61/1/B/2012

POSTANOWIENIE

z dnia 30 kwietnia 2010 r.

Sygn. akt Ts 31/10

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Małgorzaty i Piotra S. o zbadanie zgodności:

1) art. 417 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 5 i art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

2) art. 361 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2 i art. 5 Konstytucji,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 2 lutego 2010 r. skarżący domagają się zbadania zgodności art. 417 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 5 i art. 30 Konstytucji oraz art. 361 § 2 k.c. z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2 i art. 5 Konstytucji. Skarżący domagają się kontroli konstytucyjności art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692), zgodnie z którym Skarb Państwa ponosił odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. W stosunku do art. 361 § 2 k.c. - w myśl którego naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono - skarżący stawiają zarzuty w zakresie, w jakim, na jego podstawie, wymagane jest udowodnienie wysokości szkody pod postacią korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans).

Zdaniem skarżących, sądy orzekające w sprawie wynagrodzenia szkody wyrządzonej im przez niezgodną z prawem egzekucję administracyjną nie uwzględniły interpretacji art. 77 ust. 1 Konstytucji wynikającej z wyroku Trybunału z 4 grudnia 2001 r. (SK 18/00, OTK ZU nr 8/2001, poz. 256). Wskazują przy tym, że „aby stwierdzone przez Trybunał Konstytucyjny bezprawie normatywne mogło być jednocześnie uznane za delikt normatywny (konstytucyjny), konieczne jest wykazanie istnienia dalszych przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c. (…), mianowicie szkody i normalnego związku przyczynowego”. Skarżący zwracają uwagę, że Sąd Najwyższy wielokrotnie prezentował stanowisko, w myśl którego ustalenie szkody w postaci utraconych korzyści ma zawsze charakter hipotetyczny, polega bowiem na przyjęciu - na podstawie okoliczności, które wystąpiły po okresie spodziewanego zysku - że zysk zostałby osiągnięty. Jednakże utrata zysku musi zostać przez żądającego odszkodowania udowodniona (art. 6 k.c.), wprawdzie nie w sensie wykazania co do pewności, ale z takim dużym prawdopodobieństwem, że praktycznie można w świetle doświadczenia życiowego przyjąć, że utrata zysku rzeczywiście miała miejsce. Skarżący podkreśla, że w postępowaniu, w związku z którym została wniesiona skarga konstytucyjna, w stopniu graniczącym z pewnością wykazał, że - gdyby egzekucja administracyjna nie stanęła temu na przeszkodzie - prowadziłby określoną działalność, która była rentowna i przynosiła coraz większe zyski. Mimo to sądy obu instancji stanęły na stanowisku, że skarżący nie wywiedli faktu powstania po ich stronie szkody w postaci utraconych korzyści. W ocenie skarżących, wykładnia art. 361 § 2 k.c. dokonana w toku rozpoznania sprawy w istocie zmierza w kierunku konieczności wykazania okoliczności, której wykazać się nie da. W ten sposób doszło - zdaniem skarżących - do naruszenia art. 77 ust. 1 Konstytucji, a także art. 5 Konstytucji - poprzez brak dbałości przez Państwo o ochronę praw i wolności obywatelskich. Dodatkowo - jak uznają skarżący - orzeczenia sądów doprowadziły do ich nierównego potraktowania w stosunku do Naczelnika Urzędu Skarbowego. Prezentują przy tym stanowisko, w myśl którego chybione jest stwierdzenie przez sądy niedopuszczalności oceny decyzji administracyjnych pod kątem ich zgodności z prawem. Ich zdaniem, ustawodawca po to wprowadził do systemu prawa art. 417 k.c., aby obejmował on swoim zakresem każde bezprawne działanie organów Skarbu Państwa, w tym również wydawanie aktów indywidualnych w postaci decyzji administracyjnych. Ustalenia sądów orzekających podważają nadto - jak argumentują skarżący - zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, w tym przede wszystkim zasadę zaufania obywatela do organów władzy publicznej. Skarżący stawiają tezę, w myśl której skoro organy władzy publicznej określają obowiązki obywatela względem nich na podstawie aktów władczych, powinny wykazać prawidłowość swoich rozstrzygnięć w oparciu o obiektywnie weryfikowalne dowody, które - w ich sprawie - nie zostały przedstawione.

Niezgodność art. 361 § 2 k.c. wynika - zdaniem skarżących - z faktu, że szkoda w postaci lucrum cessans nie powstaje równocześnie ze zdarzeniem wyrządzającym szkodę, lecz jest jego późniejszym następstwem. Przytaczają przy tym, przy użyciu jakich wskaźników można wykazać utracone korzyści. Formułują w konsekwencji wniosek, że wszelkie ograniczenia prawa do wynagrodzenia szkody, a w szczególności ograniczenia zmuszające obywatela do ścisłego udowodnienia wysokości tej szkody, są sprzeczne z Konstytucją. Skarżący argumentują, że przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej powinna być szkoda rozumiana w sposób przyjęty na gruncie prawa cywilnego, ale z uwzględnieniem faktu, że szkody w postaci tego, co nie weszło do majątku poszkodowanego nie można udowodnić w ścisły sposób, a zatem w tym zakresie wystarczające powinno być uprawdopodobnienie możliwości uzyskania stosownych składników majątkowych.

Skarżący w postępowaniu, w związku z którym wnieśli skargę konstytucyjną upatrują także naruszenie przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, której poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych (art. 30 Konstytucji).

Powyższe zarzuty skarżący sformułowali w związku z następującym stanem faktycznym. Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z 18 marca 2009 r. (sygn. akt XII C 212/03) oddalił powództwo skarżących o naprawienie szkody wyrządzonej im przez niezgodne z prawem prowadzenie egzekucji należności podatkowych przez Skarb Państwa - Urząd Skarbowy w Szamotułach. Przyczynę oddalenia powództwa w zakresie utraconych korzyści stanowiło nieudowodnienie przez powoda (skarżącego), w jakich przetargach, ze względu na niemożliwość uzyskania zaświadczenia o braku zaległości podatkowych, nie wziął udziału oraz czy biorąc w nich udział - wygrałby je. Sąd wskazał ponadto, że w tym samym czasie toczyła się również inna egzekucja administracyjna z tytułu niezapłaconego podatku VAT, co dodatkowo uniemożliwiało skarżącemu uzyskanie zaświadczenia o braku zaległości podatkowych, uprawniającego do udziału w przetargach. Opierając się na opinii biegłego, sąd zauważył, że przedsiębiorstwo skarżącego wykazywało w okresie trwania wadliwej egzekucji należności podatkowych dochody wyższe od uzyskiwanych przed jej wszczęciem, a tym samym trudno mówić o utraconych wskutek tego korzyściach. Stanowisko to podtrzymał Sąd Apelacyjny w Poznaniu, oddalając apelację skarżących wyrokiem z 1 października 2009 r. (sygn. akt I A Ca 583/09).

Do skargi konstytucyjnej skarżący dołączyli wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania wyroków Sądu Okręgowego w Poznaniu z 18 marca 2009 r. (sygn. akt XII C 212/03) i Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 1 października 2009 r. (sygn. akt I A Ca 583/09), wskazując, że toczenie egzekucji w zakresie kosztów sądowych zagraża interesom majątkowym skarżących i może spowodować dla nich nieodwracalne skutki.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Rozpoznanie zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji, jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy skarżący przedstawi ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji, które - ze względu na zastosowanie w sprawie zaskarżonego przepisu - spowodowało naruszenie jego konstytucyjnych wolności lub praw (art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym /Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK/). Taki kształt skargi konstytucyjnej związany jest ze skutkiem stwierdzenia przez Trybunał niezgodności zaskarżonej normy z Konstytucją, polegającym na usunięciu z systemu prawa przepisu stanowiącego źródło naruszenia praw podmiotowych.

W niniejszej skardze konstytucyjnej skarżący przedmiotem zaskarżenia uczynili art. 417 § 1 k.c. określający przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa (w brzmieniu obowiązującym w czasie orzekania w ich sprawie, po uchyleniu wyrokiem Trybunału art. 418 k.c.) oraz art. 361 § 2 k.c., wskazujący na elementy szkody podlegającej naprawieniu. Ich zarzuty, zmierzające do wykazania niezgodności tych norm z Konstytucją, koncentrują się - z jednej strony - na wyłączeniu dopuszczalności kontroli decyzji administracyjnych w postępowaniu cywilnym oraz - z drugiej strony - na obowiązku udowodnienia przez poszkodowanego faktu i wysokości poniesionej szkody, polegającej na utracie określonych korzyści. Żadna z tych okoliczności - ocenianych przez skarżących jako naruszenie ich praw podmiotowych - nie wynika jednak z treści zaskarżonych norm, a hipotetyczny brak w systemie prawa zaskarżonych przepisów nie mógłby wywrzeć spodziewanego (korzystnego) skutku na sytuację prawną skarżących.

Nie ulega wątpliwości, że to nie art. 417 § 1 k.c. wyklucza dopuszczalność dokonywania przez sąd cywilny kontroli treści i zgodności z prawem decyzji administracyjnych. Zagadnienie to jest związane z określeniem stosunku regulacji zawartych w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), dotyczących znaczenia dowodów w postępowaniu cywilnym (por. art. 244 k.p.c.), do ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071, ze zm.; dalej: k.p.a.), w szczególności w kontekście przewidzianych w k.p.a. trybów stwierdzania wadliwości decyzji administracyjnych.

Z uzasadnień przedstawionych przez skarżących wyroków sądów, jak również z argumentacji zawartej w skardze konstytucyjnej wynika, że przyczyny oddalenia powództwa skarżących nie stanowiło zawężenie pojęcia szkody lub zakresu odszkodowania, które mogłoby hipotetycznie zostać powiązane z treścią art. 361 § 2 k.c., lecz brak przedstawienia przez nich dowodów, wskazujących na poniesienie szkody w postaci utraconych korzyści. Zaskarżony art. 361 § 2 k.c. nie rozstrzyga jednak zagadnienia, kto jest obowiązany przedstawić dowód utraty zysku przez poszkodowanego. Zasady rozkładu ciężaru dowodu - nakładające obowiązek ich wskazania przez tę stronę, która z faktu zajścia określonej okoliczności wywodzi skutki prawne - wynikają natomiast z art. 6 k.c. oraz art. 232 k.p.c., których zgodności z Konstytucją skarżący nie podważyli. Nie ulega wątpliwości, że to ze względu na te właśnie normy sądy wymagały od skarżących udowodnienia, że w czasie trwania postępowania egzekucyjnego uczestniczyliby w przetargach i je wygrali. Z treścią art. 361 § 2 k.c. nie można powiązać także zarzutów wskazujących na wadliwe ukształtowanie środków dowodowych, służących wykazaniu utraconych korzyści. Problematykę tę regulują bowiem przepisy k.p.c. o dowodach (art. 227 i nast. k.p.c.), a nie wskazane w skardze konstytucyjnej jako przedmiot zaskarżenia art. 417 § 1 i art. 361 § 2 k.c.

Ze względu na odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej nie zasługuje na uwzględnienie wniosek o wstrzymanie wykonania wyroków Sądu Okręgowego w Poznaniu z 18 marca 2009 r. (sygn. akt XII C 212/03) i Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 1 października 2009 r. (sygn. akt I A Ca 583/09). Trybunał zwraca przy tym uwagę, że na podstawie art. 50 ustawy o TK można wydać postanowienie o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, dopiero wówczas, gdy istnieje ryzyko wystąpienia nieodwracalnych skutków wiążących się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego. Skarżący nie określi tymczasem, jakie nieodwracalne skutki może w ich wypadku spowodować egzekucja w zakresie kosztów sądowych. Wydanie postanowienia tymczasowego ma charakter nadzwyczajny i uzasadniają je dopiero wyjątkowe okoliczności danego przypadku (por. postanowienia TK z: 26 czerwca 2001 r., SK 19/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 168 i 5 maja 2004 r., SK 26/04, OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 50).

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

4