36/4/A/2011

POSTANOWIENIE

z dnia 5 maja 2011 r.

Sygn. akt SK 48/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz - przewodniczący

Stanisław Biernat

Zbigniew Cieślak - sprawozdawca

Mirosław Granat

Stanisław Rymar,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 maja 2011 r., skargi konstytucyjnej Bożeny Jaroszek o zbadanie zgodności:

art. 128 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.), w części obejmującej zwrot „oraz rodzeństwo”, i art. 134 ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy w zakresie, w jakim dopuszczają dochodzenie przez uprawnionego roszczeń alimentacyjnych od rodzeństwa, nie dokonując wyłączenia tego uprawnienia w sytuacji, gdy uprawniony postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego albo nie uzależniając nabycia tego uprawnienia od zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego, z art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375 oraz z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

UZASADNIENIE

I

1. W skardze konstytucyjnej z 3 lipca 2008 r., uzupełnionej pismem z 18 sierpnia 2008 r., skarżąca Bożena Jaroszek wniosła o stwierdzenie, że art. 128 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.; dalej: k.r.o.), w części obejmującej zwrot „oraz rodzeństwo”, i art. 134 k.r.o. w zakresie, w jakim dopuszczają dochodzenie przez uprawnionego roszczeń alimentacyjnych od rodzeństwa, nie dokonując wyłączenia tego uprawnienia w sytuacji, gdy uprawniony postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego albo nie uzależniając nabycia tego uprawnienia od zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego, są niezgodne z art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji.

1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym:

Wyrokiem z 28 września 2000 r. Sąd Rejonowy w Sosnowcu - IV Wydział Rodzinny (sygn. akt IVRC.558/00) oddalił powództwo Lesławy Piękosz przeciwko jej siostrze - Bożenie Jaroszek o zasądzenie od pozwanej alimentów w wysokości 400 zł miesięcznie. W uzasadnieniu sąd wskazał jako podstawę orzeczenia m.in. art. 128 i art. 134 k.r.o. oraz wyjaśnił, że na rozstrzygnięcie wpływ miał również art. 5 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) i wynikające z tego przepisu ograniczenia w wykonywaniu praw podmiotowych. W wyniku rozpoznania apelacji Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 8 grudnia 2000 r. (sygn. akt XXIII RCa 340/00) zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził na rzecz powódki alimenty w wysokości 150 zł miesięcznie.

W kolejnych latach Lesława Piękosz wielokrotnie składała do sądu powództwa o podwyższenie alimentów, które to sprawy kończyły się wyrokiem oddalającym powództwo. Orzeczeniem dotyczącym powyższej materii, które stało się jednocześnie podstawą wniesienia niniejszej skargi konstytucyjnej, był wyrok Sądu Rejonowego Katowice - Zachód w Katowicach, Wydział V Rodzinny i Nieletnich z 15 listopada 2007 r. (sygn. akt V RC376/07/Z) oddalający powództwo Lesławy Piękosz o podwyższenie alimentów i powództwo wzajemne Bożeny Jaroszek o uchylenie obowiązku alimentacyjnego oraz wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach, Wydział XVIII Cywilny Rodzinny z 7 marca 2008 r. (sygn. akt XVIII RCa 25/08) oddalający apelacje obu stron.

1.2. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej wywiedziono, że analiza katalogu osób zobowiązanych przez przepisy k.r.o. do świadczeń alimentacyjnych uprawnia do sformułowania wniosku, zgodnie z którym wszystkie te osoby, poza rodzeństwem, mają bądź to choćby pośredni wpływ na istnienie osób uprawnionych (wstępni, w tym ojciec niebędący mężem matki dziecka, przysposabiający), bądź dokonują świadomego wyboru życiowego partnera (małżonek, mąż matki i żona ojca), bądź też obowiązek alimentacyjny stanowi, w pewnym uproszczeniu, „odwdzięczenie się” za trud związany z wychowaniem (zstępni, pasierb i pasierbica, przysposobiony). Natomiast tylko rodzeństwo nie jest powiązane żadnym węzłem prawnorodzinnym lub zbliżonym, co powoduje, że w tym przypadku ciężar ponoszenia świadczeń alimentacyjnych jest w swej istocie „niezawiniony”, „nieświadomy” oraz „nieekwiwalentny”.

Zdaniem skarżącej, wadą obowiązujących regulacji prawnych jest to, że ustawodawca wyraźnie nie uzależnił możliwości dochodzenia alimentów od rodzeństwa względami wynikającymi z zasad współżycia społecznego, jak to uczynił w przypadku obowiązku alimentacyjnego osób wymienionych w art. 144 § 1 i 2 k.r.o., co skutkuje nierównością wobec prawa. Wprawdzie odwołanie się do zasad współżycia społecznego przy ustalaniu obowiązku świadczeń alimentacyjnych między rodzeństwem mogłoby znaleźć podstawę w art. 5 k.c., jednak w doktrynie i w orzecznictwie sądowym występują daleko idące rozbieżności poglądów dotyczące możliwości powoływania się na ten przepis w powyższym przypadku. Wobec tego ustanowienie w art. 5 k.c. negatywnej przesłanki o charakterze ogólnym nie przyniosło pożądanego rezultatu, w wyniku ostrożnego podejścia sądów do dopuszczalności takiego ograniczania żądań alimentacyjnych.

W świetle art. 144 § 1 i 2 k.r.o. pasierb, ojczym lub macocha mogą stać się zobowiązanymi alimentacyjnie dopiero w razie wykazania zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego, nawet pomimo tego, że stosunek emocjonalny pasierba do macochy lub ojczyma może być de facto tożsamy ze stosunkiem dzieci do rodziców. Zatem mimo zazwyczaj dalej idącej więzi między pasierbami i małżonkami rodziców niż między rodzeństwem, niepozostającym we wspólnocie od wielu lat, ustawodawca wprowadza szerszy zakres obowiązku alimentacyjnego w stosunkach między rodzeństwem i tym samym narusza art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Art. 128 i art. 134 k.r.o. w kwestionowanym zakresie stanowią również zaprzeczenie zasady ochrony życia rodzinnego wynikającej z art. 47 Konstytucji. „Wymuszają” bowiem na zobowiązanym z tytułu alimentów wypełnianie obowiązków rodzinnych w sytuacji, gdy druga strona z tychże obowiązków się nie wywiązuje, postępując nieustannie w sposób rażąco niezgodny z zasadami współżycia społecznego. W ten sposób „bez głębszej refleksji” przeniesiono obowiązek zapewniania egzystencji osobom, które nie radzą sobie w życiu lub nie podejmują żadnych starań w tym kierunku, na inny podmiot, którego jedyną „winą” jest pokrewieństwo z uprawnionym. Oznacza to jednocześnie naruszenie prawa do decydowania o swoim życiu osobistym oraz wolności od nieuzasadnionej ingerencji w życie rodzinne, ponieważ wymusza się wzajemne kontakty między zobowiązanym a uprawnionym, których ten pierwszy podmiot może sobie nie życzyć ze względu na ujemne przeżycia psychiczne z nimi związane. Przy tym zastosowane środki ingerencji w prawo do ochrony życia rodzinnego w żadnym wypadku nie spełniają przesłanek przewidzianych dla ograniczeń praw i wolności, które określa art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Dodatkowo, w ocenie skarżącej, art. 128 i art. 134 k.r.o. w zaskarżonej części są niezgodne z art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji. Natura stosunku alimentacyjnego, zobowiązującego do ponoszenia okresowych świadczeń w pieniądzu lub innych rzeczach, powoduje, że naruszeniu ulega prawo do ochrony własności („własności określonej kwoty pieniędzy”). Mamy zatem do czynienia z najdalej idącym naruszeniem prawa majątkowego, jakim jest bez wątpienia wyzucie z niego bądź przymuszenie do pozbycia się prawa, przy jednoczesnym braku świadczenia ekwiwalentnego.

Skarżąca wywiodła, że kwestionowane przepisy, nie stanowiąc tamy dla zasądzenia świadczeń alimentacyjnych na rzecz rodzeństwa pomimo ich karygodnego zachowania, uwłaczającego wszelkim regułom moralności i obyczajowości, a czasem wręcz przepisom prawa, naruszają art. 30 Konstytucji w zakresie, w jakim deklaruje on prawo do ochrony osobistej ludzkiej godności, prawo do ochrony całokształtu życia psychicznego, w tym emocjonalnego człowieka oraz prawo do uwolnienia go od nieuzasadnionych ingerencji w sferę przeżyć psychicznych.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich pismem z 8 października 2008 r. nie zgłosił udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym.

3. W piśmie z 9 czerwca 2009 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, który wniósł o stwierdzenie, że art. 128 i art. 134 k.r.o. w zakresie wskazanym przez skarżącą nie są niezgodne z art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji.

Jak zaznaczył Marszałek Sejmu w uzasadnieniu, szczególnym walorem zasady współżycia społecznego wyrażonej w art. 5 k.c. jest nieograniczony tylko do określonego rodzaju spraw cywilnych zakres jej stosowania. W związku z tym doktryna, zaliczając przepisy prawa rodzinnego do prawa cywilnego, dopuszcza zastosowanie art. 5 k.c. do stosunków prawnych ze sfery prawa rodzinnego. Za przyjęciem takiego poglądu opowiada się również Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie (np. uchwała SN z 16 grudnia 1987 r. w sprawie wytycznych w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty, M. P. z 1988 r. Nr 6, poz. 60).

Marszałek Sejmu przypomniał, że skarżąca wnioskuje, aby treść art. 128 i art. 134 k.r.o. została zredagowana na wzór art. 144 § 1 i 2 k.r.o. Sugestia ta, zdaniem Marszałka Sejmu, jest pozbawiona racjonalnego uzasadnienia, a nawet prowadziłaby do dysproporcji w ochronie prawnej interesu poszczególnych kategorii osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji. Art. 144 k.r.o. stanowi wyjątek od zasad ogólnych dotyczących alimentacji, określonych w art. 128 k.r.o. Rozszerzenie kręgu osób, które mogą być zobowiązane do świadczeń alimentacyjnych na rzecz osób niebędących krewnymi, warunkowane jest zasadami współżycia społecznego, co należy traktować jako rozwiązanie nadzwyczajne. Albowiem w tej sytuacji, z uwagi na brak więzów krwi, zaistnienie obowiązku alimentacyjnego uzasadnione musi być pozytywną oceną stosunków łączących macochę lub ojczyma i pasierba dokonywaną w świetle zasad współżycia społecznego. Oczywiście rozwiązanie przyjęte w art. 144 czy art. 56 § 2 k.r.o. nie wyłącza zastosowania art. 5 k.c. do innych spraw z zakresu prawa rodzinnego. Jest to jedynie „korekta słusznościowa” do obowiązujących zasad.

W ocenie Marszałka Sejmu, zarzut naruszenia 30 Konstytucji przez art. 128 i art. 134 k.r.o. jest bezzasadny. Nie zachodzi związek pomiędzy kwestionowanymi przepisami a prawem każdego do poszanowania i ochrony godności człowieka. Nie ulega wątpliwości, że obowiązek świadczeń alimentacyjnych wobec skonfliktowanego krewnego wpływa na życie rodzinne i osobiste, ale nie oznacza naruszenia istoty godności ludzkiej i praw z niej wynikających. Przeciwdziałają temu klauzule generalne wskazane w art. 5 k.c., które mogą być podstawą oddalenia powództwa o alimenty w całości lub w części.

Ustosunkowując się do zarzutu niezgodności kwestionowanych przepisów z art. 31 ust. 3 Konstytucji, Marszałek Sejmu stwierdził, że skoro skarżąca nie uzasadniła w sposób wystarczający i przekonujący naruszenia jej konstytucyjnych praw i wolności oraz nie określiła, które z nich zostały ograniczone, to trudno jest badać dopuszczalność ingerencji ustawodawcy w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zdaniem Marszałka Sejmu, skarżąca nie uprawdopodobniła również naruszenia zasady równości oraz nie wskazała konstytucyjnego prawa lub wolności, z którą wiąże zarzut naruszenia art. 32 ust. 1 Konstytucji. Jednocześnie Marszałek Sejmu wywiódł, że odmienna regulacja obowiązku alimentacyjnego osób wymienionych w art. 144 k.r.o., uzależniająca jego istnienie od zgodności z zasadami współżycia społecznego, nie uzasadnia zarzutu niezgodności art. 128 i art. 134 k.r.o. Przede wszystkim rodzeństwo i podmioty określone w art. 144 k.r.o. nie odznaczają się wspólną cechą istotną, która uzasadniałaby ich równe traktowanie. Cechą tą nie jest „brak bliskiego stosunku prawno rodzinnego”, ponieważ może on być oceniony odmiennie w sytuacji każdej osoby zobowiązanej do alimentacji. Przy tym stosunek pokrewieństwa może być potraktowany jako wspólna cecha istotna „łącząca” rodzeństwo i krewnych w linii prostej zobowiązanych do alimentacji bez ograniczeń wynikających z art. 144 k.r.o.

Marszałek Sejmu wywiódł również, że wzorzec kontroli gwarantujący prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym należy uznać za nieadekwatny. Z samego istnienia więzi rodzinnych (zaliczenia rodzeństwa do „rodziny”) nie wynika zobowiązanie do utrzymywania wzajemnych stosunków.

W odniesieniu do kwestii sprzeczności art. 128 i art. 134 k.r.o. z art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji Marszałek Sejmu zaznaczył, że obowiązek alimentacyjny jest dopuszczalnym i usprawiedliwionym innymi wartościami świadczeniem oraz nie stanowi niedopuszczalnego ograniczenia własności lub ukrytej formy pozbawienia mienia. Przyjęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do konkluzji, zgodnie z którą każda niekorzystna zmiana sytuacji majątkowej obywatela ograniczałaby jego własność. Dodatkowo wykonanie obowiązku alimentacyjnego wobec uprawnionego polega na zaspokojeniu jego potrzeb, a niekoniecznie na zapłacie określonej kwoty. Oczywiście, każde świadczenie alimentacyjne na rzecz uprawnionego podmiotu powoduje uszczerbek majątkowy zobowiązanego, ale nie oznacza to, że przepis stanowiący źródło ewentualnego obowiązku z tego tytułu jest niezgodny z art. 64 Konstytucji. Powyższe skutkuje w niniejszej sprawie nieadekwatnością wzorca wynikającego z tego przepisu ustawy zasadniczej.

W podsumowaniu Marszałek Sejmu podkreślił, że skarżąca - pomimo spoczywania na niej ciężaru dowodu - nie powołała przekonujących argumentów na rzecz swojej tezy i nie uprawdopodobniła naruszenia przez kwestionowane przepisy wzorców kontroli wynikających z art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji.

4. Prokurator Generalny wyraził swój pogląd w sprawie w piśmie z 29 września 2010 r., wnosząc o:

1) stwierdzenie, że art. 128 k.r.o., w części obejmującej wyrazy „oraz rodzeństwo”, jest zgodny z art. 30, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;

2) stwierdzenie, że art. 128 i art. 134 k.r.o. w zakresie, w jakim dopuszczają dochodzenie przez uprawnionego roszczeń alimentacyjnych od jego rodzeństwa, nie dokonując wyraźnego wyłączenia tego uprawnienia w sytuacji, gdy uprawniony postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, ani nie uzależniając nabycia tego uprawnienia od zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego, są zgodne z art. 30, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 i w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji;

3) umorzenie postępowania w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W uzasadnieniu Prokurator Generalny zauważył, że w świetle ukształtowanej linii orzeczniczej Trybunału niniejsza skarga konstytucyjna nie spełnia przesłanki jej dopuszczalności w zakresie: a) wzorca kontroli określonego w art. 32 ust. 1 Konstytucji i uznanego przez skarżącą za samodzielny; b) art. 30 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, ze względu na jedną ze specyficznych cech godności, a mianowicie jej nienaruszalność.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, skarżąca kwestionuje nałożenie obowiązku alimentacyjnego na rodzeństwo, choć jednocześnie, w wyjątkowych przypadkach, dopuszcza jego istnienie. Zauważyć tu można pewną sprzeczność, ponieważ ewentualne wyeliminowanie przez Trybunał Konstytucyjny zwrotu „oraz rodzeństwo” z art. 128 k.r.o. spowoduje wyłączenie rodzeństwa z kategorii podmiotów zobowiązanych do świadczeń alimentacyjnych niezależnie od tego, czy w konkretnym przypadku utrzymanie tego obowiązku byłoby zasadne.

W ocenie Prokuratora Generalnego, nałożenie obowiązku alimentacyjnego na rodzeństwo uprawnionego znajduje aksjologiczne i systemowe podstawy, zwłaszcza w sytuacji, gdy postawa pozostającego w niezawinionym niedostatku uprawnionego w stosunku do zobowiązanego nie budzi zastrzeżeń. W kontekście zarzutu naruszenia przez kwestionowane przepisy art. 30 Konstytucji, Prokurator Generalny stwierdził, że skarżąca nie przedstawiła przekonywających argumentów przemawiających za naruszeniem przez władzę publiczną (ustawodawcę) godności (osobowej) człowieka w wyniku nałożenia na rodzeństwo obowiązku alimentacyjnego.

Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 128 k.r.o., w części obejmującej wyrazy „oraz rodzeństwo”, z art. 47 Konstytucji gwarantującym prawo jednostki do decydowania o swoim życiu osobistym, Prokurator Generalny zauważył, że każdy obowiązek alimentacyjny narzuca zobowiązanemu powinność łożenia na utrzymanie członka rodziny, zmuszając go tym samym do kontaktów z uprawnionym, choć owe kontakty można w takiej sytuacji ograniczyć do minimum. Zawsze więc stanowi ingerencję w prawo zobowiązanego do decydowania o swoim życiu osobistym. Niemniej jednak jest to ograniczenie znajdujące uzasadnienie w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nałożenie bowiem na rodzeństwo obowiązku alimentacyjnego jest niezbędne dla ochrony interesu publicznego, który polega na zapewnieniu środków utrzymania osobom pozostającym w niedostatku bez własnej winy. Sprzyja to realizacji celu - ochronie bezpieczeństwa socjalnego (godności) osób, które same nie są w stanie zapewnić sobie minimum egzystencji, a zatem jest również przydatne w świetle zasady proporcjonalności. Ponadto, zdaniem Prokuratora Generalnego, efekty nałożonego na rodzeństwo obowiązku alimentacyjnego pozostają w akceptowalnej proporcji do wynikających z tego obowiązku ciężarów, w szczególności w związku z możliwością uchylenia się od tego obowiązku, jeżeli spełnienie świadczeń alimentacyjnych na rzecz uprawnionego byłoby połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla zobowiązanego lub dla jego najbliższej rodziny (art. 134 k.r.o.).

W nawiązaniu do kolejnego wzorca kontroli art. 128 k.r.o., w części obejmującej wyrazy „oraz rodzeństwo”, a mianowicie art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, Prokurator Generalny wyraził pogląd, zgodnie z którym kwestionowany przepis spełnia wymóg dotyczący regulacji ustawowej i nie narusza istoty prawa własności. Świadczenie alimentacyjne nie jest bowiem tak intensywnym ograniczeniem prawa własności środków pieniężnych, że w ogóle uniemożliwia zobowiązanemu korzystanie z prawa do tych środków. Ustawodawca nie przekroczył ram wyznaczonych treścią zasady proporcjonalności, a gwarancję utrzymania takiego stanu rzeczy w praktyce stosowania instytucji alimentacji stanowi w tym przypadku art. 134 k.r.o.

Prokurator Generalny zauważył, że skarżąca zakwestionowała art. 128 k.r.o. również w zakresie, w jakim przepis ten dopuszcza dochodzenie przez uprawnionego roszczeń alimentacyjnych od jego rodzeństwa, nie dokonując wyraźnego wyłączenia tego uprawnienia w sytuacji, gdy uprawniony postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego albo nie uzależniając nabycia tego uprawnienia od zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego. Zdaniem Prokuratora Generalnego, w tym zakresie niniejsza skarga konstytucyjna opiera się na błędnej interpretacji norm zawartych w art. 128 i art. 134 k.r.o. Nie jest trafne zapatrywanie, że w kwestii stosowania w sprawach z zakresu zobowiązań alimentacyjnych art. 5 k.c. w doktrynie i orzecznictwie występowały różnice poglądów. Nie było przecież sporu co do tego, że klauzula generalna określona w art. 5 k.c. odnosi się do wszystkich uprawnień przyznanych normami szeroko rozumianego materialnego prawa cywilnego, w skład którego wchodzi prawo rodzinne i opiekuńcze. Innymi słowy, w stanie prawnym obowiązującym w chwili wydania niekorzystnego dla skarżącej ostatecznego rozstrzygnięcia sąd obowiązany był badać, czy nałożenie na rodzeństwo obowiązku alimentacyjnego na rzecz uprawnionego jest zgodne z zasadami współżycia społecznego. Tym samym skarżąca nie uprawdopodobniła naruszenia jej praw wynikających z art. 30, art. 47 oraz art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 i w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji, co prowadzi do wniosku, że domniemanie konstytucyjności kwestionowanych przepisów nie zostało obalone.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zawarte w niniejszej skardze konstytucyjnej zarzuty dotyczące art. 128 i art. 134 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.; dalej: k.r.o.) wiążą się z takim brakiem regulacji prawnej, który polega na niewskazaniu wśród przesłanek obowiązku alimentacyjnego między rodzeństwem względów wynikających z zasad współżycia społecznego. Przy tym Trybunał Konstytucyjny, wbrew poglądowi Prokuratora Generalnego, nie dostrzegł możliwości wyinterpretowania z treści niniejszej skargi konstytucyjnej tego, że skarżąca kwestionuje, jako zasadę, nałożenie na rodzeństwo obowiązku alimentacyjnego. Wskazuje na to przede wszystkim petitum skargi, w którym art. 128 (w części obejmującej wyrazy „oraz rodzeństwo”) i art. 134 k.r.o. zakwestionowano jedynie „w zakresie, w jakim oba zaskarżone przepisy dopuszczają dochodzenie przez uprawnionego roszczeń alimentacyjnych od jego rodzeństwa, nie dokonując wyraźnego wyłączenia tego uprawnienia w sytuacji, gdy uprawniony postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego albo nie uzależniając nabycia tego uprawnienia od zgodności żądania z zasadami współżycia społecznego”. Dodatkowo taki wniosek wynika z uzasadnienia skargi konstytucyjnej, w którym wyraźnie dopuszcza się istnienie obowiązku alimentacyjnego między rodzeństwem, ale w wyjątkowych przypadkach. To ostatnie zastrzeżenie ma na celu wykazanie zasadności uzależnienia powyższego obowiązku od jego zgodności z zasadami współżycia społecznego. W związku z tym, Trybunał Konstytucyjny odniósł się do kwestionowanych przepisów jedynie w kontekście wskazanego nienormowania przez ustawodawcę określonej kwestii.

2. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przewidziane zostały przypadki, w których ustawodawca wyraźnie uzależnił określone skutki prawne od zgodności (niesprzeczności) z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 2 i 3, art. 61¹ § 2, art. 144 § 1 i 2, art. 144¹, art. 162 § 2 i art. 179 § 2 k.r.o.). Ponadto Trybunał zaznaczył, że w systemie prawa cywilnego obowiązuje klauzula generalna wyrażona w art. 5 ustawy z dnia ustawy 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.), która ma na celu zapobieżenie nadużyciu prawa przy jego wykonywaniu, jeżeli jest to sprzeczne m.in. z zasadami współżycia społecznego. Nadużycie prawa może pojawić się na tle wykonywania w zasadzie wszystkich praw podmiotowych, a zatem również w stosunkach prawno-rodzinnych. Niemniej jednak można wskazać orzeczenia, w których sądy powszechne odmawiają oceny zasadności i zakresu roszczeń alimentacyjnych w kontekście art. 5 k.c. i zasad współżycia społecznego (np. wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach z 8 grudnia 2000 r., sygn. akt XXIII RCa 340/00, na tle którego wniesiono niniejszą skargę). Z drugiej strony odnotować należy wydanie wielu orzeczeń (przede wszystkim Sądu Najwyższego) zawierających tezy przeciwstawne, a mianowicie dopuszczające wyłączenie lub ograniczenie obowiązku alimentacyjnego z powołaniem się na zasady współżycia społecznego wynikające z art. 5 k.c. (zob. orzeczenie SN z 16 czerwca 1965 r., sygn. akt III CR 95/65, OSP nr 3/1966, poz. 65; wyrok SN z 20 stycznia 1972 r., sygn. akt III CRN 470/71, Lex nr 7052; wyrok SN z 4 maja 1972 r., sygn. akt III CRN 48/72, Lex nr 7087; uchwała SN z 7 sierpnia 1974 r., sygn. akt III CZP 46/74, OSNC nr 12/1975, poz. 160; wyrok SN z 16 stycznia 2001 r., sygn. akt II CKN 40/99, Lex nr 52373). W szczególności przywołać wypada jedną z tez uchwały pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z 16 grudnia 1987 r. w sprawie wytycznych w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty (sygn. akt III CZP 91/86, OSNC nr 4/1988, poz. 42 oraz M.P. z 1988 r. Nr 6, poz. 60). W jej świetle, „W razie rażąco niewłaściwego postępowania osoby uprawnionej do alimentów, budzącego powszechną dezaprobatę, dopuszczalne jest oddalenie powództwa w całości lub w części ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Nie może to nastąpić, gdy uprawnionym jest małoletnie dziecko”. Również doktryna niekiedy wyłącza ochronę roszczeń alimentacyjnych z powołaniem się na art. 5 k.c. (zob. S. Grzybowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980, s. 224; J. Gwiazdomorski, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J. St. Piątowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1985, s. 1027). Jednak wielu jej przedstawicieli stoi na stanowisku aprobującym stosowanie tego przepisu w dziedzinie stosunków alimentacyjnych (zob. J. Ignatowicz, Prawo rodzinne, Warszawa 2000, s. 350-351; T. Smyczyński, Roszczenia alimentacyjne a zasady współżycia społecznego, „Studia Prawnicze” z. 1/1983, s. 87-90; tenże, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 12. Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2003, s. 714-716; A. Szpunar, Stosowanie art. 5 k.c. w sprawach o alimenty, „Palestra” z. 5-7/1989, s. 74-77; B. Walaszek, Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971, s. 211).

Ponadto Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że w wyroku z 11 kwietnia 2006 r. (sygn. SK 57/04) rozważał m.in. kwestię przesłanek ustania obowiązku alimentacyjnego byłych małżonków. Wówczas Trybunał Konstytucyjny stwierdził: „(…) oprócz zawarcia nowego związku małżeńskiego inną przesłanką powodującą ustanie obowiązku alimentacyjnego jest sprzeczność roszczenia o dostarczanie środków utrzymania z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.)” (OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 43).

3. Podkreślenia wymaga to, że art. 79 ust. 1 Konstytucji, mówiący o skardze konstytucyjnej, kształtuje ją jako skargę „na przepis”, nie zaś na jego stosowanie. Innymi słowy, przeprowadzenie skutecznej kontroli konstytucyjności zainicjowanej skargą konstytucyjną jest możliwe tylko wówczas, gdy zarzucana niekonstytucyjność dotyczy przepisu prawa, a nie praktyki jego stosowania. Tymczasem, jak wynika z powyższego przeglądu stanowisk orzecznictwa sądowego w kwestii odniesienia art. 5 k.c. do obowiązków alimentacyjnych, podniesione w niniejszej skardze konstytucyjnej zarzuty odnoszą się w istocie do sfery stosowania prawa, a nie jego stanowienia, co - ze względu na kognicję Trybunału Konstytucyjnego określoną w art. 188 pkt 5 w związku z art. 79 ust. 1 Konstytucji - wyłącza możliwość ich merytorycznego rozpoznania. „Skarga konstytucyjna nie może być traktowana jako środek korekty jednostkowych rozstrzygnięć sądowych podjętych w sprawie podmiotu wnoszącego skargę konstytucyjną. Płaszczyzna stosowania prawa, aczkolwiek nieobojętna z punktu widzenia przesłanek skorzystania ze skargi konstytucyjnej, pozostaje mimo wszystko poza zakresem kontrolnej właściwości Trybunału Konstytucyjnego” (postanowienie TK z 1 września 2008 r., sygn. Ts 56/07, niepublikowane).

Zasadniczy zarzut sformułowany przez skarżącą dotyczy praktyki sądowej, polegającej na nieuwzględnieniu przez sądy powszechne orzekające w jej sprawie zasad współżycia społecznego (art. 5 k.c.). W tej praktyce upatruje ona naruszenia swych praw i wolności konstytucyjnych. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że ukształtowana praktyka stosowania prawa (linia orzecznicza), nawet jeżeli istnieje możliwość innej interpretacji przepisów prawa, powinna (może) być poddawana kontroli z punktu widzenia zgodności z Konstytucją (zob. wyrok TK z 6 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/04, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 114). Jednak w niniejszym przypadku, jak wykazano wyżej, praktyka ta nie ma jednolitego charakteru, co wyklucza możliwość powołania się na zasadę, że powszechność, trwałość, jednolitość odczytywania przepisów w procesie ich stosowania umożliwia przyjęcie tego stanowiska za punkt wyjścia w ocenie konstytucyjności przepisów (zob. wyrok TK z 31 marca 2005 r., sygn. SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29). „Jeżeli jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezsporny ustaliła wykładnię danego przepisu, a jednocześnie przyjęta interpretacja nie jest kwestionowana przez przedstawicieli doktryny, to przedmiotem kontroli konstytucyjności jest norma prawna dekodowana z danego przepisu zgodnie z ustaloną praktyką” (postanowienie TK z 4 grudnia 2000 r., sygn. SK 10/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 300).

4. Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił ponadto, że w przypadku obowiązku alimentacyjnego pasierba oraz ojczyma i macochy (art. 144 § 1 i 2 k.r.o.) konieczne było wyraźne odwołanie się do zasad współżycia społecznego, odmiennie niż w odniesieniu do stosunków między innymi osobami uprawnionymi i zobowiązanymi do alimentacji. To odniesienie pełni nieco inną funkcję niż art. 5 k.c. Z woli ustawodawcy bowiem istota obowiązku alimentacyjnego pasierba oraz ojczyma i macochy sprowadza się do tego, że powstaje on nie na podstawie więzów krwi ani nie na podstawie prawnej instytucji przysposobienia lub małżeństwa, lecz dlatego, że w pewnych wypadkach wymagają tego zasady współżycia społecznego (zob. J. Ignaczewski, Obowiązek alimentacyjny po nowelizacji. Art. 128-144¹ KRO. Komentarz, Warszawa 2009, s. 130). Zatem u podstaw tego obowiązku nie leżą względy czysto prawne, lecz zasady słuszności. Tym samym ustawodawca wychodzi z założenia, że między pasierbem a ojczymem lub macochą powinna nawiązać się faktyczna więź, zastępująca niejako więzy krwi lub prawne (por. T. Smyczyński, Roszczenia alimentacyjne…, s. 68). Konsekwencją takiego ujęcia jest również to, że obowiązek świadczeń alimentacyjnych nie mieści się w pojęciu żadnego z następstw wymienionych w art. 129 k.r.o. (zob. J. Ignaczewski, op.cit., s. 130). Zatem tylko i wyłącznie zasady współżycia społecznego decydują o tym, czy mimo istnienia krewnych naturalnych, zdolnych do dostarczania środków utrzymania osobie dochodzącej alimentów, pasierb oraz ojczym i macocha będą obciążeni świadczeniami alimentacyjnymi względem siebie (zob. ibidem).

5. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny zauważył, że po wniesieniu niniejszej skargi konstytucyjnej, na mocy art. 1 pkt 29 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431; dalej: ustawa zmieniająca), dodano art. 144¹ k.r.o., zgodnie z którym „Zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Nie dotyczy to obowiązku rodziców względem ich małoletniego dziecka”. Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej (druk sejmowy nr 629/VI kadencja Sejmu), wprowadzenie tego przepisu miało walor porządkujący, a nie potwierdzający, że poprzedni stan prawny wyłączał ocenę obowiązku alimentacyjnego z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Wynika to z następujących sformułowań uzasadnienia projektu: „Pożądane jest jednoznaczne unormowanie odmowy wykonania obowiązku alimentacyjnego ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego żądania alimentów (zob. projektowany art. 144¹ k.r.o.). Rozwiązanie zagadnienia nadużycia prawa podmiotowego przez żądającego świadczeń alimentacyjnych ewoluowało od całkowitej odmowy przyjęcia takiego zarzutu (…) do jego wyraźnej akceptacji w razie szczególnie nagannego zachowania się uprawnionego względem zobowiązanego, a także zawinionego, lekceważącego zachowania uprawnionego uniemożliwiającego utrzymanie się własnymi siłami (…)”.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

9