133/7/A/2008

POSTANOWIENIE

z dnia 17 września 2008 r.

Sygn. akt SK 100/06

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Adam Jamróz - przewodniczący

Zbigniew Cieślak

Marek Kotlinowski

Ewa Łętowska

Andrzej Rzepliński - sprawozdawca,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 września 2008 r., skargi konstytucyjnej Stanisława Danieluka o zbadanie zgodności:

art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45, art. 175 ust. 1, art. 176 ust. 1 oraz art. 177 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie:

a) w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 370¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45, art. 176 ust. 1 Konstytucji ze względu na zbędność wydania wyroku,

b) w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

UZASADNIENIE

I

1. Skarżący Stanisław Danieluk (dalej: skarżący) w skardze konstytucyjnej z 23 czerwca 2006 r. wniósł o zbadanie zgodności art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 45, art. 175 ust. 1, art. 176 ust. 1 oraz art. 177 Konstytucji.

2. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym i prawnym:

Postanowieniem z 24 stycznia 2006 r. (sygn. akt I C 5/05) Sąd Rejonowy w Tarnobrzegu, Wydział I Cywilny, odrzucił apelację skarżącego sporządzoną przez adwokata ze względu na niewskazanie, czy wyrok jest zaskarżony w całości, czy w części, czyli, że nie spełniała wymogu przewidzianego dla pisma procesowego określonego w art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c. Na powyższe postanowienie skarżący wniósł zażalenie. Postanowieniem z 30 marca 2006 r. (sygn. akt I 1 Cz 158/06) Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu, Wydział I Cywilny oddalił zażalenie skarżącego, stwierdzając, że treść art. 370¹ k.p.c. przemawia za jednoznacznym przyjęciem poglądu, iż sporządzona przez adwokata apelacja nie zawierająca wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i pkt 5 k.p.c. podlega odrzuceniu bez wzywania do usunięcia tych braków.

3. Zdaniem skarżącego wprowadzenie przez ustawodawcę do art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c. wymogu formalnego polegającego na konieczności wskazania, czy wyrok jest zaskarżony w całości, czy w części, stanowi dodatkową, zbędną przeszkodę do rozpoznania apelacji przez sąd drugiej instancji, ponieważ art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c. wymaga, aby apelacja zawierała „wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia”. W ocenie skarżącego pkt 1 i 5 art. 368 § 1 k.p.c. dotyczy tego samego wymogu. Żądanie dwukrotnego wskazania w apelacji zakresu zaskarżenia pod rygorem jej odrzucenia na podstawie art. 370¹ k.p.c. stanowi zbędną i niedopuszczalną w państwie prawa (art. 2 Konstytucji) przeszkodę formalną, która jest niezgodna z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i prawem do dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji).

4. Skarżący wskazał, że niezgodna z Konstytucją jest interpretacja przez sądy, w tym Sąd Najwyższy, art. 368 § 1 pkt 1 i 5 k.p.c. Uzasadniając ten pogląd skarżący przywołał stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym odrzucenie apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., nie narusza prawa do sądu (zob. postanowienie z 27 października 2005 r., sygn. akt III CZ 78/2005, Biul. SN 2006/2/9). W opinii skarżącego oznacza to, że Sąd Najwyższy uznaje wymóg formalny dwukrotnego powtórzenia w apelacji tego samego za zgodny z art. 45 Konstytucji. Zdaniem skarżącego taka wykładnia wskazanych przepisów jest niedopuszczalna z uwagi na treść art. 2 i art. 45 Konstytucji, ponieważ prowadzi do piętrzenia zbędnych wymogów formalnych, mających na celu odrzucenie apelacji, a więc niedopuszczenie jej do merytorycznego rozpoznania. Jak zauważa skarżący, art. 175 ust. 1 i art. 177 ust. 1 Konstytucji stanowią, że sądy sprawują wymiar sprawiedliwości. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, w ocenie skarżącego, polega na merytorycznym rozpoznawaniu spraw, a nie na poszukiwaniu możliwości odrzucania środków odwoławczych z przyczyn formalnych.

5. Ponadto, zdaniem skarżącego, niezgodna z art. 2, art. 45, art. 175 ust. 1, art. 176 ust. 1 oraz art. 177 Konstytucji jest przyjęta przez sądy taka wykładnia art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c., w myśl której wskazanie zakresu zaskarżenia powinno być zamieszczone w petitum apelacji.

6. W odpowiedzi na zarządzenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 16 października 2006 r., wzywające skarżącego do usunięcia braków formalnych skargi konstytucyjnej z 23 czerwca 2006 r., skarżący pismem z 30 października 2006 r. rozszerzył zakres wniesionej skargi o nowy wzorzec kontroli (art. 32 ust. 1 Konstytucji). Skarżący wskazał, że restrykcja przewidziana w art. 370¹ k.p.c. jest niezgodna z konstytucyjną zasadą równości, ponieważ odnosi się tylko do niektórych kategorii profesjonalnych pełnomocników (adwokatów, radców prawnych, rzeczników patentowych). Nie zastrzeżono jej natomiast wobec braków formalnych apelacji sporządzonej przez prokuratora, który również jest profesjonalistą. Restrykcja w postaci odrzucenia apelacji określona w art. 370¹ k.p.c. zamyka drogę do sądu drugiej instancji (art. 176 ust. 1 Konstytucji), a tym samym narusza prawo do rzetelnego procesu (art. 45 Konstytucji). Zdaniem skarżącego „błędy formalne apelacji nie powinny pozbawiać strony konstytucyjnego (art. 176 ust. 1) i ustawowego (art. 367 § 1 k.p.c.) prawa do skutecznego wniesienia apelacji”.

7. Rzecznik Praw Obywatelskich, pismem z 2 lutego 2007 r., poinformował, że nie zgłasza udziału w postępowaniu w sprawie niniejszej skargi konstytucyjnej.

8. Prokurator Generalny, w piśmie z 12 lipca 2007 r., zajął stanowisko, że art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ k.p.c. są zgodne z art. 2, art. 45 i art. 176 ust. 1 oraz nie są niezgodne z art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji.

9. Na wstępie Prokurator Generalny zauważył, że przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego nie są akty stosowania prawa, a więc prawomocne orzeczenia lub ostateczne decyzje zapadłe w indywidualnych sprawach, lecz akty normatywne, na podstawie których rozstrzygnięcia te zostały wydane. Nie należy natomiast do kompetencji Trybunału kontrola ustaleń sądu ani też sprawowanie kontroli co do sposobu wykładni obowiązujących przepisów. Zdaniem Prokuratora Generalnego, można pominąć przytoczone w skardze konstytucyjnej argumenty mające świadczyć o wadliwym sposobie stosowaniu prawa przez sądy orzekające w postępowaniu, w związku z którym została wniesiona skarga konstytucyjna.

10. Następnie Prokurator Generalny przedstawił niektóre zasady rozpatrywania apelacji przez sąd w postępowaniu cywilnym. Prokurator Generalny, powołując się na doktrynę prawniczą, zauważył, że dodany w ramach nowelizacji art. 370¹ k.p.c. ma w założeniu motywować profesjonalnych pełnomocników procesowych do sporządzania apelacji z należytą starannością i służyć racjonalizacji postępowania cywilnego, a w szczególności przeciwdziałać jego przewlekłości.

11. W ocenie Prokuratora Generalnego nie ma podstaw do twierdzenia, że nałożony przez ustawodawcę na stronę reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika obowiązek dochowania określonych wymogów formalnych apelacji, pod rygorem jej odrzucenia, bez dodatkowego wezwania do usunięcia braków, stanowi nadmierne utrudnienie skorzystania z tego środka. W związku z tym, zdaniem Prokuratora Generalnego, skarżone przepisy są zgodne z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

12. Prokurator Generalny nie podzielił zarzutu, że art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ k.p.c. są niezgodne z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przytaczając wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego, aprobujące surowszy rygor w odniesieniu do braków formalnych pism procesowych wnoszonych przez adwokatów i radców prawnych, Prokurator Generalny stwierdził, że od pełnomocnika strony, posiadającego nie tylko wyższe wykształcenie prawnicze, ale również odpowiednie kwalifikacje zawodowe, potwierdzone przynależnością do określonych korporacji, można oczekiwać prawidłowego sporządzenia pisma procesowego, jakim jest apelacja.

13. Odnosząc się do zarzutu niezgodności zaskarżonych przepisów z wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadą równości wobec prawa, Prokurator Generalny zauważył, że posiadanie przez profesjonalnych pełnomocników (adwokatów, radców prawnych, rzeczników patentowych) wyższego wykształcenia prawniczego i wysokich kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych przynależnością do określonych korporacji, należy uznać za cechę relewantną pozwalającą odmiennie kształtować ich sytuację prawną. Z tego powodu, w opinii Prokuratora Generalnego, zaskarżone przepisy są zgodne z art. 32 Konstytucji.

14. Na zakończenie Prokurator Generalny zauważył, że art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji zawierają unormowania instytucjonalne nieadekwatne do oceny zaskarżonych przepisów.

15. Marszałek Sejmu, w piśmie z 12 grudnia 2007 r., zajął stanowisko, że art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ k.p.c. jest zgodny z art. 2, art. 45 i art. 176 ust. 1 oraz nie jest niezgodny z art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji.

16. Po przedstawieniu najistotniejszych regulacji k.p.c. dotyczących apelacji, Marszałek Sejmu zauważył, że nie można zgodzić się z twierdzeniem skarżącego, iż odrzucenie apelacji narusza zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego, gdyż zgodnie z art. 394 § 1 k.p.c. na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie przysługuje zażalenie, a właśnie takim postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie jest postanowienie o odrzuceniu apelacji, o którym mowa w art. 370¹ k.p.c.

17. Zdaniem Marszałka Sejmu ratio legis regulacji wprowadzonej przez art. 370¹ k.p.c. jest związana z postulatem racjonalizacji i ekonomii procedury sądowej w sprawach cywilnych. Obligatoryjne odrzucenie apelacji dotkniętej nieusuwalnymi brakami formalnymi ma na celu zwiększenie profesjonalizmu w sporządzaniu środków zaskarżenia przez fachowych pełnomocników procesowych, a więc tych osób, które posiadają kwalifikacje i wiedzę prawniczą pozwalającą na sprostanie formalnym wymaganiom określonym w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c. Aby wyeliminować wypadki zachowań nieprofesjonalnych, czyli takich, w których apelacja zawiera braki formalne, ustawodawca przewidział określone sankcje, które mają wpłynąć na postawę zawodowych pełnomocników. Konsekwencją braków formalnych apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego jest jej obligatoryjne odrzucenie i zawiadomienie o tym właściwego organu samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik. Zawiadomienie takie skutkuje wszczęciem postępowania dyscyplinarnego wobec tych pełnomocników. Strona, która poniosła szkodę na skutek odrzucenia przez sąd apelacji dotkniętej nieusuwalnymi brakami formalnymi, może natomiast zwrócić się bezpośrednio do zakładu ubezpieczeń pełnomocnika z roszczeniem o wypłatę odszkodowania.

18. W ocenie Marszałka Sejmu regulacja wyrażona w art. 370¹ k.p.c. ma służyć zagwarantowaniu stronie prawa do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez zapobieganie przewlekłości postępowania sądowego z przyczyn formalnych. Uniemożliwia bowiem celowe wnoszenie przez profesjonalnych pełnomocników apelacji z brakami formalnymi tylko po to, by opóźnić realizację zaskarżonego wyroku. W konkluzji marszałek Sejmu uznał, że art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ k.p.c. jest zgodny z art. 45 Konstytucji.

19. Zdaniem Marszałka Sejmu art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji wyrażające zasady organizacji wymiaru sprawiedliwości mają charakter ustrojowy i są nieadekwatne do oceny zaskarżonych przepisów.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W skardze konstytucyjnej, na podstawie której zostało wszczęte postępowanie w niniejszej sprawie, zakwestionowano zgodność art. 368 § 1 pkt 1 i 5 w związku z art. 370¹ k.p.c. z art. 2, art. 45, art. 175 ust. 1, art. 176 ust. 1 oraz art. 177 Konstytucji. W uzasadnieniu skargi skarżący wskazał, że żądanie dwukrotnego wskazania w apelacji zakresu zaskarżenia pod rygorem jej odrzucenia na podstawie art. 370¹ k.p.c. stanowi zbędną i niedopuszczalną w państwie prawa (art. 2 Konstytucji) przeszkodę formalną, która jest niezgodna z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i prawem do dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji). W istocie zatem zarzut niekonstytucyjności skarżący wiąże z art. 370¹ k.p.c., gdyż to właśnie w tym przepisie ustawodawca przewidział rygor odrzucenia sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego apelacji niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1 i 5, bez wzywania do usunięcia tych braków.

2. Dla rozważenia tego zarzutu istotne znaczenie ma wyrok z 20 maja 2008 r., sygn. P 18/07 (OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 61), w którym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 370¹ k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji. Sentencja wskazanego wyżej wyroku została ogłoszona 5 czerwca 2008 r. w Dzienniku Ustaw Nr 96, pod poz. 619. Z tą chwilą - ponieważ TK nie odroczył na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji terminu utraty mocy obowiązującej przepisu - art. 370¹ k.p.c. został wyeliminowany z systemu prawnego, pociągając za sobą również skutki określone w art. 190 ust. 4 Konstytucji.

3. W uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 18/07 Trybunał Konstytucyjny uznał, że „skoro istnienie braków formalnych apelacji jest w pewnych wypadkach kwestią ocenną (co potwierdza rozbieżna praktyka orzecznicza sądów), nadto zaś postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji ze względu na dostrzeżone braki formalne nie można - poza tymi sprawami, w których przysługuje skarga kasacyjna - zaskarżyć (ergo poddać merytorycznej weryfikacji), (…) nie ma wystarczających podstaw, by na tle art. 370¹ w związku z art. 368 k.p.c. uznać, że merytoryczne rozpoznanie apelacji przez sąd zależy wyłącznie od sumienności i rzetelności pełnomocnika sporządzającego apelację. Tym samym zakwestionowany w pytaniu prawnym przepis ogranicza ponad dopuszczalną miarę dostęp do sądu drugiej instancji w sprawach cywilnych”.

4. Wyjaśniając skutki wyroku w sprawie o sygn. P 18/07, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności art. 370¹ k.p.c. jest utrata mocy obowiązującej tego przepisu. Wyeliminowanie z systemu obowiązującego prawa normy szczególnej, wyrażonej w art. 370¹ k.p.c., powoduje zatem konieczność zastosowania art. 130 albo art. 373 k.p.c. Innymi słowy, jeżeli sąd pierwszej lub drugiej instancji dostrzeże, że apelacja nie spełnia wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., od których zależy nadanie temu pismu procesowemu biegu, to wskutek wyroku w sprawie o sygn. P 18/07 zobowiązany będzie (na podstawie art. 130 § 1 albo art. 373 k.p.c.) wezwać stronę do usunięcia braków także wtedy, gdy apelację sporządził adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy.

5. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Ponowne rozpoznawanie tej samej kwestii czyni niewątpliwie postępowanie zbędnym, w wypadku uprzedniego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją zakwestionowanego ponownie przepisu. Nie ma przy tym znaczenia fakt wskazania nowych wzorców kontroli konstytucyjnej, ponieważ cel, polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją, został osiągnięty (zob. postanowienie z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73). Biorąc pod uwagę, że art. 370¹ k.p.c. został uznany za niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji w sprawie o sygn. P 18/07, należało umorzyć postępowanie w sprawie zgodności tego przepisu z art. 2, art. 45, art. 176 ust. 1 Konstytucji ze względu na zbędność wydania wyroku.

6. W skardze konstytucyjnej, na podstawie której zostało wszczęte postępowanie w niniejszej sprawie, wskazano także jako wzorce kontroli art. 175 ust. 1 oraz art. 177 Konstytucji. Przepisy te wyrażają zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości oraz zasadę sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji podstawę skargi konstytucyjnej może stanowić tylko naruszenie takich norm ustawy zasadniczej, które są źródłem wolności lub praw podmiotowych jednostki. Natomiast wskazane wyżej przepisy stanowią wyłącznie zasady o charakterze ustrojowo-organizacyjnym, nie kreują jakichkolwiek praw podmiotowych jednostki, z czego wynika niemożność czynienia z nich normatywnej podstawy dla konkretnych praw lub wolności (zob. wyrok z 24 stycznia 2006 r., sygn. SK 52/04, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 6 i tam powołane orzeczenia TK). W związku z tym art. 175 ust. 1 oraz art. 177 Konstytucji nie stanowią wzorców kontroli w niniejszej sprawie.

Konkludując, wydanie przez Trybunał orzeczenia w tym zakresie jest niedopuszczalne, a w takiej sytuacji, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, postępowanie podlega umorzeniu.

7. Zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o TK, jednym z warunków merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest jej złożenie w terminie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 26 marca 2002 r., sygn. SK 2/01 (OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 15), jest to ostateczny termin sformułowania elementów skargi konstytucyjnej, a zatem określenia jej granic, które wiążą Trybunał zarówno w trakcie rozpoznania wstępnego, jak i merytorycznego. Jednocześnie nie jest dopuszczalna późniejsza modyfikacja tych granic, co odnosi się zarówno do przedmiotu skargi konstytucyjnej, jak też jej podstaw (zob. np. postanowienie z 20 lutego 2008 r., sygn. SK 27/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 22).

8. W niniejszej sprawie skarżący pismem z 30 października 2006 r., a więc po upływie terminu wskazanego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK, rozszerzył zakres wniesionej skargi o nowy wzorzec kontroli - art. 32 ust. 1 Konstytucji. Rozszerzenie skargi o nowy wzorzec, po upływie trzech miesięcy od daty doręczenia skarżącemu ostatecznego rozstrzygnięcia sprawia, że rozpatrzenie skargi w tym zakresie jest również niedopuszczalne.

Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

2