Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowania lub zatrzymania (art. 552 § 4 KPK).
Odpowiedzialność za szkody wywołane niesłusznym pozbawieniem wolności ponosi Skarb Państwa na zasadzie ryzyka (a więc nie ma konieczności udowadniania winy konkretnego urzędnika państwowego).
W przypadku gdy oskarżony został uniewinniony od zarzucanych mu czynów lub też postępowanie zostało umorzone, to na Skarbie Państwa ciąży obowiązek odszkodowawczy. W takich przypadkach nie ma wątpliwości co do tego, że tymczasowe aresztowanie było niesłuszne.
Natomiast kwestia niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania budziła wiele wątpliwości. Jak wskazał Sąd Najwyższy niewątpliwie niesłuszne jest takie tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów procedury karnej w zakresie stosowania środków zapobiegawczych oraz gdy tymczasowe aresztowanie wywołało u oskarżonego dolegliwość, której nie powinien doznać w świetle wszystkich okoliczności sprawy a w szczególności mając na względzie treść wyroku.
Uniewinnienie oskarżonego prawie zawsze stanie się podstawą do ustalenia, że zastosowane tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne. Ale w przypadkach gdy oskarżony utrudniał postępowanie w ten sposób, że np. nagminnie nie stawiał się na wezwania organów prowadzących postępowanie, to zastosowanie tymczasowego aresztowania było konieczne, aby można było wydać wyrok w sprawie.
W takiej sytuacji nie możemy mówić o niewątpliwie niesłusznych tymczasowym aresztowaniu nawet jeśli oskarżony został uniewinniony.
Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje również osobie, która w celu wprowadzenia w błąd organów ścigania złożyła fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienia co w efekcie spowodowało orzeczenie w stosunku do niej tymczasowego aresztowania (za wyjątkiem przypadków określonych w art. 171 § 3, 4 i 6 KPK oraz gdy szkoda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariuszy państwa).
Odszkodowanie z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania należy się za szkodę i krzywdę, która jest bezpośrednim następstwem zastosowanego środka przymusu. Natomiast w sytuacji gdy na skutek wykonywania tymczasowego aresztowania aresztowany utracił zdolność do pracy (całkowicie lub częściowo) albo zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość to istnieje możliwość wystąpienia przeciwko Skarbowi Państwa w postępowaniu cywilnym z roszczeniem o rentę na zasadzie art. 442§ 2 Kodeksu cywilnego.
Roszczenia z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (na podstawie przepisów Rozdziału 58 KPK) przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, a w wypadku tymczasowego aresztowania od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie.
Skarga do Trybunału w Strasburgu
Z uwagi na fakt, iż Rzeczpospolita Polska jest stroną Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, istnieje możliwość złożenia skargi do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i dochodzenia w ten sposób rekompensaty za niesłusznie zastosowane tymczasowe aresztowanie. Jednakże, aby skarga mogła zostać rozpatrzona muszą zostać spełnione następujące warunki:
- **skargę może wnieść osoba, której prawa zostały osobiście i bezpośrednio naruszone;
- skargę do Trybunału można wnieść dopiero po wyczerpaniu zwykłych środków odwoławczych przewidzianych w polskim prawie. Oznacza to, iż osoba, która czuje się pokrzywdzona lub poszkodowana przez zastosowany w stosunku do niej środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania, najpierw musi wyczerpać drogę sądową w Polsce. Bardzo ważne jest, aby w toku postępowania przed polskimi sądami podnosić zarzuty, które mogą stanowić podstawę do wniesienia skargi do Trybunału;
- skargę należy złożyć w terminie 6 miesięcy od dnia wydania ostatecznego wyroku w sprawie;
- skarga powinna zawierać opis stanu faktycznego, wskazanie które z praw zawartych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka lub jej protokołów dodatkowych zostały naruszone, należy wskazać jakie środki prawne wykorzystał skarżący przed wniesieniem skargi, wskazać treść i daty orzeczeń wydanych w sprawie wraz z krótkim ich streszczeniem oraz kopiami tych orzeczeń. Natomiast nie ma konieczności uiszczania wpisu sądowego od wniesionej skargi.
Trzeba pamiętać o tym, że Trybunał w Strasburgu nie jest dodatkową instancją odwoławczą w stosunku do polskich sądów i nie może uchylać, zmieniać, unieważniać orzeczeń polskich sądów, ale jeżeli Trybunał uzna skargę za zasadną to może orzec o przyznaniu skarżącemu za niesłuszne aresztowanie rekompensatę znacznie przekraczającą to co przyznają polskie sądy.
Autor jest aplikantem adwokackim z Kancelarii Siwek Gaczyński Kałkusiński