17/2/A/2011

POSTANOWIENIE

z dnia 31 marca 2011 r.

Sygn. akt SK 31/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Mirosław Granat - przewodniczący

Stanisław Biernat - sprawozdawca

Maria Gintowt-Jankowicz

Andrzej Rzepliński

Marek Zubik,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 31 marca 2011 r., skargi konstytucyjnej spółki VITROASSETS sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie o zbadanie zgodności:

art. 381 w związku z art. 368 § 1 pkt 4 i art. 479¹² § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.), rozumianego jako zakaz prowadzenia dowodu, którego konieczność wynika dopiero z rozstrzygnięcia sądu co do okoliczności przedtem niespornej, z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375 oraz z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307) umorzyć postępowanie na skutek cofnięcia skargi konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

I

1. W skardze konstytucyjnej z 12 marca 2007 r., uzupełnionej w piśmie procesowym z 6 czerwca 2007 r., spółka VITROASSETS sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie (dalej: skarżąca) wniosła o stwierdzenie niezgodności art. 381 w związku z art. 368 § 1 pkt 4 i art. 479¹² § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) rozumianego jako zakaz prowadzenia dowodu, którego konieczność wynika dopiero z rozstrzygnięcia sądu co do okoliczności przedtem niespornej, z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona na podstawie następującego stanu faktycznego:

W dniu 9 września 2004 r. skarżąca wniosła przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń SA pozew o zapłatę odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia kredytu kupieckiego. Sąd Okręgowy w Gdańsku 30 maja 2005 r. wydał wyrok zaoczny w całości uwzględniający żądanie pozwu. Powszechny Zakład Ubezpieczeń SA wniósł sprzeciw od tego wyroku.

W dniu 27 lutego 2006 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku uchylił w całości wyrok zaoczny i oddalił powództwo. W toku postępowania skarżąca podnosiła - wskazując na dowód z zeznań jednego ze świadków - że część niezapłaconej kwoty stanowiła w istocie rabat przyznany jednemu z kontrahentów. Zgodnie z postanowieniami umowy nieudokumentowane rabaty albo prolongaty pociągały za sobą - w razie niedokonania zapłaty przez kontrahenta - odmowę wypłaty ubezpieczenia z winy skarżącej (ubezpieczonego). Mimo, że zeznania świadka nie były w toku postępowania kwestionowane przez strony, sąd uznał je za niewiarygodne.

W apelacji skarżąca na tę samą okoliczność (fakt udzielenia rabatu) powołała kolejnego świadka. Sąd Apelacyjny w Gdańsku stanął na stanowisku, że wniosek o przesłuchanie dodatkowego świadka na okoliczność udzielenia przez skarżącą rabatu jest wnioskiem spóźnionym i mógł być przez skarżącą złożony już na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancji. Sąd odwoławczy podkreślił jednoznacznie, że rozpatrywany spór zalicza się do kategorii spraw gospodarczych, w przypadku których zastosowanie znajdują ścisłe rygory prekluzji dowodowej. W konsekwencji Sąd Apelacyjny w Gdańsku, nie znajdując uzasadnionych podstaw do uwzględnienia apelacji, oddalił ją wyrokiem z 7 listopada 2006 r.

1.2. Jako uzasadnienie skargi konstytucyjnej zostały przytoczone następujące argumenty:

W opinii skarżącej, kwestionowane w skardze przepisy naruszają art. 45 ust. 1 Konstytucji, który gwarantuje prawo do sądu rozumiane jako prawo do ukształtowania postępowania zgodnie z wymaganiami sprawiedliwości. Skarżąca podniosła, że procedura sądowa ukształtowana zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji powinna gwarantować rzeczywistą - a nie tylko teoretyczną - możliwość zaprezentowania swoich argumentów. Oznacza to, że procedura sądowa ma zagwarantować stronom przewidywalność toczącego się postępowania oraz dać możliwość oceny jego rozwoju. W uzasadnieniu skargi podkreślono, że rozwój procesu, w szczególności w przypadku spraw skomplikowanych, pozostaje dla strony nieprzewidywalny i jest nadto kształtowany przez czynniki od niej niezależne, ponieważ ocena relewantności faktów przytaczanych w postępowaniu podlega kierownictwu sędziego.

Zdaniem skarżącej, możliwość przewidzenia kierunku orzeczenia sądu, gdy sąd pierwszej instancji odmówił wiarygodności zeznaniom świadka dotyczącym okoliczności niekwestionowanych przez stronę przeciwną, stanowi w praktyce zadanie niemal niemożliwe. Wniosek ten skarżąca odniosła także do przygotowania i zamieszczenia w pozwie dowodu ewentualnego, podkreślając jednocześnie, że zgłaszanie znacznej liczby dowodów ewentualnych pozostaje w sprzeczności z zasadą ekonomii procesowej.

W ocenie skarżącej, ścisłe rozumienie zasady ewentualności wyklucza w konsekwencji skorzystanie z ustawowych klauzul dopuszczających późniejsze zgłoszenie dowodów, których strona nie mogła zgłosić już w pozwie bądź potrzeba ich zgłoszenia powstała później. O ile pierwsza z tych możliwości może dotyczyć dowodów, które powstały później, o tyle druga z nich byłaby w praktyce niestosowalna. Zaakceptowany w orzecznictwie sposób rozumienia zaskarżonych przepisów - jako nakazu zgłoszenia wszystkich dowodów (także ewentualnych) już w pozwie - wyłącza jej zdaniem a priori możliwość powstania późniejszej potrzeby ich powołania. Konkludując, skarżąca stawia tezę, że przewidziana w art. 368 § 1 pkt 4, art. 479¹² § 1 i art. 381 k.p.c. dopuszczalność późniejszego zgłaszania dowodów byłaby wyłączona przez zakazy wynikające z tych samych przepisów.

2. Pismem z 25 stycznia 2010 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Na wypadek nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie, że art. 381 w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim swoboda sądu apelacyjnego w przedmiocie dopuszczenia nowych twierdzeń i dowodów jest ograniczona do twierdzeń i dowodów, które nie uległy prekluzji w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem Marszałka Sejmu, art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. ma charakter instrumentalny wobec regulacji podstawowej dla oceny dopuszczalności powoływania w postępowaniu apelacyjnym nowych twierdzeń i dowodów, tj. art. 381 k.p.c. Sama treść art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. jest nieadekwatna w stosunku do istoty problemu konstytucyjnego sformułowanego w petitum skargi. Ponadto - czemu Marszałek Sejmu przypisuje decydujące znaczenie - sąd odwoławczy nie zastosował art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. w sprawie skarżącej, zatem nie był on podstawą ostatecznego orzeczenia o jej prawach lub wolnościach w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji (wniosek o przesłuchanie świadka nie został bowiem uwzględniony przez sąd odwoławczy z uwagi na treść art. 479¹² § 1 k.p.c.). Prowadzi to do wniosku, że zasadne jest umorzenie postępowania w tym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

Marszałek Sejmu odniósł się także do wzajemnych relacji zachodzących między art. 381 k.p.c. oraz art. 479¹² § 1 k.p.c., podkreślając, że wprawdzie w petitum skargi wskazano oba przepisy, ale lektura uzasadnienia wskazuje niedwuznacznie na wywodzenie przez skarżącą naruszenia prawa do sądu bezpośrednio z art. 479¹² § 1 k.p.c. W ocenie Marszałka Sejmu, za rzeczywisty przedmiot zaskarżenia należy uznać wyłącznie art. 479¹² § 1 k.p.c., w zakresie, w jakim ustanowiony przez ten przepis system prekluzji procesowej ogranicza możliwość późniejszego powołania nowych twierdzeń i dowodów zgodnie z ogólną zasadą art. 381 k.p.c. Przyjęte stanowisko uzasadnia umorzenie postępowania, w zakresie art. 381 k.p.c., na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. W odniesieniu do art. 479¹² § 1 k.p.c. Marszałek Sejmu uznał, że właściwym rozstrzygnięciem jest także umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, z uwagi na obowiązywanie w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym zasady ne bis in idem, rozumianej jako zakaz ponownego orzekania o tym samym przedmiocie. Przepis ten został już bowiem poddany gruntownej analizie w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 26 lutego 2008 r. (sygn. SK 89/06) i uznany za zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Na wypadek nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania Marszałek Sejmu przedstawił subsydiarną analizę zgodności z Konstytucją art. 381 w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c., w zakresie, w jakim swoboda sądu odwoławczego w przedmiocie dopuszczenia nowych twierdzeń i dowodów jest ograniczona do twierdzeń i dowodów, które nie uległy prekluzji w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Podkreślono w niej, że art. 381 k.p.c. stanowi przejaw systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego, podczas gdy art. 479¹² § 1 k.p.c. należy do systemu prekluzji dowodowej, uzupełnianej dyskrecjonalną władzą sądu. Marszałek Sejmu zaprezentował następnie wykładnię art. 381 w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c. przyjmowaną zarówno w orzecznictwie sądowym, jak i literaturze przedmiotu, której wynik doprowadził do stwierdzenia, że zakwestionowane przez skarżącą przepisy nie są interpretowane w sposób uniemożliwiający stronom postępowania w sprawach gospodarczych późniejsze - tj. po wniesieniu pozwu lub odpowiedzi na pozew, w szczególności już w postępowaniu apelacyjnym - powołanie nowych twierdzeń i dowodów na ich poparcie. Za nietrafne uznane zostało twierdzenie skarżącej, że z kwestionowanych przepisów wynika „zakaz prowadzenia dowodu, którego konieczność wynika dopiero z rozstrzygnięcia sądu co do okoliczności przedtem niespornej”. Analiza orzecznictwa nie potwierdziła także, aby przyjmowano w tej mierze rozwiązania nawiązujące do systemu „bezwzględnej prekluzji dowodowej” na etapie pism składanych w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Marszałek Sejmu przyznał, że naruszenie prawa do rzetelnej procedury może wynikać in casu z nieprawidłowego stosowania prawa przez organy orzekające, ale nie stanowi ono konsekwencji samej treści normy prawnej rekonstruowanej z art. 381 w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c.

3. W piśmie z 9 listopada 2010 r. Prokurator Generalny wniósł o uznanie, że art. 381 w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Prokurator Generalny podniósł, że zarzuty przedstawione przez skarżącą w ogóle nie odnoszą się do art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c., w szczególności przepis ten nie został powołany jako podstawa rozstrzygnięcia sądu odwoławczego w sprawie skarżącej. Za powód odmowy uwzględnienia wniosku skarżącej sąd odwoławczy wskazał natomiast prekluzję dowodową, którą wprowadza art. 479¹² § 1 k.p.c. Zdaniem Prokuratora Generalnego, w takim ujęciu problemu konstytucyjnego, treść normatywną art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. można uznać za irrelewantną i w niniejszej sprawie pominąć.

W swoim piśmie Prokurator Generalny - przed podjęciem oceny konstytucyjności art. 381 w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c. - podkreślił, że drugi z powołanych przepisów był już przedmiotem kontroli konstytucyjności i uznany został wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 26 lutego 2008 r. (sygn. SK 89/06) za zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Prokurator Generalny podkreślił przy tym, że w rozpatrywanej sprawie istotą problemu konstytucyjnego jest zasadność prekluzji dowodowej ustanowionej przepisem art. 479¹² § 1 k.p.c., dla którego kontekst normatywny tworzy jednak art. 381 k.p.c., w związku z czym wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26 lutego 2008 r. nie stanowi przeszkody do merytorycznego rozstrzygnięcia skargi konstytucyjnej.

W opinii Prokuratora Generalnego instytucja określona w art. 381 k.p.c. nie jest instrumentem prekluzji dowodowej, a jej celem - poza urzeczywistnieniem dążenia do koncentracji procesu i zachęceniem stron do przedstawiania całego materiału dowodowego w pierwszej instancji oraz przyspieszeniem postępowania apelacyjnego - jest także umożliwienie wydania przez sąd drugiej instancji trafnego i zgodnego z prawdą orzeczenia. W odniesieniu do ustanawiającego zasadę prekluzji art. 479¹² § 1 k.p.c. wskazano z kolei, że skutki prekluzji nie mają charakteru bezwzględnego, gdyż dotyczą tylko konkretnej strony oraz konkretnych dowodów i twierdzeń. Dowody lub twierdzenia sprekludowane dla jednej strony mogą być podniesione przez drugą stronę, a także - jeżeli biorą udział w sprawie - przez prokuratora, organizację społeczną rzecznika konsumentów, Rzecznika Praw Obywatelskich, a nawet sąd. Prokurator Generalny przywołał ponadto orzeczenia Sądu Najwyższego wskazujące na złagodzenie rygorystycznych skutków prekluzji dowodowej ustanowionej w art. 479¹² § 1 k.p.c. W konkluzji Prokurator Generalny odniósł się wyraźnie do relacji zachodzących między art. 381 k.p.c. a art. 479¹² § 1 k.p.c., podkreślając, że jeśli - zdaniem skarżącej - właśnie art. 479¹² § 1 k.p.c. jest powodem ograniczenia stosowania art. 381 k.p.c., który w postępowaniu apelacyjnym sam nie ustanawia zasady prekluzji dowodowej, lecz jedynie jego stosowanie ograniczone jest do tych twierdzeń i dowodów, które nie uległy prekluzji na podstawie art. 479¹² § 1 k.p.c., to również art. 381 k.p.c. w związku z art. 479¹² § 1 k.p.c. nie narusza prawa do sądu.

4. W piśmie z 11 września 2009 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie zgłasza udziału w postępowaniu wszczętym wskutek skargi konstytucyjnej spółki VITROASSETS sp. z o.o.

5. Skarżąca wycofała skargę konstytucyjną pismem z 11 marca 2011 r., wnosząc jednocześnie o umorzenie postępowania.

W uzasadnieniu skarżąca podkreśliła, że wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 7 listopada 2006 r. (sygn. akt I ACa 760/06) - w następstwie skargi kasacyjnej skarżącej - został ostatecznie uchylony wyrokiem Sądu Najwyższego z 21 czerwca 2007 r. (sygn. akt IV CSK 95/07), a postępowanie cywilne w sprawie, w której wydano wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, zostało zakończone przez odmowę przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej przeciwnika skarżącej. W związku powyższym odpadła przesłanka skargi konstytucyjnej w postaci ostatecznego orzeczenia o prawach i wolnościach skarżącej, a nadto zaspokojony został interes skarżącej.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienia TK z: 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; 8 marca 2000 r., sygn. K 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64; 13 września 2000 r., sygn. K 24/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 192; 27 maja 2008 r., sygn. SK 5/06, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 73). W konsekwencji cofnięcie skargi konstytucyjnej przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega kontroli Trybunału Konstytucyjnego. W takim przypadku Trybunał Konstytucyjny umarza postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.

5