98/9/A/2004

POSTANOWIENIE

z dnia 6 października 2004 r.

Sygn. akt SK 16/03

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Andrzej Mączyński - przewodniczący

Adam Jamróz - sprawozdawca

Wiesław Johann

Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska

Marek Mazurkiewicz,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 października 2004 r., skargi konstytucyjnej Doroty Lis-Staranowicz i Tomasza Staranowicza o zbadanie zgodności:

art. 626¹ § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) z art. 45 ust. 1 oraz z art. 64 ust. 1 Konstytucji,

p o s t a n a w i a:

umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070) ze względu na utratę mocy obowiązującej przez zaskarżony przepis.

UZASADNIENIE:

I

1. Do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęła skarga konstytucyjna Doroty Lis-Staranowicz oraz Tomasza Staranowicza z 25 lutego 2003 r. w sprawie zgodności art. 626¹ § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Skarga została wniesiona w następującym stanie faktycznym. Aktem notarialnym z 19 kwietnia 2002 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa „Jaroty” w Olsztynie przeniosła na skarżących odrębną własność lokalu oraz udział w prawie użytkowania wieczystego gruntu i wspólnych częściach budynku. Skarżący ponieśli koszty aktu notarialnego oraz w części wpis od wniosku o odłączenie z księgi wieczystej lokalu mieszkalnego, założenie odrębnej księgi wieczystej i wpis prawa własności. Następnie wnieśli o zwolnienie ich od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym o założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności. Postanowieniem z 28 czerwca 2002 r. referendarz sądowy oddalił wniosek na podstawie art. 626¹ § 4 k.p.c. Następnie Sąd Rejonowy w Olsztynie Wydział VI Ksiąg Wieczystych, rozpoznając skargę na postanowienie referendarza sądowego, ponownie, postanowieniem z 13 września 2002 r., oddalił wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych. Sąd Okręgowy w Olsztynie I Wydział Cywilny w postanowieniu z 31 października 2002 r. oddalił jako niezasadne zażalenie na ww. postanowienie sądu rejonowego.

Zaskarżonemu art. 626¹ § 4 k.p.c. skarżący zarzucili naruszenie konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) przez ograniczenie tego prawa, spowodowane wyłączeniem w postępowaniu wieczystoksięgowym możliwości domagania się zwolnienia od kosztów sądowych. Skarżący zarzucili również naruszenie konstytucyjnego prawa do własności (art. 64 ust. 1 Konstytucji) przez ograniczenie tego prawa, spowodowane wyłączeniem możliwości zwolnienia od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym w sprawach o wpis prawa własności nieruchomości, a zwłaszcza prawa odrębnej własności lokalu.

Skarżący podnieśli, że w myśl orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego prawo do sądu obejmuje m.in. prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem, który rozpozna daną sprawę. Ich zdaniem prawo to ma pełne zastosowanie również w postępowaniu nieprocesowym, w którym rozstrzygnięcie sprawy nie polega na rozsądzeniu sporu, ale np. na ukształtowaniu stosunku prawnego. Dla zapewnienia stronom dostępu do sądu istotne znaczenie ma instytucja zwolnienia od kosztów sądowych. W postępowaniu wieczystoksięgowym zwolnienie od kosztów nie tylko gwarantuje realizację prawa do sądu, ale umożliwia również przy tym realizację obowiązku prawnego, przewidzianego w art. 35 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, nakazującego ujawnienie prawa rzeczowego w księdze wieczystej. Zdaniem skarżących, art. 626¹ § 4 k.p.c., wyłączając możliwość zwolnienia od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym, zamyka osobom ubogim drogę do wymiaru sprawiedliwości, a dodatkowo uniemożliwia im wykonanie ustawowego obowiązku ujawnienia praw rzeczowych.

Brak możliwości ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym powoduje również naruszenie prawa do własności, wyrażonego w art. 64 ust. 1 Konstytucji. Regulacje prawne nakazują, aby czynności inter vivos, prowadzące do nabycia własności nieruchomości, odbywały się w formie aktu notarialnego. Równocześnie ustawa o księgach wieczystych i hipotece nakazuje ujawnianie określonych praw w księgach wieczystych. Przepisy ustawy - Prawo o notariacie stanowią natomiast, że jeżeli akt notarialny zawiera przeniesienie, zmianę lub zrzeczenie się prawa majątkowego ujawnionego w księdze wieczystej bądź ustanowienie prawa podlegającego ujawnieniu, notariusz obowiązany jest zawrzeć w akcie wniosek o dokonanie stosownego wpisu w księdze wieczystej. W myśl art. 7 § 2 ustawy - Prawo o notariacie, jeżeli wniosek o dokonanie takiego wpisu podlega opłacie sądowej, jej uprzednie uiszczenie notariuszowi jest warunkiem sporządzenia przezeń aktu. Zatem w tak ukształtowanym stanie prawnym wnioskodawca, który nie posiada dostatecznych środków na poniesienie opłaty sądowej, nie tylko nie będzie mógł skutecznie wszcząć postępowania wieczystoksięgowego w sprawie wpisu prawa własności, ale w ogóle nie będzie mógł dokonać czynności prawnej zmierzającej do nabycia tego prawa. Stanowi to oczywiste naruszenie prawa do własności. Pogląd taki jest tym bardziej uzasadniony, jeśli weźmie się pod uwagę, iż niektóre przepisy uzależniają nabycie prawa własności od dokonania odpowiednich wpisów w księgach wieczystych. Przykładowo skarżący przywołują art. 7 ust. 2 ustawy o własności lokali, który miał zastosowanie w ich sprawie.

Skarżący podnieśli, że stawianych przez nich zarzutów nie niweczy fakt, iż art. 626¹ § 4 k.p.c. przewiduje zwolnienie z opłat sądowych osób w całości zwolnionych od ponoszenia wynagrodzenia notariusza za sporządzenie aktu, w którym zawarty został wniosek o wpis danego prawa do księgi wieczystej. Przede wszystkim przewidziane w art. 113 k.p.c. zwolnienie od kosztów, którego stosowanie wyłącza zaskarżony przepis, obejmuje wszystkie koszty sądowe, czyli zarówno opłaty sądowe, jak i wydatki w rozumieniu art. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zwolnienie przysługujące w przypadku zwolnienia z ponoszenia wynagrodzenia notariusza obejmuje natomiast wyłącznie opłaty sądowe od zamieszczonego w akcie notarialnym wniosku o wpis do księgi wieczystej. Ponadto z wielu przyczyn wysokość wynagrodzenia notariusza nie jest porównywalna z wysokością kosztów sądowych, a tylko gdyby wartości te były porównywalne, mogłoby mieć sens powiązanie zwolnienia z ponoszenia kosztów ze zwolnieniem z opłacenia wynagrodzenia notariusza. Dodatkowo skarżący stwierdzili, że sąd badając zasadność wniosku o zwolnienie z obowiązku poniesienia wynagrodzenia notariusza, bada wyłącznie możliwość wnioskodawcy poniesienia tego wynagrodzenia, nie ocenia natomiast jego możliwości poniesienia przez niego należnej opłaty sądowej. Dlatego możliwość uzyskania zwolnienia od ponoszenia wynagrodzenia notariusza nie eliminuje zagrożenia naruszenia prawa do sądu i prawa do własności.

Skarżący zwrócili również uwagę, że kwestionowany art. 626¹ § 4 k.p.c. został dodany z dniem 23 września 2001 r. na mocy ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy - Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 63, poz. 635). Wyłączenie zwolnienia od kosztów sądowych było, zgodnie z uzasadnieniem do projektu ustawy, podyktowane wprowadzeniem względnie niskich opłat stałych w postępowaniu wieczystoksięgowym oraz brakiem ekonomicznego uzasadnienia do stosowania prawa ubogich wobec osób rejestrujących swoje prawa majątkowe. Wobec faktu, że dotychczas nie wprowadzono systemu niskich opłat stałych, a obecnie w większości spraw o wpisy praw rzeczowych do ksiąg wieczystych obowiązują opłaty stosunkowe, przesłanki wyłączenia zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach wieczystoksięgowych nie mogą być uznane za usprawiedliwione. Natomiast argument o braku przesłanek ekonomicznych dla zwolnień z kosztów osób rejestrujących swe prawa rzeczowe należy uznać za chybiony w sytuacji, gdy wpis do księgi wieczystej stanowi obowiązek prawny podmiotu prawa własności lub gdy decyduje o powstaniu prawa.

2. Pismem z 14 maja 2003 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił udział w postępowaniu w niniejszej sprawie i wniósł o uznanie zaskarżonego art. 626¹ § 4 k.p.c. za niezgodny z art. 45 ust. 1 i 64 ust. 1 Konstytucji.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich podstawowym zarzutem jest naruszenie przez zaskarżoną regulację konstytucyjnie gwarantowanego każdemu prawa dostępu do sądu. Przedmiotowy zakres prawa do sądu został wyznaczony przez pojęcie „sprawy”, a w myśl orzecznictwa Trybunału urzeczywistnienie tego prawa obejmuje wszelkie sytuacje, bez względu na szczegółowe regulacje proceduralne, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego podmiotu, a jednocześnie natura danego stosunku wyklucza arbitralność rozstrzygania o sytuacji prawnej tego podmiotu. Zdaniem Rzecznika postępowanie wieczystoksięgowe rozstrzyga o prawach danego podmiotu (w wielu wypadkach wpis stanowi conditio sine qua non nabycia lub powstania prawa, w innych wpływa na sytuację prawną podmiotu prawa, np. ze względu na obowiązywanie zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystej), a tym samym prowadzi do rozpatrzenia sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Już sam fakt, że w polskim systemie prawnym dokonywanie wpisów w księgach wieczystych powierzono sądom, powoduje, że Konstytucja gwarantuje prawo uruchomienia procedury wieczystoksięgowej.

Rzecznik podkreślił, iż zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie i w doktrynie prawa poglądem, prawo do sądu nie może być traktowane wyłącznie formalnie, ale musi mieć też swój realny wymiar pozwalający na skuteczne dochodzenie praw przed sądem. Na ustawodawcy ciąży obowiązek kształtowania procedur sądowych w sposób optymalnie zapewniający każdemu prawo do rozpatrzenia jego sprawy na zasadach określonych w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Prawo dostępu do sądu może zostać naruszone zarówno bezpośrednio - przez wyłączenie drogi sądowej, jak i pośrednio - przez ustanowienie takich wymogów formalnych uruchomienia procedury sądowej, które czyniłyby tę czynność nadmiernie trudną. Przy pośrednim naruszeniu prawa dostępu do sądu prawo to przekształca się w jego atrapę.

Konstytucja nie gwarantuje bezwarunkowego prawa do bezpłatnego dostępu do sądu. Istnienie opłat sądowych per se nie narusza tego konstytucyjnego prawa. Konstytucja zapewnia jednak skuteczność dostępu do sądu. Nikt z powodu swej sytuacji finansowej nie powinien być prawa do sądu pozbawiony. Skuteczność tego dostępu może być zapewniona w różny sposób, m.in. przez wprowadzenie prawa ubogich lub przez odpowiednie ukształtowanie wysokości opłat sądowych. W polskim postępowaniu cywilnym środkiem mającym zapewnić realność dostępu do sądu jest możliwość uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych. Rozwiązanie to jest jednak wyłączone w odniesieniu do postępowania wieczystoksięgowego. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich ustawodawca, wyłączając możliwość zwolnienia od kosztów sądowych w tym postępowaniu i nie wprowadzając alternatywnego rozwiązania zapewniającego realność dostępu do sądu, naruszył art. 45 ust. 1 Konstytucji. Argument ustawodawcy, jakoby przewidywanie możliwości zwolnienia z kosztów sądowych dla osób rejestrujących swe prawa majątkowe nie miało ekonomicznego uzasadnienia jest, zdaniem Rzecznika, niezasadny. Po pierwsze, Konstytucja nie różnicuje prawa dostępu do sądu pod kątem tego, czy dotyczy ochrony interesów majątkowych, czy niemajątkowych. Po drugie, prawo cywilne w przeważającej mierze chroni interesy majątkowe. Po trzecie, łatwość dostępu do postępowania wieczystoksięgowego, a przez to zapewnienie zgodności stanu ujawnionego w księgach ze stanem rzeczywistym, leży także w interesie publicznym. Po czwarte, ustawa o księgach wieczystych nakłada na właściciela obowiązek niezwłocznego ujawnienia prawa w księdze (z sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej, a także grzywny). Wreszcie należy zwrócić uwagę, że część wpisów w księgach wieczystych ma charakter konstytutywny a nie wyłącznie „rejestracyjny”. Rzecznik zwraca uwagę, że drugi z argumentów, który zdaniem ustawodawcy przemawiał za wyłączeniem zwolnienia od kosztów w postępowaniu wieczystoksięgowym, tj. wprowadzenie „względnie niskich opłat sądowych”, jest nieaktualny, gdyż opłaty takie nie zostały dotąd wprowadzone. Opłaty pobierane obecnie nie mogą być natomiast uznane za ustalone na poziomie, który gwarantuje, że dla każdego zainteresowanego ich poniesienie nie będzie się wiązało z nadmiernymi trudnościami. Wysokość tych opłat nie uzasadnia z pewnością uchylenia możliwości ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych.

Zdaniem Rzecznika regulacja zawarta w art. 626¹ § 4 k.p.c. także nie stanowi wystarczającej gwarancji skutecznego dostępu do sądu. W myśl tego przepisu od ponoszenia opłat sądowych od wniosku o wpis do księgi wieczystej zwolniona jest strona, która była w całości zwolniona od ponoszenia wynagrodzenia notariusza, a wniosek o wpis zawarty jest w akcie notarialnym. Rzecznik podniósł również, że dążenie do skrócenia i uproszczenia postępowania wieczystoksięgowego, które było głównym celem reformy, nie może następować kosztem uprawnień stron wiążących się z obroną ich praw i interesów.

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich zaskarżony przepis narusza także konstytucyjną zasadę ochrony własności i innych praw majątkowych. W jego ocenie art. 64 ust. 1 Konstytucji można rozumieć także w ten sposób, że ustawodawca powinien powstrzymywać się od przyjmowania regulacji, które ograniczałyby prawa majątkowe chronione przez tę normę konstytucyjną lub uniemożliwiałyby powstawanie tych praw. Rzecznik wskazuje, że normy prawa o notariacie uzależniają sporządzenie aktu notarialnego przenoszącego własność nieruchomości od uprzedniego uiszczenia przez strony opłaty sądowej należnej od wpisu tego prawa do ksiąg wieczystych. Wobec tego możliwe są przypadki, w których podmiot spełniający wszystkie przesłanki prawne i faktyczne do nabycia lub ujawnienia prawa własności lub ograniczonego prawa rzeczowego, prawa tego ujawnić lub nabyć nie może tylko z tego powodu, że nie dysponuje środkami na pokrycie opłat sądowych. Koliduje to z wypływającym z art. 64 ust. 1 Konstytucji zakazem stanowienia norm ograniczających lub niweczących prawo własności lub inne prawa majątkowe.

3. Pismem z 24 czerwca 2003 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, który wniósł o uznanie art. 626¹ § 4 kodeksu postępowania cywilnego za zgodny z art. 45 ust. 1 i 64 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem Prokuratora Generalnego prawo do sądu dotyczy tych sytuacji, w których następuje rozpoznanie „sprawy” danego podmiotu. Przez sprawę należy rozumieć sytuacje, w których rozstrzyga się o prawach danego podmiotu (w relacji do innych równorzędnych podmiotów lub do władzy publicznej), a rozpoznawana materia wyklucza arbitralne rozstrzygnięcie o sytuacji prawnej podmiotu przez drugą stronę stosunku. Nie jest więc sprawą w tym rozumieniu rejestrowanie zdarzeń prawnych, a z taką sytuacją mamy do czynienia przy wpisach do ksiąg wieczystych. Wpisywanie określonych zdarzeń do ksiąg wieczystych to zadanie z zakresu ochrony prawnej, a nie z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Nawet w sytuacji, gdy wpis jest konstytutywny, nie można, zdaniem Prokuratora Generalnego, mówić o dochodzeniu prawa, nieprocesowym ustalaniu praw czy o dochodzeniu roszczenia. Także wówczas wpis jest rejestracją zdarzenia prawnego, od którego ustawodawca uzależnia powstanie prawa. Zdaniem Prokuratora ustawodawca nie potraktował jednak spraw wieczystoksięgowych w sposób czysto formalny i przewidział możliwość zwolnienia z opłat sądowych osób, które uzyskały w całości zwolnienie od wynagrodzenia notariusza. Taka konstrukcja ma uzasadnienie merytoryczne i praktyczne. Wobec powyższego Prokurator nie dopatrzył się naruszenia przez zaskarżony przepis art. 45 ust. 1 ani art. 64 ust. 1 Konstytucji.

4. Pismem z 14 lipca 2003 r., w imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, stanowisko przedstawił Marszałek Sejmu. Marszałek uznał zarzuty skargi konstytucyjnej za zasadne.

Postępowanie wieczystoksięgowe, jako szczególny rodzaj postępowania nieprocesowego, nie zmierza, w ocenie Sejmu, do rozstrzygnięcia zawisłego sporu. Celem tego postępowania jest przede wszystkim rejestracja zdarzeń prawnych, z wpisem do księgi wieczystej wiążą się jednak daleko idące konsekwencje prawne. Wpisy konstytutywne stanowią warunek niezbędny powstania lub przeniesienia określonego prawa. Ponadto ujawnienie w księdze wieczystej określonego prawa zmienia sytuację podmiotu tego prawa. Także Trybunał Konstytucyjny uznał, że rola ksiąg wieczystych nie jest tylko ewidencyjna (wyrok z 20 listopada 2001 r., SK 19/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 253). Postępowanie wieczystoksięgowe prowadzi zatem do rozstrzygania o prawach danego podmiotu, a tym samym jest rozpatrzeniem sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Już sam fakt, że prowadzenie ksiąg wieczystych powierzono sądom, uzasadnia pogląd, że prawo inicjowania postępowania wieczystoksięgowego podlega konstytucyjnym gwarancjom.

Wobec wyłączenia możliwości dochodzenia zwolnienia od kosztów i niewprowadzenia alternatywnego rozwiązania zapewniającego realny dostęp do sądu w sprawach wieczystoksięgowych art. 626¹ § 4 k.p.c. narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji. Ze względu na materie podlegające postępowaniu wieczystoksięgowemu przepis ten narusza też art. 64 ust. 1 Konstytucji zakazujący wprowadzania norm ograniczających lub niweczących prawo własności lub inne prawa majątkowe.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Artykuł 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym stanowi, że Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Taki stan rzeczy ma niewątpliwie miejsce, gdy - jak w niniejszej sprawie - zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie. W wyroku z 7 września 2004 r. w sprawie P 4/04 Trybunał orzekł, że kwestionowany przez skarżących art. 626¹ § 4 k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Orzeczenie Trybunału w sprawie P 4/04 zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw z 17 września 2004 r. (Dz. U. Nr 204, poz. 2091).

Wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, które zapadło w sprawie P 4/04, przepis art. 626¹ § 4 k.p.c., którego niekonstytucyjność zarzucili skarżący, przestał obowiązywać z dniem ogłoszenia go w Dzienniku Ustaw. Stwierdzić także należy, że dla wyniku niniejszego postępowania nie ma znaczenia fakt, iż w sprawie P 4/04 zaskarżony przepis nie był konfrontowany z wzorcem konstytucyjnym powołanym przez skarżących, tj. art. 64 ust. 1 Konstytucji. Wskazanie nowych wzorców kontroli mogłoby mieć znaczenie jedynie w przypadku, gdyby - w zakresie objętym pytaniem prawnym - w sprawie P 4/04 orzeczona została zgodność z Konstytucją kwestionowanego art. 626¹ § 4 k.p.c. lub gdyby Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność zaskarżonego przepisu tylko w pewnym zakresie. Trybunał, stwierdzając niekonstytucyjność przepisu prawnego w oparciu o jeden z wzorców kontroli, dokonuje - w zakresie określonym w orzeczeniu - jego eliminacji z porządku prawnego. W takim stanie rzeczy nie ma znaczenia to, czy mogły istnieć jeszcze inne podstawy do stwierdzenia jego niekonstytucyjności. Osiągnięty został bowiem podstawowy cel, będący także celem skarżących, polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (por. postanowienie TK z 3 października 2001 r., SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, s. 1115). Wyrok Trybunału Konstytucyjnego zapadły w sprawie P 4/04 ma bowiem to znaczenie, że wyeliminowany został z porządku prawnego przepis w sposób bezwzględny uniemożliwiający ubieganie się o zwolnienie z kosztów w postępowaniu wieczystoksięgowym. Tym samym do postępowań wieczystoksięgowych zastosowanie będą miały ogólne przepisy o zwolnieniu z kosztów w postępowaniu cywilnym.

Zachowuje aktualność także inny pogląd Trybunału, zgodnie z którym „skarżący podobnie jak inne podmioty może wywodzić skutki prawne z faktu uznania zaskarżonego przepisu za niezgodny z Konstytucją (art. 190 ust. 4 Konstytucji)” (por. postanowienie TK z 25 listopada 2002 r., SK 30/01, OTK ZU nr 6/A/2002, s. 1142). Orzeczenie zapadłe w sprawie P 4/04 oznacza, że w kwestii zwolnienia z kosztów postępowania wieczystoksięgowego zastosowanie będą miały ogólne przepisy kodeksu postępowania cywilnego dotyczące zwolnienia z kosztów.

Mając te względy na uwadze, Trybunał Konstytucyjny postanowił, jak w sentencji.

7

14