22/1/B/2012

POSTANOWIENIE

z dnia 15 czerwca 2011 r.

Sygn. akt Ts 84/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Piotr Tuleja,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Romana M. w sprawie zgodności:

3) art. 1 ust. 1-3 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82) z art. 3 oraz art. 99 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 44, poz. 267, ze zm.),

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 30 marca 2009 r. skarżący - Roman M. sformułował zarzuty niezgodności z Konstytucją przepisów dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82, ze zm.; dalej: dekret PKWN) oraz ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321; dalej: ustawa nowelizująca).

W stosunku do zakwestionowanych aktów prawnych skarżący sformułował następujące zarzuty. Dekretowi PKWN zarzucił, że został wydany bez dochowania trybu wymaganego przepisami prawa, tzn. art. 1 lit. a ustawy z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz. U. Nr 1, poz. 3), art. 15 i art. 16 uchwały Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 19 sierpnia 1944 r. w sprawie wewnętrznego regulaminu urzędowania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, art. 3 lit. a ustawy z dnia 11 września 1944 r. o kompetencji Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej (Dz. U. Nr 5, poz. 23). Wadliwość trybu wydania dekretu PKWN skutkować ma - zdaniem skarżącego - niezgodnością tego aktu z art. 88 ust. 1 i 2 w zw. z art. 2, art. 7, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji.

Niezależnie od tego wobec art. 1 ust. 1-3 dekretu PKWN oraz art. 6 ustawy nowelizującej skarżący sformułował zarzut niezgodności z art. 2, art. 7, art. 20, art. 21, art. 64 ust. 1 i 3, art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Analogiczny - względem opisanego wyżej - zarzut niekonstytucyjności postawił skarżący ponownie art. 1 ust. 1-3 dekretu PKWN, jednakże w zakresie, w jakim „przepisy te - wbrew treści art. 1 w zw. z art. 26 pkt 1 i art. 34 ustawy Krajowej Rady Narodowej z dnia 5 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 5, poz. 22, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym od dnia 20 września 1944 r. do dnia 4 lutego 1946 r., oraz zd. 2 ustawy z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Dz. U. Nr 1, poz. 1) - miałyby wywoływać jednorazowy skutek w dniu 27 grudnia 1944 r. na terenach nieoswobodzonych od okupanta, albowiem zakres terytorialnej kompetencji PKWN, będącego organem wykonawczym Krajowej Rady Narodowej, pokrywał się z terytorialną kompetencją tego organu, która, jak w przypadku innych rad narodowych, rozciągała się na oswobodzonych od okupanta terenach Rzeczypospolitej Polskiej - art. 1 ustawy o zakresie działania rad narodowych”.

Zaskarżonemu art. 1 ust. 1-3 dekretu PKWN skarżący zarzucił także niezgodność z art. 3 oraz art. 99 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 44, poz. 267, ze zm.).

Skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującą sprawą. Wyrokiem z 29 października 2007 r. (sygn. akt I C 131/07) Sąd Rejonowy we Wrześni oddalił powództwo skarżącego przeciwko Skarbowi Państwa - Lasom Państwowym Nadleśnictwo Czerniejewo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. W uzasadnieniu tego wyroku sąd I instancji stwierdził, że w odniesieniu do nieruchomości objętych wnioskiem skarżącego ich przejęcie na własność Skarbu Państwa na podstawie przepisów dekretu PKWN nastąpiło z mocy prawa. W tym zakresie sąd odwołał się do uchwały Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 1994 r. (sygn. akt III CZP 50/94). Sąd Rejonowy we Wrześni wskazał również, że pomimo tego, iż niektóre z działek były podzielone na parcele poniżej 25 ha, to jednak w całości podlegały one nacjonalizacji na podstawie art. 2 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4, poz. 17). W uzasadnieniu wyroku sąd I instancji podkreślił także, że wydając swoje rozstrzygnięcie, nie orzekał na podstawie przepisów dekretu PKWN, który - na mocy art. 6 ustawy nowelizującej - utracił moc obowiązującą. Sąd I instancji miał jedynie obowiązek w sposób deklaratoryjny uwzględnić skutki, jakie ten dekret wywołał, oceniając stan prawny nieruchomości w postępowaniu wywołanym wnioskiem skarżącego. Apelacja skarżącego od tego orzeczenia została oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego w Poznaniu z 28 października 2008 r. (sygn. akt II Ca 1400/08). Sąd II instancji w całości podtrzymał ocenę prawną przedstawioną w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia. W szczególności zaś, odwołując się do tez zaprezentowanych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (wyrok TK z 28 listopada 2001 r., SK 5/01, OTK ZU nr 4/2001, poz. 266) podkreślił, że dekret PKWN wywołał ex lege skutki polegające na przejściu na własność Skarbu Państwa lasów określonych w rozpatrywanym przepisie. Przejście to nie było uzależnione od jakichkolwiek aktów stosowania prawa. Sąd Okręgowy w Poznaniu szeroko odwołał się także do poglądów Trybunału w kontekście pozytywnej kwalifikacji dekretu PKWN jako źródła prawa. Podkreślił ponadto, że skutki dekretu PKWN zostały dokonane w całości w przeszłości wraz z przejściem na własność Skarbu Państwa wymienionych w tym akcie obszarów leśnych, zaś obecnie skutki te mogą być ustalane jedynie ex post, w sposób deklaratoryjny. W kontekście odmowy zainicjowania (w drodze pytania prawnego) kontroli konstytucyjności dekretu PKWN, jako aktu pozbawionego już formalnie mocy obowiązującej, sąd II instancji odwołał się do stanowiska wyrażonego w postanowieniu Trybunału Konstytucyjnego z 6 kwietnia 2005 r. (SK 8/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 44). Sąd Okręgowy w Poznaniu ponownie zaznaczył też, że podstawą prawną zaskarżonego wyroku sądu I instancji nie były postanowienia dekretu PKWN, ale art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm.; dalej: u.k.w.h.).

Uzasadniając szczegółowo zarzuty sformułowane w skardze konstytucyjnej, skarżący wyjaśnił, że kwestionuje zarówno materialną, jak i formalną zgodność zaskarżonych unormowań z postanowieniami Konstytucji. Argumentacja towarzysząca zarzutom skarżącego odwoływała się jednakże - niejako „równolegle” - do obydwu kryteriów kontroli. I tak, zarzut niegodności z konstytucyjnym prawem do sądu wyjaśnił skarżący naruszeniem prawa do oparcia rozstrzygnięcia sądowego na prawie, które ustanowione zostało z zachowaniem procedury formalnej stanowienia danego aktu, niezależnie od źródła prawnego określenia tej procedury. Ponadto wskazał na wymóg zgodności wydawanego rozstrzygnięcia z podstawowymi zasadami ustrojowymi państwa prawnego. Ponadto skarżący podniósł, że kwestionowane przepisy naruszają konstytucyjne prawo do ochrony własności oraz prawo do ograniczania tego prawa jedynie w formie wywłaszczenia, dokonywanego na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Zdaniem skarżącego naruszone zostało także prawo do tego, aby „własność prywatna była immanentną opoką społecznej gospodarki rynkowej, stanowiąc jedną z równorzędnych podstaw ustroju gospodarczego Państwa”. W skardze konstytucyjnej wskazał także na naruszenie nakazu, aby prawo własności było ograniczane tylko w ustawie i tylko w zakresie, w jakim to ograniczenie nie narusza istoty tego prawa. Odwołał się także do przesłanek dopuszczalności ograniczania praw i wolności wyrażonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Osobną część uzasadnienia poświęcił skarżący próbie wykazania, że - wbrew twierdzeniom zawartym w uzasadnieniach wyroków sądowych - zaskarżone przepisy dekretu PKWN były podstawą prawną orzeczeń wydanych w jego sprawie. Świadczyć ma o tym okoliczność, że sądy orzekały (nawet deklaratoryjnie) o skutkach ex lege wywołanych przez te przepisy. Skarżący zauważył przy tym, że również art. 6 ustawy nowelizującej został powołany w treści uzasadnień wyroków Sądu Rejonowego we Wrześni oraz Sądu Okręgowego w Poznaniu. Na potwierdzenie zaś zarzutów dotyczących formalnej wadliwości dekretu PKWN skarżący przytoczył szereg argumentów odwołujących się do okoliczności faktycznych towarzyszących ustanawianiu tego aktu prawnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej może być wyłącznie taki przepis (ustawy lub innego aktu normatywnego), który był podstawą prawną ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie, w związku z którą skierowana została skarga konstytucyjna. Powyższa zależność między przedmiotem skargi konstytucyjnej a jednostkowym orzeczeniem podjętym wobec skarżącego przesądza o jego legitymacji do wystąpienia z tym środkiem ochrony praw i wolności, a jednocześnie nadaje skardze konstytucyjnej niezbędny - w świetle założeń wyrażonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji - charakter środka inicjowania tzw. konkretnej kontroli prawa przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Przedmiotem niniejszej skargi konstytucyjnej uczynił skarżący przepisy dekretu PKWN (kwestionowane zarówno od strony materialnej, jak i w związku z trybem ich ustanowienia) oraz art. 6 ustawy nowelizującej. Zgodnie z tym ostatnim unormowaniem dekret PKWN stracił moc obowiązującą, jednakże utrzymane zostało w mocy nabycie własności, które nastąpiło na podstawie jego przepisów.

Z treści skargi konstytucyjnej wynika jednoznacznie, że orzeczeniem, z wydaniem którego połączył skarżący zarzuty niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów, był wyrok Sądu Rejonowego we Wrześni z 29 października 2007 r. Wyrok ten, wraz z oddaleniem apelacji skarżącego przez Sąd Okręgowy w Poznaniu, nabrał - wymaganego przez ustrojodawcę - waloru ostateczności.

Jakakolwiek merytoryczna ocena zarzutów sformułowanych przez skarżącego wobec przepisów dekretu PKWN oraz art. 6 ustawy nowelizującej musi być poprzedzona przesądzeniem, że unormowania te mogą być uznane za podstawę prawną ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie, w związku z którą skarżący skierował niniejszą skargę konstytucyjną.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego przepisy uczynione przez skarżącego przedmiotem skargi konstytucyjnej nie wykazują kwalifikacji wymaganej przez art. 79 ust. 1 Konstytucji, nie mogą być bowiem uznane za podstawę prawną orzeczenia Sądu Rejonowego we Wrześni. Powyższy wyrok wydany został w związku z powództwem skarżącego o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Nie ulega więc wątpliwości, że zarówno postępowanie prowadzone w sprawie skarżącego, jak i treść orzeczenia oddalającego jego powództwo, determinowane były przepisami u.k.w.h. Na okoliczność tę zwróciły też uwagę sądy orzekające w sprawie skarżącego, podkreślając, że podstawą prawną orzeczenia sądu I instancji był zwłaszcza art. 3 ust. 1 u.k.w.h. Zarówno Sąd Rejonowy we Wrześni, jak i Sąd Okręgowy w Poznaniu konsekwentnie podkreślały zaś, że podstawą taką nie były postanowienia dekretu PKWN. Nawiązanie do tych przepisów w treści podejmowanych orzeczeń wynikało jedynie z konieczności wskazania na wywołane ex lege skutki zaistniałe w odniesieniu do stanu prawnego nieruchomości objętych powództwem skarżącego.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego stanowisko powyższe należy w pełni podzielić. W dotychczasowym orzecznictwie w sprawach skarg konstytucyjnych Trybunał Konstytucyjny zwracał już uwagę na konieczność prawidłowego kwalifikowania przepisów, które wprawdzie determinowały status prawny skarżącego w ten sposób, że były uwzględniane przez organ orzekający w sprawie jako element stanu faktycznego w jakim znalazł się skarżący, jednakże - w związku z taką jedynie zależnością - nie mogą być uznane za podstawę prawną wydanego następnie orzeczenia (por. postanowienia TK z 25 kwietnia 2007 r., Ts 81/06, OTK ZU nr 2/B/2007, poz. 93 oraz 21 lipca 2009 r., Ts 184/07, OTK ZU nr 4/B/2009, poz. 238). Należy przy tym podkreślić, że sam fakt powołania określonych unormowań w treści podejmowanego rozstrzygnięcia, jak i uwzględnienia następstw wywołanych w związku z jego obowiązywaniem, nie są wystarczające do przyjęcia, że przepis ten stanowił tym samym podstawę prawną wyroku, o której mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji.

W związku z powyższym nie można przyjąć, że zakwestionowane przez skarżącego przepisy dekretu PKWN wypełniały konstytucyjny warunek wydania na ich podstawie ostatecznego orzeczenia w sprawie, w związku z którą wniesiona została niniejsza skarga konstytucyjna. Konkluzja powyższa odnosi się również do zarzutów skarżącego kierowanych przeciwko dekretowi PKWN jako takiemu. Tym bardziej nie można też przyjąć, aby za podstawę prawną orzeczenia, w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji, mógł być uznany przepis, który dekret PKWN pozbawił mocy prawnej, tj. art. 6 ustawy nowelizującej. Niespełnienie wskazanej na wstępie przesłanki kwestionowania wyłącznie tych unormowań, na których podstawie wydane zostało wobec skarżącego ostateczne orzeczenie, czyni niedopuszczalnym odnoszenie się przez Trybunał w tym trybie kontroli do szczegółowych argumentów mających potwierdzać zarzut niekonstytucyjności przepisów dekretu PKWN, jak i art. 6 ustawy nowelizującej. Przy czym stwierdzenie to odnosi się w równym stopniu do zarzutów o charakterze merytorycznym, jak i formalnym.

Na powyższe stanowisko Trybunału Konstytucyjnego nie mogą mieć również wpływu podnoszone przez skarżącego zastrzeżenia dotyczące oceny mocy obowiązującej dekretu PKWN, a także - w przypadku przyjęcia nieobowiązywania tego aktu prawnego - argumenty przemawiające na rzecz konieczności wydania przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o jego niekonstytucyjności (art. 39 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Problem ten mógłby być bowiem rozważany dopiero w sytuacji przesądzenia, że niniejsza skarga konstytucyjna spełniała wszystkie (konstytucyjne i ustawowe) warunki korzystania z tego rodzaju środka ochrony. W sytuacji, gdy zakwestionowane w niej przepisy nie spełniają podstawowej - z punktu widzenia konstrukcji skargi konstytucyjnej - przesłanki przewidzianej w art. 79 ust. 1 Konstytucji, nie jest dopuszczalne prowadzenie rozważań związanych z oceną konieczności wydawania przez Trybunał merytorycznego orzeczenia w przedmiocie ich konstytucyjności.

Biorąc wszystkie powyższe okoliczności pod uwagę, na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 oraz art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

5