4/1/A/2011

POSTANOWIENIE

Prezesa Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 31 stycznia 2011 r.

Sygn. akt K 3/09

Na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), po rozpoznaniu wniosku grupy posłów o wyłączenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego Teresy Liszcz od udziału w postępowaniu w sprawie z wniosku grupy posłów, sygn. K 3/09, dotyczącego zbadania zgodności:

1) art. 61 ust. 1, 2 i 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 29, poz. 154, ze zm.) z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji,

2) art. 61 ust. 1 i 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji,

3) art. 61 ust. 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 2 Konstytucji,

4) art. 62 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),

5) art. 63 ust. 8 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,

6) art. 63 ust. 9 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 31 ust. 3, art. 92 ust. 1, art. 165 ust. 1 i 2 oraz art. 216 ust. 2 Konstytucji,

7) art. 70a ust. 1 i 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 25 ust. 1 i 2 Konstytucji,

8) art. 63 ust. 9 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175, ze zm.),

p o s t a n a w i a m:

nie uwzględnić wniosku grupy posłów o wyłączenie sędziego TK Teresy Liszcz od udziału w postępowaniu w sprawie K 3/09.

UZASADNIENIE

1. Na rozprawie w dniu 31 stycznia 2011 r. grupa posłów złożyła wniosek o wyłączenie sędziego Teresy Liszcz od udziału w postępowaniu w sprawie K 3/09, na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.).

Przedstawiciele grupy posłów we wniosku podnieśli, że sędzia Teresa Liszcz była członkiem X kadencji Sejmu w latach 1989-1991, a zwłaszcza członkiem Komisji Ustawodawczej, przez cały okres kadencji. Uczestniczyła w związku z tym w wydaniu niektórych przepisów będących przedmiotem rozpatrywanego wniosku. W szczególności przepisów art. 61 ust. 1 i 3, art. 63 oraz art. 70a ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (Dz. U. Nr 29, poz. 154, ze zm.), których brzmienie określone zostało ustawą z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 107, poz. 459).

2.1. Ustosunkowując się na rozprawie do wniosku grupy posłów, przedstawiciel Prokuratora Generalnego odniosła się do wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego dotyczącej wyłączenia sędziego zawartej w sprawie K 5/08, a w ślad za tym, że instytucja wyłączenia sędziego Trybunału nie może być utożsamiana z wyłączeniami o jakich mowa w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.

2.2. Przedstawiciel Marszałka Sejmu zauważył m.in., że wniosek o wyłączenie sędziego Trybunału powinien zawierać jedną zasadniczą rzecz, tj. wykazać okoliczności uprawdopodabniające możliwość nieprzestrzegania zasady niezawisłości sędziowskiej tzn. wykazać okoliczności prawie udowodnione. Okoliczności przytoczone we wniosku, że przedstawiciele i członkowie Kościoła Katolickiego nie mają prawa zasiadać w składach sądu konstytucyjnego, ponieważ może zajść wątpliwość co do ich bezstronności, jest zbyt daleko posuniętą ingerencją i tutaj mielibyśmy do czynienia z naruszeniem wolności sumienia i wyznania ze strony tych osób.

3. Rozpoznając wniosek o wyłączenie sędziego Teresy Liszcz od udziału w orzekaniu w sprawie K 3/09, Trybunał zauważa, w odniesieniu do momentu złożenia wniosku, że grupa posłów i jej przedstawiciele mieli niczym nieograniczone prawo zapoznania się ze składem Trybunału Konstytucyjnego orzekającym w niniejszej sprawie, począwszy od dnia wyznaczenia tego składu przez Prezesa Trybunału, tj. od 28 stycznia 2009 r. Szkoda więc, że z wnioskiem o wyłączenie sędziego Teresy Liszcz grupa posłów wystąpiła dopiero w dniu rozprawy.

4. Zgodnie z art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), sędzia Trybunału podlega wyłączeniu od udziału w rozstrzyganiu w sprawach, w których wydał lub uczestniczył w wydaniu zakwestionowanego aktu normatywnego, wyroku, decyzji administracyjnej lub innego rozstrzygnięcia.

Trybunał Konstytucyjny, w utrwalonym orzecznictwie, wyraża pogląd, że uczestniczenie w wydaniu zakwestionowanego aktu normatywnego obejmuje takie działania, które wiążą się z aktywnym wpływaniem na treść i kształt danego aktu normatywnego w poszczególnych etapach procedury legislacyjnej, np. przez występowanie z inicjatywą ustawodawczą, czynny udział w debacie parlamentarnej - na posiedzeniach komisji, podkomisji lub w debacie plenarnej, występowanie w roli posła sprawozdawcy lub też zgłaszanie poprawek do projektu ustawy (por. postanowienie pełnego składu z 17 lipca 2003 r., sygn. K 13/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 72 oraz postanowienia TK z 7 października 2003 r., sygn. K 19/02; z 10 lutego 2004 r., sygn. SK 53/03; postanowienia Prezesa TK z 31 stycznia 2006 r., sygn. P 3/06; z 25 marca 2008 r., sygn. K 64/07; niepublikowane).

Konsekwencją powyższego stanowiska jest uznanie, że sam udział w głosowaniu nad ustawą czy poprawkami do niej nie rozstrzyga jeszcze o tym, czy in casu wystąpiła przesłanka uczestnictwa w wydaniu aktu normatywnego w rozumieniu art. 26 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W każdym przypadku konieczne jest bowiem zbadanie, jaką postać przybierały zachowania osoby będącej członkiem organu wydającego dany akt normatywny.

5. W postanowieniu z 25 listopada 2008 r., sygn. K 5/08 (opublikowany na stronie Trybunału Konstytucyjnego: http://www.trybunal.gov.pl/OTK/teksty/otk/2008/K_05p08.doc), a także w ślad za powołanym tam orzecznictwem, Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, że jest, „zgodnie z Konstytucją z 2 kwietnia 1997 r., organem konstytucyjnym, sprawującym władzę sądowniczą. Podział i równowaga władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej stanowi fundament ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Sędziów Trybunału Konstytucyjnego wybiera indywidualnie Sejm spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą.

Szczególną, a nawet wyjątkową, pozycję ustrojową w sprawowaniu swojego urzędu, zapewnia sędziom Trybunału Konstytucyjnego podległość jedynie Konstytucji. Czyni to pozycję sędziego TK w realizacji jego roli ustrojowej wyjątkową, także - na tle sędziów innych sądów - ze względu na przedmiot orzekania.

Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego przed wyborem na swój urząd poddawani są procedurom, w tym przesłuchaniom w komisjach sejmowych, mających na celu wykluczenie istnienia jakiejkolwiek przeszkody uniemożliwiającej w przyszłości sprawowanie urzędu. Po indywidualnym wyborze przez Sejm i złożeniu ślubowania sędziowskiego wykonywanie uprawnień (kompetencji) sędziego Trybunału Konstytucyjnego determinowane jest przez niezawisłość sprawowania urzędu i podległość Konstytucji.

(...) Instytucja wyłączenia sędziego jest funkcją prawa do niezależnego i bezstronnego sądu. Wartości te określają, obok niezawisłości sędziowskiej, najważniejsze cechy charakteryzujące zadania sądów jako instytucji sprawujących wymiar sprawiedliwości, a więc w tym obszarze aktywności organów państwa, który zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego należy do <>.

W świetle stanowiska Trybunału Konstytucyjnego na niezawisłość sędziowską składa się kilka istotnych elementów, do których należy:

1) bezstronność w stosunku do uczestników postępowania,

2) niezależność wobec organów (instytucji) pozasądowych,

3) samodzielność sędziego wobec władz i innych organów sądowych,

4) niezależność od wpływu grup nacisku, w tym zwłaszcza partii politycznych oraz mediów,

5) wewnętrzna niezależność sędziego.

Wyłączenie sędziego służyć ma m.in. realizacji zewnętrznych znamion niezawisłości.

Przepisy dotyczące wyłączenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego mają na celu także wzmocnienie legitymizacji Trybunału i ochronę niezawisłości sędziowskiej. Zachowanie niezależności i bezstronności przez Trybunał Konstytucyjny wymaga rozumienia instytucji wyłączeń w zgodzie z wartościami konstytucyjnymi.

(...) Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że kontrola konstytucyjności prawa koncentruje się wokół zagadnień ustrojowych, filozofii i aksjologii państwa. Trudno zatem aby osoby wyróżniające się wiedzą prawniczą nie miały ugruntowanych, publicznie znanych poglądów co do tych zagadnień.

Błędny jest pogląd - na co wskazuje dotychczasowe orzecznictwo - że zajęcie wcześniej stanowiska w określonej kwestii prawnej lub uprzednie orzekania przez sędziego w sprawie podobnej, uprawdopodabnia zaistnienie okoliczności mogących wywołać wątpliwość co do jego bezstronności.

Przyjęcie takiego błędnego poglądu oznaczałoby, że zaprezentowane przez członka składu orzekającego stanowisko w kwestii związanej z przedmiotem rozstrzygnięcia mogłoby dawać w przyszłości wystarczającą podstawę do ustawicznego kwestionowania bezstronności sędziowskiej w każdej sprawie dotyczącej podobnej kwestii konstytucyjnej. Takie podejście jest całkowicie bezzasadne i nie znajduje żadnego uzasadnienia na tle przepisu regulującego podstawę wyłączenia sędziego TK.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie można uznać, że każdy uprzednio wyrażony w wyroku czy publikacji naukowej pogląd prawny czy opinia wyrażona na temat zagadnienia związanego z przedmiotem rozstrzygnięcia uzasadnia wyłączenie sędziego. Jest to stanowisko, w swym założeniu, błędne i niebezpieczne, ponieważ poprzez swój automatyzm i formalizm może prowadzić do eliminacji ludzi dysponujących konieczną wiedzą i doświadczeniem życiowym dla sprawowania funkcji sędziego. W praktyce mogłoby to oznaczać, że sędzią TK mógłby zostać tylko <>.

(...) Pogląd, że przepisy ustawy o TK powinny być stosowane w sposób, który nie przekreśla zdolności Trybunału do orzekania jest konsekwencją uwzględnienia przy interpretacji pojęcia <> zasad wykładni systemowej. Nie można bowiem - jak stwierdzono w uzasadnieniu w cytowanej sprawie - całkowicie pomijać regulacji odnoszących się do kryteriów (zasad) wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego określonych przez samą Konstytucję.

W konsekwencji przyjęte zasady wyboru sędziów Trybunału prowadzą do stosowania tego przepisu w sposób dopuszczający do udziału w orzekaniu także sędziego, który wchodził w skład organu wieloosobowego wydającego akt normatywny. Na takim stanowisku stał dotychczas Trybunał Konstytucyjny, który wyłączał z orzekania sędziów, którzy będąc parlamentarzystami czynnie (aktywnie) brali udział w pracach legislacyjnych dotyczących kontrolowanego aktu. Mając świadomość niejednoznaczności przepisów i występujących wątpliwości interpretacyjnych (występujących również już na etapie tworzenia prawa) Trybunał podkreśla, że przyjęcie innej wykładni art. 26 ust. 1 ustawy o TK stwarzałoby poważne trudności w funkcjonowaniu Trybunału Konstytucyjnego, zwłaszcza przy rozpatrywaniu spraw w pełnym składzie, zważywszy, że w gronie sędziów Trybunału były i są osoby, które wcześniej uczestniczyły w pracach legislacyjnych w Sejmie lub w Senacie. Dokonany przez Trybunał Konstytucyjny wybór interpretacyjny dotyczący wykładni art. 26 ustawy o TK, nie wolny od wątpliwości, był więc - w istotnym stopniu - podyktowany koniecznością uniknięcia wskazywanych wyżej praktycznych trudności w wypadku restrykcyjnego traktowania uczestnictwa w przygotowaniu kontrolowanego aktu jako bezwzględnej przesłanki wyłączenia.

Stosując przepisy dotyczące wyłączenia sędziego Trybunału należy uniknąć niebezpieczeństwa polegającego na tym, że instytucja wyłączenia sędziego mogłaby przekształcić się w narzędzie służące utrudnianiu możliwości orzekania. Trybunał Konstytucyjny podziela pogląd wyrażony w uzasadnieniu postanowienia NSA z 16 marca 2004 r., sygn. akt GZ 4/04 (ONSA i WSA nr 1/2004, poz. 7), iż nieuzasadnione byłoby twierdzenie, że <>.

Funkcją przepisów o wyłączeniu sędziego nie jest tworzenie warunków do takiego ich nadużywania, które prowadzić by miało do uzależnienia Trybunału od uczestników postępowania w zakresie kształtowania wygodnych dla nich składów orzekających. Stanowiłoby to zagrożenie dla konstytucyjnej pozycji Trybunału, a zwłaszcza dla niezawisłości jego sędziów. Stosowana przez uczestników postępowania praktyka wnioskowania dotyczącego wyłączeń mogłaby - w perspektywie - prowadzić do paraliżu Trybunału lub do wymuszania zmian w jego składach orzekających” (sygn. K 5/08).

6. Przywołany przez posłów we wniosku o wyłączenie art. 51 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) nie ma zastosowania w niniejszej sprawie ze względu na wyczerpującą treść art. 26 ust. 1 ustawy o TK. Zgodnie bowiem z art. 20 ustawy o TK tylko w sprawach nie uregulowanych w ustawie do postępowania przed Trybunałem stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego (por. postanowienia TK: z 25 lutego 2004 r., sygn. K 23/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 14; z 9 maja 2007 r., sygn. K 40/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 55; z 4 października 2010 r., sygn. K 1/09).

7. Kierując się powyższymi wartościami, Prezes Trybunału zbadał udział sędziego Teresy Liszcz w wydaniu przepisów zakwestionowanych we wniosku grupy posłów.

Kwestionowane we wniosku przepisy art. 61 ust. 1-3, art. 62, art. 63 ust. 8 i 9 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej zostały uchwalone przez Sejm w dniu 17 maja 1989 r. (Dz. U. Nr 29, poz. 154, ze zm.). Następnie ustawą z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 107, poz. 459) zostały zmienione art. 61 ust. 1 i 3, art. 63 oraz dodany art. 70a.

Sędzia Teresa Liszcz była posłem X kadencji Sejmu od 4 lipca 1989 r. do czasu jego rozwiązania z dniem 26 października 1991 r. W związku z powyższym nie mogła uczestniczyć w pracach nad ustawą z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, ponieważ nie była posłem Sejmu IX kadencji.

Natomiast w pracach nad ustawą z 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, jak wynika z protokołu posiedzenia Komisji Ustawodawczej z dnia 2 października 1991 r. i protokołu wspólnego posiedzenia Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz Ustawodawczej z 9 października 1991 r., jako poseł Sejmu X kadencji, Teresa Liszcz nie brała aktywnego udziału. Nie zabierała również głosu w debacie plenarnej podczas 77 posiedzenia tego Sejmu dotyczącej projektu ustawy, a także nie zgłaszała do niej poprawek.

Posłowie we wniosku o wyłączenie sędziego Teresy Liszcz od udziału w postępowaniu w sprawie, poza odesłaniami do dokumentacji udziału w pracach komisji sejmowej oraz na posiedzeniu Sejmu, nie przedstawili żadnego dowodu na poparcie aktywnego udziału sędziego, jako posła Sejmu X kadencji, w procesie legislacyjnym nad ustawą z 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Prezes Trybunału Konstytucyjnego, biorąc pod uwagę utrwalone orzecznictwo Trybunału i przyjętą w nim wykładnię art. 26 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, oraz po analizie dokumentacji w przedmiocie wniosku grupy posłów, nie dopatrzył się takich działań sędziego TK Teresy Liszcz, które wiązałyby się z aktywnym oddziaływaniem przez nią, jako posła na Sejm X kadencji, na treść i kształt kwestionowanych przepisów ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, a w konsekwencji uzasadniałyby wyłączenie sędziego od udziału w rozstrzyganiu sprawy K 3/09.

Tak w uzasadnieniu wyroku z 13 grudnia 2005 r., sygn. SK 53/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 134.

Tak w uzasadnieniu wyroku z 24 czerwca 1998 r., sygn. K 3/98, OTK ZU nr 4/1998, poz. 52.

Tak w uzasadnieniu postanowienia z 20 marca 2002 r., sygn. SK 2/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 20.

Tak w uzasadnieniu wyroku, sygn. SK 53/04.

W uzasadnieniu wyroku sygn. SK 53/04.

5