114/1/B/2012

POSTANOWIENIE

z dnia 14 września 2011 r.

Sygn. akt Ts 31/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Zbigniew Cieślak,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Sławomira Ś. w sprawie zgodności:

art. 442¹ § 1, art. 417 § 1 oraz art. 125 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 9 grudnia 2010 r. wniesiono o stwierdzenie niezgodności z art. 77 ust. 1 Konstytucji: po pierwsze, art. 442¹ § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości dochodzenia przez poszkodowanego odszkodowania za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie lat dziesięciu od wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę, a w związku z tym umożliwia dochodzenie dalszych roszczeń odszkodowawczych dopiero po upływie dziesięciu lat; po drugie, art. 417 § 1 k.c. w zakresie, w jakim nieprzewidując następstwa prawnego po byłych przedsiębiorstwach państwowych Skarbu Państwa, uniemożliwia poszkodowanemu dochodzenie odszkodowania za szkodę na osobie wyrządzoną przez przedsiębiorstwo państwowe; po trzecie, art. 125 k.c. w zakresie, w jakim przepis ten ogranicza okres dochodzenia roszczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem sądu do dziesięciu lat.

Skarga została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego. 22 lutego 1977 r. skarżący Sławomir Ś. - wówczas małoletni - uległ wypadkowi. Wyrokiem z 30 grudnia 1977 r. Sąd Wojewódzki w Gdańsku - I Wydział Cywilny (sygn. akt I C 467/77) ustalił, że pozwany Gdańskie Przedsiębiorstwo Budowlane w Gdańsku odpowiada za następstwa wypadku z 22 lutego 1977 r., jakie wyniknąć mogą w przyszłości dla małoletniego powoda Sławomira Ś. oraz zasądził zadośćuczynienie pieniężne dla Sławomira Ś. i jego ojca. Postanowieniem z 28 czerwca 2004 r. Sąd Rejonowy w Gdańsku (sygn. akt XX U 26/03) stwierdził ukończenie postępowania upadłościowego Gdańskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego w Gdańsku. Wykreślenie przedsiębiorstwa z Krajowego Rejestru Sądowego uprawomocniło się w dniu 17 maja 2005 r. W 2009 r. skarżący Sławomir Ś. wystąpił z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o zapłatę oraz o rentę w związku ze skutkami wypadku z 1977 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku - I Wydział Cywilny wyrokiem z 21 grudnia 2009 r. (sygn. akt I C 966/09) oddalił powództwo. Postanowieniem z 11 marca 2010 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku (sygn. akt I C 966/09) odrzucił apelację skarżącego z powodu nieuzupełnienia braków formalnych (nienależyte opłacenie apelacji). Na postanowienie to skarżący wniósł zażalenie, podnosząc, że nie został prawidłowo powiadomiony o konieczności uiszczenia opłaty. Sąd Apelacyjny w Gdańsku - I Wydział Cywilny postanowieniem z 12 października 2010 r. (sygn. akt I ACz 1322/10) oddalił zażalenie.

Skarżący podnosi w skardze, że zakwestionowane przepisy naruszają art. 77 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem skarżącego wskazany wzorzec, zgodnie z którym każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, przesądza o „bezterminowym prawie obywatela do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych z tytułu szkody na osobie”. Ograniczenie okresu dochodzenia roszczeń odszkodowawczych do dziesięciu lat (art. 442¹§ 1 k.c. oraz art. 125 k.c.), stanowi zatem naruszenie art. 77 ust. 1 Konstytucji. W przypadku bowiem, gdy następstwa wypadku ujawniły się po upływie okresu przekraczającego dziesięć lat od wystąpienia szkody na osobie stwierdzonej prawomocnym orzeczeniem sądu - jak miało to miejsce w przypadku skarżącego - poszkodowany nie ma już możliwości dochodzenia roszczeń. Skarżący zarzuca również niezgodność art. 417 § 1 k.c. z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Możliwość dochodzenia od Skarbu Państwa roszczenia o naprawienie szkody, do której doszło przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej, została bowiem ograniczona terminem wskazanym w art. 442¹ § 1 k.c. Zdaniem skarżącego niekonstytucyjność art. 417 § 1 k.c. wynika również z faktu, że ustawodawca, obciążając Skarb Państwa odpowiedzialnością za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej, nie przewiduje następstwa prawnego Skarbu Państwa po byłych przedsiębiorstwach państwowych, zobowiązanych prawomocnymi wyrokami do zapłaty odszkodowania w nieokreślonej przyszłości na rzecz osób uznanych za poszkodowanych.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 10 marca 2011 r. (doręczonym 21 marca 2011 r.) pełnomocnik skarżącego został wezwany do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej, w szczególności przez dokładne określenie sposobu naruszenia art. 77 ust. 1 Konstytucji przez zaskarżony art. 417 oraz art. 442¹ § 1 k.c., podanie dokładnego opisu stanu faktycznego, doręczenie odpisów orzeczeń, wskazanie orzeczenia rozstrzygającego ostatecznie o prawach lub wolnościach skarżącego w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji wraz z podaniem daty jego doręczenia.

Pismem z 27 marca 2011 r. (nadesłanym do Trybunału 28 marca 2011 r. - data stempla pocztowego) pełnomocnik skarżącego odniósł się do powyższych braków. Podkreślił w szczególności, że art. 77 ust. 1 Konstytucji pozwala na „bezterminowe” dochodzenie roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa. Pełnomocnik wskazał również na odpowiedzialność dwóch organów państwa: dyrektora przedsiębiorstwa państwowego oraz Sądu Okręgowego w Gdańsku, który wyrokiem z 21 grudnia 2009 r. oddalił powództwo skarżącego ze względu na przedawnienie roszczenia. Za orzeczenie rozstrzygające ostatecznie o prawach lub wolnościach skarżącego pełnomocnik uznał wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku - I Wydział Cywilny z 21 grudnia 2009 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Konstrukcja skargi konstytucyjnej przyjęta w prawie polskim pozwala na kontrolę zgodności z Konstytucją jedynie przepisów stanowiących podstawę rozstrzygnięcia, z którego wydaniem skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu praw lub wolności konstytucyjnych. Poza zakresem kompetencji Trybunału Konstytucyjnego rozpoznającego sprawę w trybie skargi konstytucyjnej pozostaje kontrola sposobu zastosowania prawa przez organy rozstrzygające o konstytucyjnych wolnościach lub prawach skarżącego, jak też badanie zgodności z Konstytucją przepisów, które nie stanowiły podstawy rozstrzygnięcia wskazanego w skardze jako ostateczne.

Merytoryczne rozpatrzenie skargi konstytucyjnej, jako środka ochrony wolności lub praw określonych w ustawie zasadniczej, uzależnione jest od spełnienia szeregu przesłanek. Przesłanki te, wynikające bezpośrednio z art. 79 ust. 1 Konstytucji, zostały doprecyzowane w przepisach ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o TK wniesienie skargi konstytucyjnej jest możliwe po wyczerpaniu drogi prawnej przewidzianej dla rozstrzygnięcia, z którego wydaniem skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych wolności lub praw. Wymóg ten stanowi odzwierciedlenie subsydiarnego charakteru skargi. Z konstrukcji skargi konstytucyjnej przyjętej w polskim prawie wynika bowiem, że nie może ona zastępować przysługującej każdemu, na mocy art. 45 ust. 1 Konstytucji, sądowej ochrony konstytucyjnych wolności lub praw, powinna tylko tę ochronę uzupełniać. Dlatego też wystąpienie ze skargą konstytucyjną wymaga wcześniejszego wyczerpania przysługujących skarżącemu środków ochrony praw, mogących zainicjować sądową kontrolę rozstrzygnięć, z których wydaniem wiąże on naruszenie konstytucyjnych wolności lub praw. Przyjmuje się przy tym, że dla spełnienia wymogu wyczerpania drogi prawnej konieczne jest uzyskanie merytorycznego rozstrzygnięcia wydanego na skutek wniesienia środka odwoławczego. Odmowa rozpoznania takiego środka, u której podstaw leży niespełnienie wymogów formalnych, warunkujących to rozpoznanie, nie jest traktowana jako realizacja przesłanki wyczerpania drogi prawnej.

Z okoliczności rozpoznawanej sprawy wynika jednoznacznie, że obowiązek wynikający z art. 46 ust. 1 Konstytucji nie został spełniony. Sprawa, w związku z którą została wniesiona skarga, jest sprawą z zakresu prawa cywilnego. Konieczne zatem dla wyczerpania drogi prawnej - i na ogół wystarczające - jest uzyskanie orzeczenia sądu II instancji. Tymczasem skarżący jako orzeczenie merytoryczne rozstrzygające ostatecznie o jego prawach i wolnościach wskazuje wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku - I Wydział Cywilny z 21 grudnia 2009 r. (sygn. akt I C 966/09) - wyrok sądu I instancji. Jednocześnie skarżący podnosi, że w wyniku wniesienia apelacji oraz zażalenia na postanowienie sądu o jej odrzuceniu wyczerpał tok instancji. Wnioski skarżącego w tym zakresie są błędne.

Apelacja, którą wniósł, została odrzucona ze względu na nienależyte opłacenie (postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z 11 marca 2010 r.), czyli z powodów formalnych. Oczywiste jest zatem, że skarżący nie uzyskał merytorycznego rozstrzygnięcia sądu II instancji, a więc nie skorzystał z sądowej ochrony jego praw, co jest koniecznym wymogiem wniesienia skargi konstytucyjnej. Również postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku - I Wydział Cywilny z 12 października 2010 r. nie wyczerpuje - wbrew stanowisku skarżącego - drogi sądowej w jego sprawie, ponieważ przedmiotem postanowienia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku było zażalenie na postanowienie sądu odrzucające apelację. Na marginesie Trybunał zauważa nieścisłość pomiędzy postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku a uzasadnieniem skargi konstytucyjnej. W skardze konstytucyjnej skarżący wskazał, że powodem nieopłacenia apelacji był brak zwolnienia skarżącego od kosztów opłaty sądowej przy wnoszeniu apelacji od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku i w konsekwencji niemożność opłacenia apelacji. W zażaleniu na postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku jako powód nieopłacenia środka odwoławczego skarżący podniósł natomiast - jak wynika z uzasadnienia postanowienia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku (sygn. akt I ACz 1322/10) - brak doręczenia zarządzenia wzywającego do uiszczenia opłaty od apelacji.

Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że skarżący nie dopełnił wymaganej przez art. 46 ust. 1 ustawy o TK przesłanki wyczerpania przewidzianej w sprawie drogi prawnej. Wnosząc apelację (bez wymaganej opłaty), nie doprowadził bowiem do wydania merytorycznego rozstrzygnięcia przez sąd II instancji. A jak podkreśla Trybunał, tylko takie wyczerpanie drogi prawnej może być - w świetle art. 46 ust. 1 ustawy o TK - uznane za spełniające wskazany tam wymóg i równocześnie nadające walor ostateczności orzeczeniu (art. 79 ust. 1 Konstytucji), z wydaniem którego skarżący wiąże zarzut naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw. Trybunał Konstytucyjny, rozpatrując skargi konstytucyjne, podkreślał wielokrotnie, że w sprawach, w których możliwe jest skorzystanie przez skarżącego ze środka odwoławczego od wydanego orzeczenia, do uznania drogi prawnej za wyczerpaną nie jest wystarczające uzyskanie jakiegokolwiek rozstrzygnięcia wydanego na skutek tak wniesionego środka. Dla spełnienia przesłanek stawianych skardze konstytucyjnej konieczne jest wniesienie tego środka zgodnie z przepisami prawa, a w następstwie jego rozpoznania - uzyskanie merytorycznego rozstrzygnięcia sądowego (zob. postanowienia TK z: 21 października 2003 r., Ts 53/03, OTK ZU nr 4/B/2003, poz. 233; 19 października 2004 r., Ts 131/04, OTK ZU nr 5/B/2004, poz. 340; 6 września 2004 r., Ts 144/04, OTK ZU nr 1/B/2006, poz. 11; 3 lipca 2007 r., Ts 91/07, OTK ZU nr 5/B/2007, poz. 253). Skoro w niniejszej sprawie apelacja nie była przedmiotem merytorycznego rozpoznania przez sąd II instancji, to stwierdzić należy, że warunek wyczerpania drogi prawnej nie został przez skarżącego spełniony. Okoliczność powyższa, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, uzasadnia odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

Ponadto, Trybunał Konstytucyjny uznaje, że ani art. 417 § 1 k.c., ani art. 442¹ § 1 k.c. nie były podstawą prawną rozstrzygnięcia, z którego wydaniem skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych wolności lub praw.

Podstawą wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku był art. 442 § 1 k.c. Skarżący natomiast zarzuca niekonstytucyjność art. 442¹ § 1 k.c. wskazując przy tym, że przepis ten zastąpił art. 442 § 1 k.c. ( „art. 442 § 1 k.c. (obecnie art. 442¹ § 1 k.c.))”. Art. 442¹ § 1 k.c. wszedł w życie z dniem 10 sierpnia 2007 r., na mocy ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538; dalej: ustawa zmieniająca), która uchyliła jednocześnie art. 442 k.c. Zgodnie z art. 2 ustawy zmieniającej do roszczeń, będących przedmiotem regulacji art. 442¹ k.c. powstałych przed dniem wejścia w życie tej ustawy, a według przepisów dotychczasowych w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych, stosuje się przepisy art. 442¹ k.c. Z przepisu tego wynika jednoznacznie, że art. 442¹ k.c. ma zastosowanie tylko do roszczeń, które w chwili jego wejścia w życie nie byłyby przedawnione na podstawie art. 442 k.c. Tymczasem w sprawie skarżącego - jak zwrócił uwagę sąd - roszczenia uległy przedawnieniu zgodnie z art. 442 § 1 k.c. Art. 442¹ § 1 k.c. nie miał zatem zastosowania w sprawie skarżącego. Na marginesie tylko Trybunał przypomina, że art. 442 § 1 k.c. był już przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego, który w wyroku z 1 września 2006 r. w sprawie SK 14/05 (OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 97) uznał ten przepis za niezgodny z art. 2 oraz art. 77 ust. 1 Konstytucji.

Odnosząc się do zarzutów dotyczących niekonstytucyjności art. 417 § 1 k.c., który - zdaniem skarżącego - ogranicza odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone niezgodnym z prawem działaniem lub zaniechaniem władzy publicznej terminem dziesięciu lat (art. 442¹ § 1 k.c. oraz art. 125 k.c.), oraz nie przewiduje następstwa prawnego Skarbu Państwa po byłych przedsiębiorstwach państwowych, Trybunał stwierdza, że przepis nie był podstawą wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku.

Art. 417 § 1 k.c. stanowi: „Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa”. Sąd Okręgowy w Gdańsku w wyroku z 21 grudnia 2009 r. (sygn. akt I C 966/09), oddalając powództwo skarżącego, stwierdził, że Skarb Państwa - Wojewoda Pomorski, Minister Skarbu Państwa, Minister Finansów - nie miał biernej legitymacji procesowej. Podstawą oddalenia powództwa nie był zatem art. 417 § 1 k.c. i przedawnienie odpowiedzialności Skarbu Państwa, ale art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981) w zw. z art. 40 § 1 k.c., które regulują kwestie związane z następstwem prawnym po przedsiębiorstwach państwowych. Trybunał zwraca również uwagę, że zarzuty dotyczące odpowiedzialności Skarbu Państwa za działania władzy publicznej - Sądu Okręgowego w Gdańsku, „w wyniku wydania wyroku z 21 grudnia 2009 r.”, są oczywiście bezzasadne. Aby stwierdzić szkodę nie wystarczy poczucie niesprawiedliwości skarżącego. Zgodnie z art. 417² § 2 k.c., jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Sytuacja taka nie miała miejsca w niniejszej sprawie. Zarzuty skarżącego dotyczące odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną wyrokiem z 21 grudnia 2009 r. Sądu Okręgowego w Gdańsku - I Wydział Cywilny (sygn. akt I C 966/09) należy zatem uznać za oczywiście bezzasadne.

Trybunał stwierdza również, że wskazanie jako przedmiotu skargi konstytucyjnej art. 125 k.c. przekracza granice udzielonego pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo szczególne do sporządzenia i wniesienia skargi konstytucyjnej jako przedmiot skargi wskazywało tylko art. 417 § 1 oraz art. 442¹ § 1 k.c. Ocena konstytucyjności art. 125 k.c. przez Trybunał Konstytucyjny w niniejszej sprawie jest zatem niedopuszczalna.

Trybunał zwraca także uwagę, że przyczyną oddalenia powództwa przez Sąd Okręgowy w Gdańsku, niezależnie od kwestii podstaw prawnych i przedawnienia roszczenia skarżącego, był brak udowodnienia istnienia adekwatnego związku przyczynowego między wypadkiem a szkodą oraz brak uzasadnienia wysokości poniesionej szkody. W tej sytuacji nie można uznać za zasadne stanowiska skarżącego, iż to właśnie zakwestionowane przez niego przepisy przesądziły o wydaniu przez organ władzy publicznej rozstrzygnięcia naruszającego przysługujące skarżącemu prawa konstytucyjne.

W tym stanie prawnym należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej

5