwalałoby uogólnić,
a więc odnieść w równym stopniu do każdego wniosku, wymagań określa-
jących warunki ich składania i rozpoznawania. W wypadku wniosku o zwol-
nienie z opłaty od kasacji, podobnie jak w wypadku opłat związanych z
wnoszeniem innych pism procesowych, a więc wymaganych z chwilą wnie-
sienia pisma, nie sposób kwestionować konsekwencji rozumowania, zgod-
nie z którym skutek nie może wyprzedzać przyczyny. Nie można zatem ra-
cjonalnie rozważać możliwości rozstrzygania w przedmiocie zwolnienia z
obowiązku, który w chwili rozstrzygnięcia nie istnieje, a nawet może w ogó-
le w przyszłości nie powstać.
Można wprawdzie twierdzić, że zapadłe w toku postępowania przed-
kasacyjnego, jeszcze przed wniesieniem kasacji, rozstrzygnięcie w przed-
miocie opłaty od kasacji nie jest nigdy orzeczeniem przedwczesnym, po-
nieważ umożliwia stronie we właściwym czasie powzięcie istotnych dla niej
wiadomości o wymaganych od niej in concreto warunkach wniesienia ka-
sacji. Tak rozumiana niekiedy funkcja wniosku o zwolnienie z opłaty i orze-
kania w jego przedmiocie nie pozwalałaby twierdzić, że nie istnieje rzeczy-
wista przyczyna rozstrzygania w tej kwestii przed wniesienie kasacji.
Nie ma jednak podstaw do potwierdzenia dopuszczalności i celowo-
ści postępowania wynikającego z takiego rozumienia funkcji wniosku o
zwolnienie z opłaty od kasacji. Kodeks postępowania karnego nie zawiera
żadnego przepisu nakazującego czy choćby dopuszczającego możliwość
rozpoznania wniosku przed wniesieniem kasacji, ani - tym bardziej - przed
podjęciem przez stronę czynności, jakie musi ona wykonać, jeżeli zamierza
wnieść kasację. Już z tego wynika, że rozstrzygnięcie w przedmiocie zwol-
nienia z opłaty nie pełni w postępowaniu przedkasacyjnym innej, ogólniej-
szej funkcji, mającej stworzyć stronie postępowania dogodne warunki pod-
jęcia decyzji w kwestii skorzystania z nadzwyczajnego środka zaskarżenia.
Służy wyłącznie rozważeniu kwestii zwolnienia z opłaty, a nie konkretyzacji
warunków wniesienia kasacji. Zasadność tego wniosku potwierdzają prze-
pisy regulujące kolejność, tryb i terminy całej sekwencji czynności, jakie
podjąć musi strona procesowa, aby zachować możliwość wniesienia kasa-
cji. Uniemożliwiają one rozpoznanie wniosku o zwolnienie z opłaty przed
podjęciem, a nawet znacznym zaawansowaniem starań o wniesienie kasa-
cji. W wypadku strony, dla której wyznaczono adwokata z urzędu do spo-
rządzenia kasacji - jak w niniejszej sprawie - rozpoznanie wniosku po
wniesieniu kasacji nie prowadzi przy tym do skutków mniej dla niej korzyst-
nych od tych, jakie miałyby miejsce w wypadku rozpoznania wniosku przed
wniesieniem kasacji. Niezmienne pozostają również kryteria istotne dla
rozstrzygania w przedmiocie opłaty - a podkreślenia wymaga i to, że nie
należy do nich ocena szans uwzględnienia kasacji. Kwestia formalnych wa-
runków dopuszczalności kasacji, w tym także opłaty od kasacji nie ma
związku, nie jest więc w żadnym stopniu zależna od oceny jej zasadności,
ponieważ ta ostatnia aktualizuje się z chwilą przyjęcia kasacji do rozpozna-
nia.
Nie ma zatem, ani prawnych, ani uzasadnionych funkcjonalnie pod-
staw do rozstrzygania w przedmiocie opłaty od kasacji przed jej wniesie-
niem, a w konsekwencji przełamywania zasady, zgodnie z którą rozstrzy-
gnięcie nie może wyprzedzać przyczyny orzekania,.
Odmiennie należy natomiast ocenić, w sytuacji procesowej stwier-
dzonej w niniejszej sprawie, możliwość rozpoznania po wniesieniu kasacji,
złożonego przed jej wniesieniem wniosku o zwolnienie od obowiązku uisz-
czenia opłaty kasacyjnej. Akceptowanie pierwszego z przytoczonych orze-
czeń Sądu Najwyższego, dotyczącego czasu rozpoznania wniosku, nie
oznacza bowiem konieczności uznania bezwzględnej zasadności poglądu
wyrażonego w drugim ze wskazanych wyżej orzeczeń w kwestii czasu zło-
żenia wniosku. Pogląd, iż strona ,,uzyskuje możliwość zabiegania o zwol-
nienie z obowiązku uiszczenia opłaty kasacyjnej" dopiero z dniem wniesie-
nia kasacji uzasadniony został niemożnością rozpoznania tego wniosku
przed wniesieniem kasacji, a więc w czasie, kiedy strona nie jest jeszcze
,,adresatem nakazu uiszczenia opłaty". Z uzasadnienia tego wynika zatem,
że argumentem mającym przemawiać przeciwko możliwości złożenia
wniosku przed wniesieniem kasacji, jest argument odnoszący się de facto
nie do czasu złożenia wniosku, lecz do czasu jego rozpoznania. O ile jed-
nak dopuszczalność rozpoznania wniosku dopiero po wniesieniu kasacji
nie budzi żadnych wątpliwości, o tyle nie ma rozsądnych powodów, aby -
w wypadku wniosku złożonego przez stronę, której wyznaczono adwokata
z urzędu do zbadania podstaw do wniesienia kasacji - kwestię czasu zło-
żenia wniosku o zwolnienie od opłaty kasacyjnej traktować równie rygory-
stycznie, jak w odniesieniu do czasu jego rozpoznania. Trzeba przyjąć, że
w wypadku wniosku złożonego formalnie przedwcześnie, a więc ze świa-
domością aktualizowania się jego żądania pod warunkiem nastąpienia
określonej i bliskiej czasowo zaszłości procesowej, o sposobie postąpienia
z wnioskiem - zwłaszcza wobec braku szczegółowych w tej kwestii uregu-
lowań - mogą, i powinny decydować względy natury funkcjonalnej.
W praktyce wypadki składania jednocześnie wniosku o wyznaczenie
adwokata z urzędu i wniosku o zwolnienie z obowiązku uiszczenia opłaty
od kasacji są częste, a pragmatyczne przyczyny takiej praktyki nie dają się
kwestionować. Każdy z tych wniosków wymaga przecież wykazania, że
strona ,,nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla nie-
zbędnego utrzymania siebie i rodziny" (art. 78 § 1 k.p.k.). Nie trzeba doda-
wać, że niemożność poniesienia kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru
wyraża się najczęściej taką sytuacją materialną strony, która uniemożliwia
jej również - z tych samych powodów - uiszczenie opłaty. Zrozumiałe są
zatem przyczyny, dla których wraz z wnioskiem o wyznaczenie adwokata z
urzędu strona składa, uzasadniony tymi samymi okolicznościami i dowo-
dami, wniosek o zwolnienie od opłaty kasacyjnej. Kiedy zatem strona skła-
dająca wniosek o wyznaczenie adwokata z urzędu składa jednocześnie
wniosek o zwolnienie jej z opłaty od kasacji, a sąd pierwszy z tych wnio-
sków uwzględnia, to z punktu widzenia racjonalności decyzji i czynności
procesowych, sprawności postępowania przedkasacyjnego i możliwości
zredukowania i uproszczenia nadmiernie rozbudowanych czynności tego
postępowania, pozostawienie wniosku o zwolnienie z opłaty - jako przed-
wczesnego - bez rozpoznania czy pouczanie strony o konieczności pono-
wienia tego wniosku z chwilą wniesienia kasacji lub podtrzymania wniosku
złożonego uprzednio, należy uznać za postępowanie rażąco formalistycz-
ne. W tym ostatnim wypadku - co oczywiste - oznaczałoby to zresztą for-
malne respektowanie owego przedwcześnie złożonego wniosku.
Wniosek taki powinien być rozpoznany z chwilą wniesienia kasacji,
bez potrzeby wzywania strony do uiszczenia opłaty od kasacji i oczekiwa-
nia na ponowienie wniosku. Pozwala to zracjonalizować czynności związa-
ne z kwestią opłaty i uczynić je zrozumiałymi dla strony postępowania. Nie-
zależnie bowiem od konieczności zgodnego z prawem traktowania czasu
rozpoznania wniosku, nie można zaakceptować - bez uchybienia regułom
pragmatycznego działania, niezbędnym także w stosowaniu prawa proce-
sowego - poglądu, że wniosek o zwolnienie opłaty od kasacji złożony wraz
z wnioskiem o ustanowienie adwokata z urzędu, jest przedwczesny i bez-
przedmiotowy. Jeżeli strona, pozostająca w sytuacji uzasadniającej złoże-
nie wniosku o wyznaczenie adwokata z urzędu, decyduje się zabiegać o
wniesienie kasacji, to podjęcie przez nią starań o zminimalizowanie kosz-
tów wniesienia kasacji nie może być uznane za przedwczesne, nieracjo-
nalne czy pozbawione rzeczywistej, aktualnej przyczyny. W takiej sytuacji
wyznaczenie dla niej adwokata z urzędu, a więc potwierdzenie deklarowa-
nego przez nią stanu majątkowego sprawia, że wniosek o zwolnienie z
opłaty traktować należy jako zdatny do rozpoznania z powodu istotności
jego podobieństwa do wniosku już uwzględnionego - zarówno w zakresie
przyczyny (sytuacja materialna), celu (wniesienie kasacji), jak i czasowej
bliskości rozstrzygania w obu kwestiach.
Wymaganie ponownego składania, w krótkim odstępie czasu kolej-
nego, identycznego wniosku, uzasadnionego tymi samymi okolicznościami,
znanymi już organowi, uznanymi przy tym za wiarygodne i dające podsta-
wę do wyznaczenia adwokata z urzędu - byłoby właśnie postępowaniem
rażąco formalistycznym.
W rozpoznawanej sprawie odmienne procedowanie doprowadziło do
sytuacji, w której - mimo dwukrotnego złożenia udokumentowanego wnio-
sku o zwolnienie z opłaty - kwestia zwolnienia z opłaty nie była przedmio-
tem merytorycznej decyzji Sądu. Skazany, wezwany po złożeniu kasacji do
uiszczenia opłaty, mógł sądzić - w związku z treścią udzielonej mu infor-
macji, że decyzja w tej kwestii może być podjęta dopiero po wniesieniu ka-
sacji, iż jego wniosek nie został uwzględniony. Nieprecyzyjna informacja,
przemilczająca wymaganie ponownego złożenia wniosku spowodowała, że
skazany, nie dysponując możliwością uiszczenia opłaty, dopiero w zażale-
niu na odmowę przyjęcia kasacji wskazał na złożenie stosownego wniosku
i na jego przyczyny.
Niezależnie jednak od zaszłości procesowych charakteryzujących ni-
niejszą sprawę, dotychczasowe wywody uzasadniają następujące uogól-
niające stwierdzenie: w sprawie, w której wyznaczono dla strony adwokata
z urzędu do wniesienia kasacji, wniosek o zwolnienie z obowiązku uiszcze-
nia opłaty kasacyjnej złożony przed wniesieniem kasacji, podlega rozpo-
znaniu po jej wniesieniu. Jest przy tym oczywiste, że w uzasadnionych wy-
padkach można wówczas przed rozpoznaniem wniosku, żądać uzupełnie-
nia wniosku pod rygorem nieuwzględnienia go.