Spotykane często w obrocie gospodarczym zajęcie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w związku z prowadzonym postępowaniem egzekucyjnym wzbudza wiele kontrowersji w doktrynie, co przekłada się na stosowanie wskazanej konstrukcji w praktyce.
Clou zagadnienia stanowi kwestia możliwości wykonywania przez wierzyciela tzw. uprawnień korporacyjnych z udziału w sp. z o.o.
Tytułem wstępu należy wskazać powszechnie przyjęty w doktrynie podział uprawnień wspólnika z przysługującego mu udziału w sp. z o.o. na uprawnienia majątkowe, m .in. prawo do dywidendy - art. 193 kodeksu spółek handlowych (dalej jako „ksh") prawo do zwrotu dopłaty - art. 179 ksh, prawo do uczestnictwa w podziale nadwyżki likwidacyjnej oraz uprawnienia niemajątkowe (zwane też korporacyjnymi, organizacyjnymi), m.in. prawo uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniu wspólników - art. 242 ksh i nast., praw zaskarżania uchwał - art. 249 ksh i nast., prawo indywidualnej kontroli - art. 212 ksh.
Wskazany powyżej podział jest krytykowany przez część doktryny, której przedstawiciele wskazują, że wszystkie uprawnienia wynikające z udziału w sp. z o.o. mają status uprawnień majątkowych ze względu na cel jakiemu służą - tj. ochrona uprawnień majątkowych i odmawiają rację bytu w/w podziałowi. Niemniej jednak, na potrzeby niniejszego opracowania, przyjęto w/w dychotomiczny podział.
Zajęcie udziału wspólnika sp. z o.o. będącego zarazem dłużnikiem nie pozbawia dłużnika żadnego z uprawnień wynikających ze stosunku członkostwa w sp. z o.o. Wszystkie one pozostają nadal jego uprawnieniami. Dłużnik (wspólnik) ze względu na cel zajęcia udziałów, nie wykonuje niektórych z tych praw, a czyni to za niego wierzyciel.
Egzekucja z udziału w sp. z o.o. poprzez jego zajęcie prowadzona jest w trybie przepisów tytułu II działu IVa Kodeksu postępowania cywilnego - Egzekucja z innych praw majątkowych, który obowiązuje od 5 lutego 2005 r. Do tego czasu, egzekucja z udziału w sp. z o.o. prowadzona była na podstawie przepisów regulujących prowadzenie egzekucji z wierzytelności.
_ Zgodnie z art. 910 2 § 1 kpc z mocy zajęcia wierzyciel może wykonywać wszelkie uprawnienia majątkowe dłużnika wynikające z zajętego prawa, które są niezbędne do zaspokojenia wierzyciela w drodze egzekucji. _ Analiza zagadnienia dopuszczalności wykonywania praw korporacyjnych z udziału w sp. z o.o. nie byłaby kompleksowa bez odwołania się do znajdującego zastosowanie (do czasu nowelizacji obowiązującej od 5 lutego 2005 r.) do egzekucji z udziału w sp. z o.o. przepisu art. 887 kpc. Zgodnie z tym przepisem, z mocy samego zajęcia wierzyciel mógł wykonywać wszelkie prawa i obowiązki dłużnika (będącego wspólnikiem sp. z o.o.). Z brzmienia tego ostatniego przepisu część doktryny wywodziła legitymację dla wierzyciela do wykonywania przez wierzyciela wszelkich praw z udziału (majątkowych i korporacyjnych). Pozostała część doktryny stała na stanowisku, że wierzyciel może wykonywać tylko prawa majątkowe z udziału. Ze względu na wskazaną powyżej nowelizację, art. 887 kpc nie znajduje obecnie zastosowania do egzekucji
z udziału w sp. z o. o.. jednakże orzecznictwo i poglądy z czasów, gdy przepis ten znajdował zastosowanie do w/w egzekucji mają wpływ na interpretację art. 910 2 kpc.
Obecnie, mimo odmiennego sformułowania przepisu art. 910 2 § 1 kpc, które wydawałoby się miało rozwiać wątpliwości interpretacyjne (wykonywać wszelkie uprawnienia majątkowe), nadal trwa spór dotyczący zakresu uprawnień przysługujących wierzycielowi z tytułu zajętego udziału w sp. z o.o.
_ Niewątpliwie, intencją dodania do kpc działu IVa regulującego kwestię egzekucji z innych praw majątkowych (w konkretnym przypadku egzekucji z udziału w sp. z o.o.) było doprecyzowanie kwestii uprawnień wierzyciela z zajętych udziałów. Z brzmienia art. 910 2 kpc wynika, że intencją ustawodawcy było wyraźne rozróżnienie uprawnień majątkowych od uprawnień niemajątkowych. _
Celem zobrazowania przedmiotowego podziału należy przywołać art. 910 2 kpc w pełnym brzmieniu - konsekwentnie art. 910 2 § 1 kpc zgodnie z którym, z mocy zajęcia wierzyciel może wykonywać wszelkie uprawnienia majątkowe dłużnika wynikające z zajętego prawa, które są niezbędne do zaspokojenia wierzyciela w drodze egzekucji, może również podejmować wszelkie działania, które są niezbędne do zachowania prawa.
Z kolei zgodnie z § 2 w/w artykułu, jeżeli zachodzi potrzeba realizacji innych uprawnień wynikających z zajętego prawa niż wymienione w § 1, sąd na wniosek dłużnika lub wierzyciela albo z urzędu ustanowi zarządcę. W tym miejscu sygnalizuję jedynie, że ustawodawca wprowadził trzecią kategorię czynności - wszelkich działań niezbędnych do zachowania prawa, nie definiując jednak tego sformułowania.
Porównując literalne brzmienie nieznajdującego już zastosowania w przypadku egzekucji z udziału w sp. z o.o. art. 887 kpc (dla przypomnienia - przewidywał on możliwość wykonywania wszelkich praw i obowiązków dłużnika (będącego wspólnikiem sp. z o.o.))
oraz art. 910 2 § 1 kpc (który przewiduje możliwość wykonywania wszelkich uprawnień majątkowych z udziału), należałoby stwierdzić a contrario, że obecnie wierzyciel nie ma prawa wykonywania uprawnień korporacyjnych, skoro ustawodawca wyraźnie przewidział możliwość wykonywania tylko uprawnień majątkowych.
Powyższą argumentację wzmacnia zapis § 2 analizowanego przepisu, w którym mowa o innych niż wymienione w § 1 uprawnieniach wynikających z zajętego prawa. Ustawodawca wyraźnie zatem podkreślił, że oprócz uprawnień majątkowych są jeszcze inne uprawnienia. W przeciwnym wypadku, dywersyfikacja uprawnień nie znajdowałaby racji bytu. Za powyższą interpretacją przemawia dodatkowo charakter spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która mimo iż zaliczana jest do spółek kapitałowych, ma w sobie elementy „osobowe", a zatem nie jest bez znaczenia możliwość decydowania o sprawach spółki podczas zgromadzenia wspólników, a tym samym realizacja jednego z uprawnień korporacyjnych.
W analizowanej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy (uchwała SN z 14.09.2005 r. III CZP 57/05), który uznał, że z mocy egzekucyjnego zajęcia udziałów dłużnika w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wierzyciel nie może wykonywać uprawnień do uczestnictwa w zgromadzeniu wspólników i do głosowania nad uchwałami podejmowanymi przez wspólników. Oprócz powołanych powyżej argumentów, Sąd dokonał analizy przedmiotowego zagadnienia na tle art. 185 ksh.
Sąd wskazał, że „ze względu na występujący w pewnym stopniu w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością także element więzi osobowej, sprzedaż w drodze egzekucji udziału, którego zbycie umowa spółki uzależnia od zezwolenia spółki lub w inny sposób ogranicza, została poddana specjalnej regulacji, pozwalającej spółce zachować wpływ na osobę nabywcy tego udziału (art. 185 ksh)". Parafrazując, wspólnicy mogą zastrzec w umowie spółki, że zbycie udziału uzależnione jest od zgody wspólników. W przypadku sprzedaży w drodze egzekucji udziału, którego zbycie uzależnione jest od zgody wspólników, wspólnicy mają prawo wskazać osobę, która nabędzie ten udział.
_ Zdaniem Sądu, dopuszczenie możliwości wykonywania przez wierzyciela z mocy samego zajęcia udziałów w sp. z o.o. uprawnień do uczestniczenia w zgromadzeniu wspólników i głosowania na zgromadzeniu wspólników oraz innych tzw. uprawnień organizacyjnych trudno pogodzić z zasygnalizowaną powyżej konstrukcją sprzedaży udziału w drodze egzekucji, gdzie wspólnicy mają prawo _ decydowania o osobie nabywcy udziału, który poprzez nabycie udziału stanie się wspólnikiem.
Mimo, iż ustawodawca w art. 910 2 § 2 kpc ogólnie mówi o innych uprawnieniach niż uprawnienia majątkowe wskazane w § 1, doktryna i judykatura zgodnie twierdzą, że chodzi tutaj o uprawnienia korporacyjne, jednakże te mogą być wykonywane jedynie przez zarządcę ustanowionego przez sąd z urzędu albo na wniosek wierzyciela lub dłużnika. Zarządca ma zagwarantować, że realizacja uprawnień korporacyjnych z jednej strony nie zaszkodzi interesowi spółki, a z drugiej strony będzie korzystna dla wierzyciela.
Od chwili ustanowienia zarządcy, jest on jedynym uprawnionym do wykonywania zamiast dłużnika wszystkich uprawnień korporacyjnych. Jak wskazano na wstępie, do uprawnień korporacyjnych zalicza się m.in. prawo uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniu wspólników, prawo indywidualnej kontroli.
Ustawodawca upoważnił wierzyciela, do podejmowania wszelkich działań, które są niezbędne do zachowania prawa (uprawnienia zachowawcze). Jak wskazano na wstępie, doprecyzowanie tego sformułowania ustawodawca pozostawił doktrynie i judykaturze. Przyjmuje się, że tzw. uprawnienia zachowawcze to uprawnienia korporacyjne, które w normalnym trybie ma prawo wykonywać jedynie zarządca, lecz ze względu na okoliczność, która wymaga aktywności (działania) celem zachowania prawa, wyjątkowo uprawnienia korporacyjne może wykonać wierzyciel.
Podsumowując, niewątpliwie doprecyzowanie kwestii wykonywania uprawnień z zajętego w drodze egzekucji udziału w sp. z o.o. rozwiało część wątpliwości narosłych na tle poprzednio obowiązującej regulacji w powyższym zakresie. Należy podkreślić, że o ile problem przyporządkowania danego uprawnienia do grupy uprawnień majątkowych bądź korporacyjnych nie sprawia w praktyce problemów, o tyle wobec braku definicji wskazującej, co należy rozumieć przez „działania, które są niezbędne do zachowania prawa", doprecyzowanie tego sformułowania pozostawiono orzecznictwu sądów.
Autorka jest prawnikiem w Kancelarii Prawniczej Siwek Gaczyński Kałkusiński