46/1/B/2010

POSTANOWIENIE

z dnia 27 października 2009 r.

Sygn. akt Ts 54/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Kotlinowski,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Elżbiety Łucji K. o zbadanie zgodności:

art. 766, art. 779 § 2, art. 788 i art. 795 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 24 lutego 2009 r. skarżąca domaga się zbadania zgodności art. 766, art. 779 § 2, art. 788 i art. 795 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zgodnie z art. 766 k.p.c. sąd rozpoznaje sprawy egzekucyjne na posiedzeniu niejawnym, chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób. W sprawach tych sąd wydaje orzeczenia w formie postanowień. Art. 779 § 2 k.p.c. stanowi, że jeżeli tytuł egzekucyjny był wydany przeciwko spadkodawcy, przejście obowiązków na spadkobierców następuje stosownie do art. 788 k.p.c., w myśl którego jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz tej osoby lub przeciwko niej, gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym (§ 1), przy czym za przejście uprawnień lub obowiązków uważa się również zmiany w prawie rozporządzania mieniem wywołane ustanowieniem zarządcy masy majątkowej, kuratora spadku lub wykonawcy testamentu, jak również wygaśnięciem funkcji tych osób (§ 2). Art. 795 § 1 k.p.c. przewiduje, że na postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie, zgodnie z jego § 2 termin do wniesienia zażalenia biegnie dla wierzyciela od daty wydania mu tytułu wykonawczego lub postanowienia odmownego, dla dłużnika - od daty doręczenia mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji.

Skarżąca podnosi, że w sprzeczności z zasadą sprawiedliwości społecznej, wynikającą z art. 2 Konstytucji, pozostaje możliwość obciążenia spadkobierców dłużnika odpowiedzialnością za zobowiązania spadkodawcy, bez umożliwienia im obrony merytorycznej w jakiejkolwiek formie. Działania lub zaniechania spadkodawcy, również jego nieudolność, przekładają się - jak wskazuje skarżąca - na sferę obowiązków spadkobierców; ci zaś nie dysponują innymi środkami niż odrzucenie spadku lub przyjęcie go z dobrodziejstwem inwentarza, nie mogą przeciwstawić się nadaniu przeciwko nim klauzuli wykonalności albo spowodować wznowienie postępowania prowadzonego z udziałem spadkodawcy. W myśl stanowiska skarżącej powoduje to, że wyrok przeciwko spadkodawcy wydany z naruszeniem zasad sprawiedliwości lub nawet wbrew faktom stanie się podstawą egzekucji. Ta niesprawiedliwość jest, w jej ocenie, bezkrytycznie sankcjonowana treścią art. 788 § 1 k.p.c., który nakazuje sądowi nadanie klauzuli wykonalności jedynie po wykazaniu dokumentem przez wierzyciela przejścia obowiązków. Skarżąca prezentuje także stanowisko, w myśl którego tryb postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom dłużnika różnicuje sytuację prawną spadkobierców w stosunku do sytuacji prawnej innych osób w innych postępowaniach o nadanie klauzuli wykonalności oraz sytuacji spadkobierców w procesie. Argument ten skarżąca opiera na treści art. 778¹ i art. 786² § 1 k.p.c. (regulujących nadawanie klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikom osobowych spółek handlowych oraz bankowym tytułom egzekucyjnym), wskazując, że na ich gruncie sąd może badać przesłanki o charakterze materialnoprawnym. Rozstrzygające znaczenie jednak przypisuje skarżąca niczym, jej zdaniem, nieuzasadnionemu różnicowaniu sytuacji prawnej spadkobierców w zależności od daty śmierci spadkodawcy. W razie jego śmierci przed zakończeniem postępowania rozpoznawczego w sprawie odpowiedzialności członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za zobowiązania spółki, spadkobiercy mogliby uczestniczyć w postępowaniu i korzystać z praw strony, w tym - prawa do składania wniosków dowodowych i zaskarżania orzeczeń. Jeżeli jednak proces zakończył się przed śmiercią spadkodawcy, spadkobiercy nie mają żadnych uprawnień do zaskarżania zapadłego orzeczenia. Oznacza to, że osoby znajdujące się w identycznej - w ocenie skarżącej - sytuacji, traktowane są w sposób odmienny. Skarżąca podnosi, że zaskarżone regulacje prowadzą także do naruszenia prawa do sądu, ponieważ sąd nadający klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercom dłużnika nie rozpatruje sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, lecz jedynie mechanicznie wydaje postanowienie, które - jak podkreśla skarżąca - decyduje o losach obywatela, czasem w sposób definitywny. Rozpoznanie sprawy następuje przy tym w sposób niejawny, a spadkobiercy nie mogą zostać wysłuchani przez sąd. W konsekwencji - w myśl argumentacji zawartej w skardze konstytucyjnej - spadkobiercy dłużnika są pozbawieni jakiegokolwiek prawa do rozpatrzenia sprawy swojej odpowiedzialności, nie wspominając już o rozpatrzeniu sprawiedliwym. Naruszenie art. 77 ust. 2 Konstytucji skarżąca upatruje w odjęciu spadkobiercom przysługującej każdemu możliwości powołania się na nieważność umowy lub sprzeczność roszczenia (żądania pozwu) z zasadami współżycia społecznego.

Do naruszenia prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, określonego w art. 78 Konstytucji oraz uzupełnionego przez zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego, w myśl art. 176 ust. 1 Konstytucji dochodzi - zdaniem skarżącej - w ten sposób, że postępowanie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom dłużnika jest w istocie jednoinstancyjne. Wprawdzie przysługuje w tej sytuacji zażalenie, ale spadkobiercy, jak uważa skarżąca, nie biorą udziału w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, a treść ich zażalenia dotyka już wyłącznie kwestionowania samego orzeczenia.

Powyższe zarzuty skarżąca sformułowała w związku z następującym stanem faktycznym. Wyrokowi Sądu Rejonowego w Busku-Zdroju z 18 września 2003 r. (sygn. akt I C 81/02), zmienionemu wyrokiem Sądu Okręgowego w Kielcach z 23 lutego 2004 r. (sygn. akt II Ca 1595/03), została postanowieniem Sądu Rejonowego w Busku-Zdroju z 18 stycznia 2008 r. (sygn. akt I Co 741/07) nadana klauzula wykonalności - przeciwko skarżącej i Mariuszowi Karpińskiemu jako spadkobiercom zmarłego Ryszarda Karpińskiego. Zażalenie na to postanowienie oddalił Sąd Okręgowy w Kielcach postanowieniem z 4 listopada 2008 r. (sygn. akt II Cz 997/08). Skarżąca podkreśla, że wyrok, który stał się tytułem wykonawczym przeciwko niej, narusza w sposób jaskrawy przepisy o odsetkach maksymalnych, lecz spadkodawca w toku postępowania nie zgłaszał zastrzeżeń co do wysokości odsetek. Skarżąca oświadczyła, że nie złożyła oświadczenia o odrzuceniu spadku ani o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Do skargi konstytucyjnej skarżąca dołączyła wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego o zawieszeniu wykonania postanowienia Sądu Okręgowego w Kielcach z 4 listopada 2008 r. (sygn. akt II Cz 997/08) oraz utrzymanego nim w mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Busku-Zdroju z 18 stycznia 2008 r. (sygn. akt I Co 741/07) przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego toczącego się przed Komornikiem Sądowym przy Sądzie Rejonowym w Staszowie (sygn. akt KM 195/08). W ocenie skarżącej, za wydaniem postanowienia tymczasowego przemawia ważny interes publiczny i ważny interes skarżącej; przytacza przy tym argumentację wskazującą na wadliwość wyroku, który stał się tytułem wykonawczym przeciwko niej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Przesłankę wniesienia skargi konstytucyjnej stanowi - zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) - naruszenie określonych w Konstytucji praw podmiotowych skarżącego. W myśl stanowiska prezentowanego przez skarżącą w niniejszej sprawie, regulacja pozwalająca na nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi zasądzającemu spadkodawcę przeciwko spadkobiercom narusza w pierwszym rzędzie prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz prawo dochodzenia naruszonych praw lub wolności (art. 77 ust. 2 Konstytucji). Skarżąca argumentuje, że sąd nie rozpoznaje wówczas sprawy, lecz automatycznie stwierdza odpowiedzialność spadkobierców; ci ostatni nie dysponują zaś żadną możliwością obrony - z wyjątkiem odrzucenia spadku lub przyjęcia go z dobrodziejstwem inwentarza. W ocenie Trybunału tak sformułowany zarzut nie uprawdopodabnia naruszenia wskazanych przez skarżącą praw podmiotowych. W swoim orzecznictwie Trybunał stoi bowiem na stanowisku, zgodnie z którym do naruszenia prawa do sądu i prawa dochodzenia naruszonych praw lub wolności nie dochodzi, jeżeli skarżący dysponuje uprawnieniem do wszczęcia określonego postępowania lub podniesienia określonego zarzutu w danym postępowaniu (w związku z którym wnoszona jest skarga konstytucyjna), lecz okoliczności te mogą stanowić przedmiot innego postępowania albo skarżący dysponuje innymi środkami prawnymi służącymi ochronie jego interesu (por. wyroki TK z: 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 21 lipca 2004 r., SK 57/03, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 69; 26 czerwca 2007, SK 29/05, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 54 i 2 czerwca 2009 r., SK 31/08, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 83). W sytuacji przedstawionej Trybunałowi w skardze konstytucyjnej nie budzi wątpliwości, że spadkobiercy mogą wyłączyć lub ograniczyć swoją odpowiedzialność za zobowiązania spadkodawcy, składając oświadczenie o odrzuceniu spadku lub o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co przyznaje zresztą sama skarżąca. Okoliczności te są badane w postępowaniu w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku (por. art. 640 i nast. k.p.c.). Sąd nadający klauzulę wykonalności - w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza - powinien zastrzec dłużnikowi prawo powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności (art. 792 k.p.c.). Jeśli oświadczenie tej treści zostało złożone już w czasie trwania postępowania egzekucyjnego, spadkobiercy mogą wnieść powództwo przeciwegzekucyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (por. uchwałę SN z 30 września 1985 r., III CZP 49/85, OSNCP 1986, nr 7-8, poz. 109). Nie sposób zatem, zdaniem Trybunału, przyjąć, że brak możliwości wyłączenia lub ograniczenia przez spadkobierców ich odpowiedzialności za zobowiązania spadkodawcy na etapie postępowania o nadanie klauzuli wykonalności stanowi naruszenie prawa do sądu i prawa dochodzenia swoich praw na drodze sądowej, skoro skarżąca dysponowała innymi środkami prawnymi, które mogły niepożądany przez nią skutek (odpowiedzialność za zobowiązania spadkodawcy) wyłączyć.

Powyższej oceny nie może zmienić wskazanie przez skarżącą, że wyrok, któremu w stosunku do niej nadano klauzulę wykonalności, został wydany z naruszeniem prawa, gdyż spadkodawca nie podejmował w postępowaniu rozpoznawczym odpowiedniej obrony swoich interesów, a spadkobiercy nie dysponują środkami prawnymi zmierzającymi do jego uchylenia. Osiągnięcie skutku w postaci przyznania spadkobiercom możliwości wzruszenia prawomocnego orzeczenia przeciwko spadkodawcy wymagałoby jednak interwencji ustawodawcy, w postaci stworzenia szczególnego rodzaju postępowania lub nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Ponad wszelką wątpliwość nie może on zostać osiągnięty jedynie przez eliminację zaskarżonych przepisów. Trybunał wielokrotnie przypominał, że jego funkcją jest wyłącznie derogacja przepisów sprzecznych z normami wyższego rzędu, w szczególności z Konstytucją, ta zaś nie przyznaje mu zaś uprawnienia do „uzupełniania” systemu prawa o normy pożądane przez wnioskodawcę. O podlegającym kognicji Trybunału pominięciu można natomiast mówić tylko wówczas, gdy skarżący kwestionuje zakres zastosowania zaskarżonej normy - podmiotowy, przedmiotowy lub czasowy. Skoro jednak skarżąca wskazuje, że - w jej ocenie - należy przyznać spadkobiercom szczególne (bo nieprzysługujące spadkodawcy) uprawnienie do zwalczania prawomocnego orzeczenia, to chodzi jej niewątpliwie o pozostające poza zakresem działania Trybunału zaniechanie prawodawcze (por. wyroki TK z: 24 października 2001 r., SK 22/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 216; 14 marca 2006 r., SK 4/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 29; 29 maja 2007 r., P 20/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 52 i 2 czerwca 2009 r., SK 31/08, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 83 oraz postanowienia TK z: 11 grudnia 2002 r., SK 17/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 98, 30 maja 2007 r., SK 3/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 62 i 17 października 2007 r., P 29/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 116).

W ocenie Trybunału skarżąca nie wykazała również, że doszło do naruszenia prawa do zaskarżania orzeczeń (art. 78 Konstytucji) w związku z zasadą dwuinstancyjnego postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji). Bezspornie bowiem z zaskarżonego art. 795 § 1 k.p.c. wynika, że na postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie. Okoliczności tej sama skarżąca również nie kwestionuje. Argument skarżącej, w myśl którego rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym prowadzi do faktycznej jednoinstancyjności postępowania, pomija zaś regulację zawartą w art. 766 k.p.c., w myśl której sąd może wyznaczyć rozprawę, jeżeli zachodzi potrzeba wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób lub za wyznaczeniem rozprawy przemawiają inne powody (por. również wyrok TK z 3 lipca 2007 r., SK 1/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 73).

Ze względu na odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej nie zasługuje na uwzględnienie wniosek o zawieszenie wykonania postanowienia Sądu Okręgowego w Kielcach z 4 listopada 2008 r. (sygn. akt II Cz 997/08) oraz utrzymanego nim w mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Busku-Zdroju z 18 stycznia 2008 r. (sygn. akt I Co 741/07) przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego toczącego się przed Komornikiem Sądowym przy Sądzie Rejonowym w Staszowie (sygn. akt KM 195/08).

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 2 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić skardze konstytucyjnej nadania dalszego biegu.

3