168

POSTANOWIENIE

z dnia 17 listopada 1999 r.

Sygn. SK 17/99

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Wiesław Johann - przewodniczący

Jerzy Ciemniewski

Zdzisław Czeszejko-Sochacki

Lech Garlicki - sprawozdawca

Marian Zdyb

po rozpoznaniu 17 listopada 1999 r. na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Adama U. o stwierdzenie niezgodności:

art. 413 § 2 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) oraz art. 9 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji

p o s t a n a w i a:

1. na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643) umorzyć postępowanie w przedmiocie zarzutu niezgodności z Konstytucją:

- art. 9 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556, Nr 160, poz. 1083) i

- art. 2 ustawy z dnia 12 grudnia 1997 o zmianie ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks karny, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 160, poz. 1083) wobec niedopuszczalności wydania orzeczenia;

2. na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643) umorzyć postępowanie w przedmiocie zarzutu niezgodności z Konstytucją art. 413 par. 2 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) wobec utraty przez ten przepis mocy obowiązującej przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.

Uzasadnienie:

I

1. 28 stycznia 1999 r. do Trybunału Konstytucyjnego została wniesiona skarga konstytucyjna Jacka B. i Adama U., w której postawiono zarzut niezgodności art. 413 § 2 ustawy z 19 kwietnia 1969 - Kodeks postępowania karnego oraz art. 9 ustawy z 6 czerwca 1997 - Przepisy wprowadzające kodeks postępowania karnego - z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Skarżący podnosili, że - na tle prowadzonego przeciwko nim postępowania dyscyplinarnego przed Komisją Dyscyplinarną dla Studentów Politechniki Wrocławskiej - złożyli do Sądu Rejonowego dla Wrocławia - Śródmieście akt oskarżenia przeciwko przewodniczącemu tejże Komisji i zarzucili mu popełnienie czynu z art. 246 i art. 266 kodeksu karnego z 1969 r. Sąd przekazał sprawę - jako mylnie skierowaną - do właściwej Prokuratury Rejonowej. Prowadzone pod nadzorem tej Prokuratury dochodzenie zostało zakończone postanowieniem z 20 czerwca 1998 umarzającym postępowanie wobec niestwierdzenia przestępstwa. Skarżący złożyli zażalenie do Prokuratury Wojewódzkiej, która jednak - postanowieniem noszącym datę 20 sierpnia 1998 r. (a doręczonym skarżącym dopiero we wrześniu 1998 r.) - zażalenia tego nie uwzględniła. Zgodnie z art. 413 § 2 kpk z 1969 r. postanowienie to miało charakter ostateczny i nie przysługiwał od niego żaden środek zaskarżenia.

Zdaniem skarżących wykluczenie w art. 413 § 2 kpk kontroli sądowej postanowień o umorzeniu koliduje z gwarancjami prawa do sądu, wynikającymi z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2, a pośrednio także z art. 2 konstytucji. Jak też wynika z załączonej korespondencji skarżących z instancjami Prokuratury, uważali oni, że - wobec doręczenia im ostatecznego postanowienia umorzeniu już po wejściu w życie nowego kodeksu - zastosowanie znajdować powinny przepisy nowego kodeksu, którego art. 306 § 2 przewiduje sądową kontrolę takich postanowień. Zarzut niezgodności z konstytucją art. 9 przepisów wprowadzających nowy kodeks skarżący motywowali tym, że przepis ten utrwala i ochrania rozstrzygnięcia podejmowane na podstawie dawnego kodeksu, bo utrzymuje skuteczność czynności procesowych dokonanych przed wejściem w życie nowego kodeksu, o ile były dokonane z zachowaniem przepisów dotychczasowych.

2. Postanowieniem z 17 marca 1999 r. (Ts 9/99) Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej uznając, że doszło do przekroczenia dwumiesięcznego terminu, jaki art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym zakreśla dla złożenia skargi konstytucyjnej.

Na postanowienie to złożył - 26 marca 1999 - zażalenie tylko Adam U. Podniósł on, że termin dwumiesięczny nie został przekroczony i przedłożył stosowne dowody w tym przedmiocie. Wraz z zażaleniem skarżący przesłał “skargę konstytucyjną w ostatecznym jej brzmieniu, rozszerzoną dodatkowo o jeden zarzut”. Zarzut ten podnosił niezgodność art. 2 ustawy z 12 grudnia 1997 o zmianie ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks karny, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego....

Po rozpoznaniu zażalenia Trybunał Konstytucyjny - postanowieniem z 8 czerwca 1999 r. (Ts 9/99) - uwzględnił zażalenie i nadał dalszy bieg skardze konstytucyjnej. Trybunał Konstytucyjny uznał, że istotnie nie doszło do przekroczenia dwumiesięcznego terminu dla złożenia skargi konstytucyjnej. Zarazem Trybunał Konstytucyjny wskazał, iż w tym stadium postępowania nie może wnikać w jakiekolwiek dalsze kwestie, bo nie były one podstawą postanowienia Trybunału z 17 marca 1999 r. i nie mógł się do nich ustosunkować skarżący w złożonym zażaleniu.

3. Prokurator Generalny, w stanowisku z 13 września 1999 r., wniósł o umorzenie postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej.

W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny zauważył, iż postępowanie skargowe w tej sprawie nie może zakończyć się wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy, albowiem powinno ono zostać umorzone z dwóch powodów: po pierwsze ze względu na to, że zaskarżony przepis art. 413 § 2 kpk z 19 kwietnia 1969 r. z dniem wejścia w życie nowego kpk z 6 czerwca 1997 r. utracił moc obowiązującą, a po drugie z uwagi na to, iż powołany w skardze przepis art. 9 nowego kpk nie był podstawą prawną wydania ostatecznego rozstrzygnięcia o prawach i wolnościach skarżącego. Tym samym w sprawie zachodzą dwie ujemne przesłanki procesowe wymienione w art. 39 ust. 1 pkt. 1 i 3 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643).

Zdaniem Prokuratora Generalnego w prawie karnym procesowym obowiązuje zasada, zgodnie z którą stosuje się przepisy obowiązujące w chwili trwania procesu. Wyjątki od tej zasady jakie ustanowił ustawodawca w art. 6, 7 i 8 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556), dotyczą jedynie fazy postępowania sądowego i nie mają one zastosowania do postępowania przygotowawczego. Tymczasem postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie skarżącego zapadło w dochodzeniu, co rodzi ten skutek, iż za datę ostatecznego orzeczenia w jego sprawie należy uznać dzień wydania postanowienia przez prokuratora Prokuratury Wojewódzkiej, tj. 20 sierpnia 1998 r. Z tym dniem postanowienie to stało się prawomocne i ostateczne, a więc z całą pewnością zapadło przed 1 września br., kiedy to wszedł w życie nowy kpk. Unormowania tego ostatniego nie mogły więc rodzić skutków w zakresie sytuacji prawnej skarżącego, która została ukształtowana przepisami uchylonego kpk z 1969 roku.

Dokonując analizy drugiej podstawy umorzenia postępowania skargowego, Prokurator Generalny zauważył, iż art. 9 ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (dalej p.w. kpk) nie był podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżących. Taką podstawę bez wątpienia stanowił wyłącznie art. 413 § 2 dawnego kpk. W konsekwencji należy uznać, że w sprawie skarżącego art. 9 p.w. kpk nie był podstawą decyzji kończącej dochodzenie, a w związku z tym nie można mówić o ostatecznym orzeczeniu w rozumieniu art. 79 ust. 1 konstytucji.

W podsumowaniu Prokurator Generalny podkreślił, iż skarga nie spełnia wymogów konstytucji, co czyni ją niedopuszczalną i uzasadnia umorzenie postępowania skargowego.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył co następuje:

1. Skarżący został w 1997 r. ukarany orzeczeniem Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki Wrocławskiej. Na tle przebiegu postępowania dyscyplinarnego (a w szczególności odmowy dopuszczenia do udziału w postępowaniu adwokata w charakterze obrońcy) skarżący złożył do Prokuratury zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa z art. 246 i art. 266 ówczesnego kodeksu karnego przez przewodniczącego Komisji Dyscyplinarnej. Sądowe ustalenie popełnienia przestępstwa przez przewodniczącego Komisji miałoby otwierać możliwość wznowienia prawomocnie zakończonego postępowania dyscyplinarnego.

Prokuratura rejonowa, po zebraniu materiału dowodowego w sprawie i jego ocenie, nie stwierdziła popełnienia przestępstwa i - 20 czerwca 1998 r. - wydała postanowienie o umorzeniu dochodzenia. Skarżący wniósł zażalenie do Prokuratury Wojewódzkiej, która - postanowieniem datowanym 20 sierpnia 1998 r. - utrzymała jednak to postanowienie w mocy. Postanowienie to zostało doręczone skarżącemu 26 września 1998 r., a więc już po wejściu w życie nowego kodeksu postępowania karnego. Ponieważ art. 413 § 2 kodeksu postępowania karnego, obowiązujący w dacie wydania postanowienia z 20 sierpnia 1998 r., wykluczał sądową kontrolę decyzji prokuratora kończących postępowanie przygotowawcze, skarżący nie miał już proceduralnej możliwości kwestionowania postanowienia prokuratury o umorzeniu dochodzenia.

Skarżący podnosi, że takie wyłączenie sądowej drogi kontroli postanowień prokuratora o umorzeniu dochodzenia narusza jego prawa konstytucyjne, przede wszystkim prawo do sądu. Kwestionuje on także konstytucyjność art. 9 przepisów wprowadzających (nowy) kodeks postępowania karnego, podnosząc, że - po wejściu w życie nowego kpk -utrzymuje on prawną skuteczność czynności dokonanych pod rządami dawnych przepisów, a tym samym wyklucza sądową drogę kontroli postanowień prokuratora o umorzeniu dochodzenia. Nadmienić należy, że art. 306 § 2 nowego kodeksu postępowania karnego wprowadził sądową kontrolę w postępowaniu dotyczącym zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia. Jest więc niesporne, że gdyby postanowienie prokuratora wojewódzkiego zostało wydane po wejściu w życie nowego kpk, musiałoby ono zostać skierowane do sądu.

2. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że art. 413 § 2 kpk z 1969 r. został uchylony 1 września 1998 r. Rozważenia wymaga wobec tego (na co zwrócił uwagę Prokurator Generalny), czy dopuszczalne jest orzekanie o konstytucyjności tego przepisu. Konieczne jest tym samym udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie przepis art. 413 § 2 dawnego kodeksu może mieć zastosowanie w obecnym stanie prawnym. Zgodnie bowiem z ustaloną linią orzeczniczą, rozstrzyganie o konstytucyjności przepisu uchylonego przed dniem wydawania orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny jest dopuszczalne, tylko jeżeli przepis ten nie utracił jeszcze do końca mocy obowiązującej, tzn. jeżeli uchylony przepis może być jeszcze zastosowany do jakiejkolwiek sytuacji z przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości (zob. m.in. wyrok z 5 stycznia 1998 r., P. 2/97, OTK ZU Nr 1/1998, s. 6-7; postanowienie z 15 września 1998 r., U. 13/97, OTK ZU Nr 5/1998, s. 428; wyrok z 19 października 1999 r., SK 4/99, OTK ZU Nr 6/1999 i liczne orzeczenia wcześniejsze).

Trybunał Konstytucyjny zauważa, że przepis art. 413 § 2 miał charakter proceduralny, a wobec tego przy jego stosowaniu brać należy pod uwagę stan prawny, jaki istnieje w chwili podejmowania danej czynności proceduralnej. Tym samym możliwość stosowania tego przepisu wygasła z dniem wejścia w życie nowego kodeksu postępowania karnego. Do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie nowego kodeksu stosuje się bowiem - w zasadzie - przepisy tego kodeksu (art. 6 i nast. przepisów wprowadzających). Dotyczy to jednak tylko postępowań wszczętych, ale nie zakończonych przed 1 września 1998 r. Sytuacja skarżącego była inna, bo w sprawie jego wniosku postępowanie zakończyło się przed 1 września 1998 r. Niezależnie więc od tego, czy w sprawie tej dopuszczalne lub możliwe są dalsze kroki proceduralne, nie może zaistnieć sytuacja, w której mógłby zostać zastosowany art. 413 § 2 dawnego kodeksu. Konsekwencją jest całkowita utrata mocy obowiązującej przez art. 413 § 2, co pociąga za sobą konieczność umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (podobnie postanowienie z 13 października 1998 r., SK 3/98, OTK ZU Nr 5/1998, s. 434-435; ponieważ zaś między normami dawnego art. 413 § 2 i nowego art. 306 § 2 nie zachodzi tożsamość treściowa, to nie ma też relewantności rozbieżność poglądów, jaka wystąpiła w tym postanowieniu).

Nie ma przy tym znaczenia fakt doręczenia skarżącemu postanowienia prokuratora już po wejściu w życie nowego kodeksu. Nawet gdyby bowiem zająć stanowisko (do czego - zdaniem Trybunału Konstytucyjnego - nie ma zresztą podstaw), że data doręczenia wyznacza datę postanowienia, to oznaczałoby to tylko, że do postanowienia prokuratora wojewódzkiego stosować by się miał art. 302 § 2 nowego kodeksu, a nie art. 413 § 2 dawnego kodeksu. Można więc byłoby, co najwyżej, stwierdzić nieprawidłowość stosowania prawa przez organy prokuratury, co jednak nie przywracałoby mocy obowiązującej art. 413 § 2 i nie otwierałoby właściwości Trybunału Konstytucyjnego do orzekania o konstytucyjności tego przepisu. Skarga konstytucyjna nie może bowiem dotyczyć aktów stosowania prawa (np. postanowienie z 23 czerwca 1998 r., Ts 87/98, OTK ZU Nr 5/1998).

3. Art. 9 przepisów wprowadzających z 1997 r. jest oczywiście nadal przepisem obowiązującym. Niemniej Trybunał Konstytucyjny uważa, że orzekanie o jego konstytucyjności jest w sprawie niniejszej niedopuszczalne, ponieważ przepis ten nie stanowił podstawy, w oparciu o którą zostało wydane ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie skarżącego.

Trybunał Konstytucyjny podziela stanowisko Prokuratora Generalnego, iż ostateczne rozstrzygnięcia w sprawach skarżącego zapadły 20 sierpnia 1998 r., a ich podstawą proceduralną był art. 413 § 2 dawnego kpk, a nie art. 9 przepisów wprowadzających nowy kodeks. Znaczenie art. 9 dla tej sprawy polega tylko na tym, że utrzymuje on skuteczność czynności dokonanych - w sposób zgodny z prawem - pod rządami poprzednich przepisów. Nie nadaje to jednak art. 9 charakteru podstawy prawnej postanowień wydanych - w poprzednim stanie prawnym - przez prokuratora, a - z mocy wyraźnego unormowania art. 79 ust. 1 konstytucji - skarga konstytucyjna może być skierowana tylko wobec przepisu prawa, który taką podstawę stanowił. Nie ma zatem możliwości wniesienia skargi wobec przepisów, które tylko w sposób pośredni kształtują sytuację prawną skarżącego, ale nie stanowiły podstawy ostatecznego rozstrzygnięcia w jego sprawie. Innymi słowy, skarga konstytucyjna może dotyczyć tylko przepisu prawa, bez istnienia którego ostateczne rozstrzygnięcie nie mogłoby przybrać takiej treści, jaka mu została nadana. Orzekanie - w procedurze skargi konstytucyjnej - o konstytucyjności innych przepisów prawa jest więc - z mocy art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o TK - niedopuszczalne.

Nawet zaś gdyby przyjąć tezę skarżącego, że - wobec opóźnionego doręczenia skarżącemu postanowienia o umorzeniu dochodzenia - rzeczywista data wydania tego postanowienia przypadła już na okres obowiązywania nowego kodeksu, to - tym bardziej - art. 9 nie miałby zastosowania w sprawie.

4. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzut niekonstytucyjności art. 2 ustawy z 12 grudnia 1997 r. został postawiony dopiero w nowej wersji skargi konstytucyjnej, złożonej przez skarżącego 6 marca 1999 r. Takie rozszerzenie zakresu skargi uznać należy za niedopuszczalne. W postępowaniu zażaleniowym skarżący może jedynie podnosić argumenty, przemawiające za zmianą postanowienia o odmowie nadania skardze biegu. Nie ma w tym postępowaniu miejsca na rozszerzanie zakresu skargi, a każdym razie na wskazywanie nowych przepisów, które mają stanowić przedmiot kontroli. Podniesienie zarzutu niekonstytucyjności przepisu, który nie był objęty pierwotną wersją skargi, byłoby możliwe tylko w drodze wniesienia odrębnej skargi konstytucyjnej. Wymaga to jednak dochowania wszystkich wymagań proceduralnych, a w szczególności dochowania dwumiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Wymagania te nie zostały przez skarżącego dochowane, a w szczególności nie dochowano dwumiesięcznego terminu. W tej sytuacji nie można byłoby nadać biegu zarzutowi niekonstytucyjności art. 2, gdyby został on postawiony w odrębnej skardze konstytucyjnej, a tym samym orzekanie o tym zarzucie w ramach postępowania nad obecną skargą też uznać należy za niedopuszczalne.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.