115/8/A/2006

POSTANOWIENIE

z dnia 21 września 2006 r.

Sygn. akt K 39/05

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska - przewodniczący

Marian Grzybowski

Adam Jamróz

Wiesław Johann

Ewa Łętowska - sprawozdawca,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 września 2006 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności:

art. 148 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego i ustawy - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 163, poz. 1363), z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2, art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie ze względu na cofnięcie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy.

UZASADNIENIE:

I

1. We wniosku z 8 września 2005 r. urzędujący wówczas Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: Rzecznik lub RPO) sformułował dwa zarzuty niekonstytucyjności art. 148 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.; dalej: k.k.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego i ustawy - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 163, poz. 1363; dalej: ustawa zmieniająca).

A. Po pierwsze - zarzut formalny naruszenia konstytucyjnie określonego trybu ustawodawczego (art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji).

Rzecznik, analizując proces legislacyjny na etapie prac sejmowych nad ustawą zmieniającą, stwierdził, że poprawka zawierająca projekt nowelizacji art. 148 § 2 k.k. została zgłoszona w trakcie drugiego czytania. Poprawka ta dotyczyła zaostrzenia kary za kwalifikowany typ zbrodni zabójstwa. Zaostrzenie polegało na wyeliminowaniu z sankcji - przewidzianych pierwotnie przez ten przepis - kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 12 lat. Pierwotnie przepis ten przewidywał opcję między pozbawieniem wolności na czas nie krótszy niż 12 lat, karę 25 lat pozbawienia wolności i karę dożywotniego więzienia. W wyniku nowelizacji kwalifikowane formy zabójstwa są zagrożone karą 25 lat pozbawienia wolności albo dożywociem. Pierwotnie nowelizacja nie przewidywała generalnego zaostrzenia sankcji za zabójstwo lub jego kwalifikowane postaci. Projekt dotyczył ochrony przed kontynuowaniem działalności przestępczej przez osoby, które dopuściły się groźnych przestępstw z pobudek seksualnych, a przede wszystkim skuteczniejszego zwalczania zjawiska pedofilii.

Zdaniem Rzecznika wprowadzona zmiana nie spełnia konstytucyjnych wymagań, jakimi musi się cechować poprawka do ustawy. Nie jest bowiem w sposób bezpośredni związana z pierwotnie zakreślonym przedmiotem i celem projektu ustawy. Zmiana ta stanowi nowość normatywną. Nie spełnia także wymagań, jakie Konstytucja stawia „inicjatywie ustawodawczej”, gdyż zgłoszona została w zbyt późnej fazie procesu legislacyjnego.

Zdaniem RPO sposób uchwalenia ustawy zmieniającej jest przejawem tendencji zmierzającej do zatarcia odrębności między „poprawką do ustawy” a „inicjatywą ustawodawczą”, a tym samym stanowi jaskrawe naruszenie podstawowych reguł konstytucyjnych rządzących postępowaniem ustawodawczym.

B. Po drugie - zarzuty merytoryczne: naruszenia zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy i prawa do sądu (art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji).

Zarzuty merytoryczne z jednej strony dotyczą podziału władzy między legislatywę i judykaturę na tle sądowego wymiaru kary, z drugiej zaś strony - związku między konstytucyjnym prawem do sądu i koncepcją sądowego wymiaru kary.

Uzasadniając zarzuty merytoryczne, Rzecznik stwierdził, że w polskim prawie karnym został przyjęty model sankcji względnie oznaczonych, a więc takich, w których dopiero wyrok orzekającego in concreto sądu, a nie ustawodawca działający z góry, w abstrakcyjny sposób, determinuje rozmiar orzeczonej kary. Tylko przyjęcie tej koncepcji pozwala na realizację w praktyce prawa karnego konstytucyjnej zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez niezawisłe sądy - art. 175 Konstytucji, wynikającej z zasady podziału i równowagi władz - art. 10 Konstytucji. W modelu tym sankcje karne określone w ustawie za konkretne przestępstwo przewidziane są w sposób ramowy. Wydając wyrok skazujący, sąd musi, według reguł przepisanych w k.k., skonkretyzować wymiar kary za dane przestępstwo.

Zdaniem Rzecznika do naruszenia konstytucyjnej normy wyrażonej w art. 175 Konstytucji dochodzi wtedy, gdy na podstawie aktu innej władzy sąd nie może w sposób zindywidualizowany, choć w granicach ustawy, ukształtować sankcji karnej za konkretne przestępstwo, dostosować wymiaru kary do osoby konkretnego sprawcy, okoliczności czynu oraz do stopnia zawinienia.

Zaskarżony przepis, w brzmieniu nadanym mu ustawą zmieniającą, przewiduje jedynie dwa rodzaje sankcji karnej, a mianowicie karę 25 lat pozbawienia wolności oraz karę dożywotniego pozbawienia wolności. Takie ukształtowanie granic sankcji w istocie zbliża ją do sankcji bezwzględnie oznaczonej, zwłaszcza że w poszczególnych wypadkach różnica pomiędzy karą 25 lat pozbawienia wolności a karą dożywotniego pozbawienia wolności może okazać się nieistotna. Dochodzi tu więc do związania sądu, który ma ograniczone możliwości zastosowania - w wypadku sprawców czynów zabronionych określonych w art. 148 § 2 k.k. - zasad wymiaru kary określonych w części ogólnej k.k.

Reasumując, Rzecznik stwierdził, że sankcja bezwzględnie oznaczona, z jaką mamy do czynienia w znowelizowanym przepisie art. 148 § 2 k.k., utrudnia sądowi realizowanie dyrektywy trafności reakcji karnej, a tym samym zasady „sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji.

2. Prokurator Generalny w piśmie z 4 kwietnia 2006 r. przedstawił stanowisko, że art. 148 § 2 k.k., w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą, jest zgodny z art. 118 ust. 1, art. 119 ust. 1 i 2, art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Odnosząc się do zarzutów dotyczących naruszenia konstytucyjnych zasad procesu legislacyjnego, Prokurator Generalny stwierdził, że zakwestionowana przez Rzecznika poprawka została zgłoszona przez podmiot do tego uprawniony i w trybie przepisanym dla tej czynności, a jej zgłoszenie nastąpiło na etapie postępowania ustawodawczego, który nie tylko przewiduje możliwość zgłaszania poprawek do projektów ustaw, ale wręcz przeznaczony jest do przeprowadzania debaty nad sprawozdaniem komisji i zgłaszania poprawek do tekstu projektu, ujętego w sprawozdaniu.

Zdaniem Prokuratora Generalnego nietrafny wydaje się również pogląd Rzecznika, że treść poprawki stanowiła nowość normatywną, skoro przepis art. 148 k.k., wobec wymienienia go w pierwotnym projekcie ustawy, musiał być przedmiotem rozważań Komisji Nadzwyczajnej, jeszcze przed drugim czytaniem (choć zapewne w innym aspekcie niż wynikający z poprawki).

Oceniając kwestionowany przepis w kontekście konstytucyjnego prawa do sądu oraz konstytucyjnej zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy, Prokurator Generalny stwierdził, że z konstytucyjnej zasady podziału i równowagi władz należy wywieść również zasadę względnej swobody ustawodawcy w kształtowaniu prawa. Prokurator Generalny stwierdził, że granice tej swobody określają przede wszystkim normy konstytucyjne, a ma to szczególne znaczenie z punktu widzenia ochrony konstytucyjnych wolności i praw jednostki, a także zapewnienia zdolności państwa do działania i rozwiązywania jego różnorodnych problemów. W tym zakresie swobody ustawodawcy nie można kwestionować, pod warunkiem, że mieści się w ramach gwarancji konstytucyjnych.

Konkludując, Prokurator Generalny stwierdził, że ustawodawca, wprowadzając do k.k. unormowanie zaostrzające kary za zbrodnie kwalifikowanego zabójstwa, skorzystał z przysługującej mu swobody w kształtowaniu prawa stanowiącego środek polityki karnej.

3. Marszałek Sejmu w piśmie z 18 lipca 2006 r. przedstawił stanowisko, że art. 148 § 2 k.k., w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą, jest zgodny z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 oraz z art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Co do zarzutu naruszenia konstytucyjnych zasad procesu legislacyjnego, Marszałek Sejmu wyjaśnił, że posłowie w związku ze zbliżającym się końcem kadencji parlamentu postanowili wykorzystać w toku prac dorobek prac sejmowej Komisji do spraw Zmian w Kodyfikacji. Komisja ta pracowała nad kilkoma projektami kompleksowych zmian k.k., z których jeden obejmował zmianę w art. 148 § 2 k.k., taką, jaka znalazła się ostatecznie w uchwalonej noweli, będącej przedmiotem wniosku RPO. Wszystkie projekty były po pierwszym czytaniu i skierowano je do Komisji Nadzwyczajnej, która prowadziła łączną dyskusję nad całością propozycji.

Marszałek Sejmu przyznał, że kwestia konstytucyjności zmienionej treści art. 148 § 2 k.k. może być dyskusyjna, i nie kwestionuje, że zmiana prowadzi do ograniczenia indywidualizacji orzekania o karze. Ustawa ogranicza, ale nie likwiduje całkowicie możliwości wymierzenia kary uwzględniającej, przynajmniej częściowo, charakter i okoliczności popełnionego przestępstwa oraz cechy osobiste sprawcy. Sąd ma bowiem do dyspozycji wymiar kary w postaci 25 lat pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności. Może więc dokonać wyboru sankcji, która nie jest sankcją bezwzględnie oznaczoną, chociaż zbliżoną do tego rodzaju wymiaru kary.

Redukując rodzaj sankcji, ustawodawca częściowo „wyręczył” sądy w stosowaniu wymiaru kary. Obecnie ustawowa kara 25 lat pozbawienia wolności nie podlega miarkowaniu nawet wtedy, gdy istniałyby przesłanki to uzasadniające. Zdaniem Marszałka Sejmu regulacja art. 148 § 2 k.k. wkroczyła na pole kompetencji sądowniczej, zastrzeżonej konstytucyjnie dla Sądu Najwyższego, sądów powszechnych oraz sądów wojskowych, lecz stanowi to element polityki kryminalnej, która jest pożądana w aktualnym stanie przestępczości.

II

1. Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 11 września 2006 r. termin rozprawy w niniejszej sprawie przed Trybunałem Konstytucyjnym został wyznaczony na 10 października 2006 r. O terminie rozprawy uczestnicy postępowania zostali powiadomieni na piśmie.

2. Pismem z 19 września 2006 r. obecnie urzędujący Rzecznik wycofał wniosek o stwierdzenie niezgodności art. 148 § 2 k.k., w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą, z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2, art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji, bez wskazania przyczyn.

III

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Art. 39 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.; dalej: ustawa o TK) przewiduje umorzenie postępowania na posiedzeniu niejawnym:

- jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne,

- na skutek cofnięcia wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej,

- jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.

Jedyny wyjątek w którym Trybunał Konstytucyjny może odstąpić od umorzenia postępowania mimo spełnienia jednej z przesłanej enumeratywnie wyliczonych, został określony w obowiązującym od 8 października 2000 r. (czyli daty wejścia w życie ustawy z dnia 9 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym oraz ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 53, poz. 638) art. 39 ust. 3 ustawy o TK. Zgodnie z tym przepisem postępowania nie umarza się, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności lub praw. W poprzednio obowiązującym stanie prawnym utrata mocy obowiązującej zaskarżonego aktu prawnego powodowała konieczność umorzenia postępowania (por. postanowienie z 15 czerwca 1993 r., sygn. U 3/93, OTK w 1993, cz. II, poz. 23).

Spełnienie pozostałych przesłanek określonych w art. 39 ust. 1 ustawy o TK (tzn. zbędność lub niedopuszczalność orzekania, cofnięcie wniosku przez uprawniony podmiot) zawsze powoduje konieczność umorzenia postępowania. Dlatego też cofnięcie wniosku przez Rzecznika w niniejszej sprawie jest dla Trybunału Konstytucyjnego wiążące (por. postanowienie z 20 kwietnia 2006 r., sygn. U 9/05, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 52).

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

4