122/2/B/2009

POSTANOWIENIE

z dnia 10 marca 2009 r.

Sygn. akt Ts 231/07

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marian Grzybowski,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Genowefy Charkiewicz, w sprawie zgodności:

art. 85 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 9 października 2007 r. wniesiono o stwierdzenie niezgodności art. 85 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została oparta na następującym stanie faktycznym. Postanowieniem z 26 kwietnia 2007 r. Sąd Rejonowy w Koszalinie - II Wydział Karny (sygn. akt II K 852/05) stwierdził istnienie sprzeczności interesów w obronie oskarżonych i zakreślił im termin do ustanowienia innego obrońcy. Postanowieniem z 28 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy w Koszalinie - V Wydział Karny Odwoławczy (sygn. akt V Kz 288/07) utrzymał zaskarżone postanowienie w mocy.

Skarżąca zarzuciła w skardze konstytucyjnej, że zaskarżony przepis art. 85 § 2 k.p.k. daje sądowi orzekającemu prawo wyłączenia obrońcy, którego udział w postępowaniu jest zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji prawem oskarżonego, prowadząc do dotkliwego ograniczenia tego prawa. W opinii skarżącej zaskarżony przepis daje sądowi, nawet wbrew woli oskarżonego, możliwość wyłączenia niewygodnego dla sądu obrońcy, który rzetelnie realizując prawo do obrony, swym działaniem prowadzi w przekonaniu sądu do przedłużenia i utrudnienia postępowania. Zdaniem skarżącej art. 85 § 2 k.p.k. prowadzi do pozbawienia oskarżonego obrony w toku postępowania sądowego, na etapie zaawansowanym postępowania, do zerwania stosunku obrony zbudowanego na zaufaniu między oskarżonym a obrońcą, a przez to pogarsza sytuację procesową oskarżonego i uniemożliwia realizację prawa do sądu zgodnie z wolą oskarżonego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji warunkiem merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest wykazanie przez skarżącego, iż w związku z wydaniem przez organ władzy publicznej ostatecznego orzeczenia na podstawie zakwestionowanego w skardze aktu normatywnego, doszło do naruszenia przysługujących skarżącemu praw lub wolności o charakterze konstytucyjnym. Uprawdopodobnienie przez skarżącego naruszenia jego praw lub wolności jest zatem przesłanką konieczną dla uznania dopuszczalności skargi konstytucyjnej. W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny zobowiązany był zbadać, czy istotnie w niniejszej sprawie doszło do naruszenia wskazanych przez skarżącą praw konstytucyjnych.

Zgodnie z art. 85 § 1 k.p.k. obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności. Zgodnie zaś z zaskarżonym art. 85 § 2 k.p.k. sąd, stwierdzając sprzeczność wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę. Na postanowienie przysługuje zażalenie. Przepis ten wprowadza zatem pośrednią kontrolę sądową działania obrońcy, w sytuacji, w której w opinii sądu jednoczesna obrona kilku oskarżonych przez jednego obrońcę jest niemożliwa ze względu na kolizję ich interesów procesowych. Jak wskazuje w swym orzecznictwie Sąd Najwyższy, sprzeczność interesów oskarżonych zachodzi m.in. wówczas, „gdy oskarżeni ci wzajemnie się pomawiają, gdyż obrona jednego z nich musi wiązać się w takiej sytuacji z podważaniem zaufania do twierdzeń drugiego z oskarżonych” (wyrok SN z 15 lipca 1980 r., II KR 210/80, OSNPG 1981, nr 1, poz. 14). Wskazuje się także, że „ilekroć wyjaśnienia jednego z oskarżonych lub dowody przezeń powoływane i ich ocena godzą w interes drugiego oskarżonego, rodzi się kolizja interesów, która nie pozwala, aby jeden obrońca bronił obu tych oskarżonych” (wyrok SN z 26 października 1971 r., V KRN 375/71, OSNKW 1972, nr 2, poz. 36).

Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji, wyrażającym konstytucyjną zasadę prawa do obrony, „każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu”. Jak podkreślił Trybunał w wyroku SK 39/02, konstytucyjne prawo do obrony należy rozumieć szeroko, jest ono bowiem nie tylko fundamentalną zasadą procesu karnego, ale też elementarnym standardem demokratycznego państwa prawnego. Prawo to przysługuje każdemu od chwili wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego (w praktyce od chwili przedstawienia zarzutów) aż do wydania prawomocnego wyroku, obejmuje również etap postępowania wykonawczego. Prawo do obrony w procesie karnym ma wymiar materialny i formalny. Obrona materialna to możność bronienia przez oskarżonego jego interesów osobiście (np. możność odmowy składania wyjaśnień, prawo wglądu w akta i składania wniosków dowodowych). Obrona formalna to prawo do korzystania z pomocy obrońcy z wyboru lub z urzędu. Obrońca jest pełnomocnikiem oskarżonego, jego procesowym przedstawicielem, a głównym zadaniem obrońcy jest ochrona oskarżonego w taki sposób, by cel procesu karnego osiągnięty został z zagwarantowaniem prawa do obrony. Charakter działań obrońcy determinowany jest interesem prawnym oskarżonego, dla którego ochrony przepisy procedury karnej przewidują szereg koniecznych uprawnień (zob. wyrok TK z 17 lutego 2004 r., SK 39/02, OTK ZU nr 2A/2004, poz. 7).

Oceniając w kontekście powyższych uwag zarzuty zawarte w skardze konstytucyjnej należy je uznać za oczywiście bezzasadne. Wbrew twierdzeniom skarżącej, celem art. 85 § 2 k.p.k. nie jest ograniczenie prawa do swobodnego wyboru obrońcy, lecz ochrona procesowych interesów oskarżonych w toku postępowania, w tym także umożliwienie pełnej realizacji prawa do obrony. Chodzi jednak o ochronę prawa do obrony każdego ze współoskarżonych z osobna, a nie abstrakcyjnie pojmowanego wspólnego działania wszystkich oskarżonych w celu obrony przed zarzutami. Kolizja interesów procesowych, która ujawnić się może zarówno na początku postępowania, jak też dopiero w jego trakcie, rodzi w sytuacji, w której kilku oskarżonych bronionych jest przez jednego obrońcę, realne ryzyko realizacji interesów niektórych z oskarżonych kosztem narażenia interesów innych oskarżonych. Uprawnionym do stwierdzenia tej okoliczności jest sąd, jako niezależny i niezawisły organ, powołany do bezstronnego rozstrzygnięcia sprawy karnej. Prawidłowość jego rozstrzygnięcia podlega kontroli odwoławczej przez sąd wyższej instancji. Także i w niniejszej sprawie, jak wynika z zapadłych orzeczeń, podstawą rozstrzygnięcia sądu orzekającego i sądu odwoławczego było ustalenie okoliczności (sprzeczności wyjaśnień), które mogą prowadzić do naruszenia interesów procesowych oskarżonych, w tym realizacji prawa do obrony. Oczywiste jest, że z punktu widzenia art. 42 ust. 2 Konstytucji korzystanie z prawa do obrony nie może polegać na działaniach, które prowadzą do ochrony własnych interesów kosztem realizacji prawa do obrony innych współoskarżonych. Ustaleń tych nie podważa subiektywne przekonanie samych oskarżonych, którzy na określonym etapie postępowania nie widzą kolizji interesów. Co więcej, to brak możliwości stwierdzenia przez sąd sprzeczności interesów oskarżonych bronionych przez tego samego obrońcę w toku postępowania mógłby prowadzić do sytuacji, w której ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie byłoby obarczone uchybieniem procesowym mającym wpływ na treść wyroku i stanowiącym o konieczności uchylenia na tej podstawie zapadłego rozstrzygnięcia. W tej sytuacji oczywiste jest, że przepis art. 85 § 2 k.p.k. ma na celu zapewnie realnej a nie abstrakcyjnej możliwości realizacji prawa do obrony.

Z tych samych powodów za oczywiście bezzasadny uznać należy zarzut naruszenia przez art. 85 § 2 k.p.k. konstytucyjnego prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Należy przy tym podkreślić, że zarzuty formułowane w tym zakresie są w istocie oparte na kwestionowaniu zaskarżonego przepisu z punktu widzenia prawa do obrony. Wbrew twierdzeniom skarżącej w wyniku zastosowania art. 85 § 2 k.p.k. strona nie zostaje w żaden sposób pozbawiona możliwości działania ani prowadzenia obrony. Konieczność zmiany obrońcy wynika, jak wskazano wyżej, z konieczności zapewnienia realnej możliwości korzystania z pomocy obrońcy, w sytuacji, w której prowadzenie obrony przez jednego obrońcę może prowadzić do kolizji interesów oskarżonych. Kontroli zasadności rozstrzygnięcia w tym zakresie dokonuje sąd wyższej instancji, który nie prowadzi postępowania w sprawie, zatem oczywiście bezzasadne jest twierdzenie, że art. 85 § 2 k.p.k. służy sądowi do eliminacji niewygodnych obrońców. Rozstrzygnięcie sądu odwoławczego, jak wskazano w uzasadnieniu orzeczenia sądu odwoławczego w niniejszej sprawie, oparte jest na stwierdzeniu możliwości wystąpienia kolizji interesów oskarżonych, bronionych przez jednego obrońcę. Ograniczenie w swobodzie wyboru obrońcy przez oskarżonego jest w tej sytuacji w sposób oczywisty uzasadnione określoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji koniecznością ochrony praw, w tym prawa do obrony i prawa do sądu, innych osób (współoskarżonych).

W tym stanie rzeczy należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

3