36

POSTANOWIENIE

z dnia 21 kwietnia 1998 r.

Sygn. K. 16/97

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Janusz Trzciński - przewodniczący

Jadwiga Skórzewska-Łosiak - sprawozdawca

Stefan Jaworski

Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska

Wojciech Sokolewicz

Joanna Szymczak - protokolant

po rozpoznaniu 21 kwietnia 1998 r. na rozprawie sprawy z wniosku Komisji Krajowej Wolnego Związku Zawodowego “Sierpień 80”, z udziałem umocowanych przedstawicieli uczestników postępowania: Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Prokuratora Generalnego, wobec:

cofnięcia wniosku o stwierdzenie niezgodności art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, w części określającej uprawnienia pracodawcy do ustalenia regulaminu dotyczącego funduszu świadczeń socjalnych z pominięciem udziału zakładowej organizacji związków zawodowych (tekst jednolity z 1996 r., Dz.U. Nr 70, poz. 335; zm.: Nr 118, poz. 561, Nr 139, poz. 647, Nr 147, poz. 686), z art. 1 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. Nr 84, poz. 426; zm.: z 1995 r. Nr 38, poz. 184, Nr 150, poz. 729; z 1996 r. Nr 106, poz. 488), a obecnie art. 2, art. 12 i art. 59 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643) umorzyć postępowanie.

Uzasadnienie:

I

1. Komisja Krajowa Wolnego Związku Zawodowego “Sierpień 80” w Katowicach we wniosku z 12 marca 1997 r. wystąpiła o zbadania zgodności art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, w brzmieniu nadanym nowelizacją z dnia 21 listopada 1996 r. (Dz.U. Nr 147, poz. 686) - wniosek z natury rzeczy nie uwzględniał zmiany art. 8 ust. 2 wprowadzonej ustawą z dnia 9 maja 1997 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 82, poz. 518), z art. 1 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, a obecnie - według pisma z 17 grudnia 1997 r. uzupełniającego wniosek (patrz pkt 3) - z art. 2, art. 12 i art. 59 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie w jakim pozbawia on - zdaniem wnioskodawcy - organizacje związkowe prawa uzgadniania regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. W uzasadnieniu wniosku podniesiono, że art. 85 wspomnianych przepisów konstytucyjnych określa rolę społeczną związków zawodowych, jako reprezentantów interesów oraz praw ludzi pracy. Z takiego kształtu przepisów konstytucyjnych oraz wynikającej z nich ustrojowej pozycji związków zawodowych wnioskodawca wyciągnął wniosek, iż związek zawodowy ma prawo współdecydowania, wraz z pracodawcą, o zakresie i sposobie wykorzystywania świadczeń socjalnych.

W ocenie wnioskodawcy, dokonana przez nowelizację z 21 listopada 1996 r. zmiana art. 8 ust. 2 (Dz.U. Nr 147, poz. 686) w istocie pozbawiła zakładowe organizacje związkowe prawa uczestnictwa w procedurze ustalania regulaminu zasad przeznaczania środków funduszu oraz zasad i warunków korzystania z usług i świadczeń finansowych funduszu. W razie nie przedstawienia wspólnie uzgodnionego stanowiska organizacji związkowych w sprawie regulaminu lub nie uzgodnienia regulaminu z zakładową organizacją związkową w ustalonym terminie, pracodawca samodzielnie wprowadza regulamin określający zasady i warunki korzystania z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. Rozwiązanie to podważa jedno z podstawowych konstytucyjnych praw obywateli do ochrony ze strony związków zawodowych, głównie w sferze świadczeń socjalnych. Takie rozwiązanie jest sprzeczne z art. 27 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych [(Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.), uwaga: wniosek nie uwzględnia nowelizacji z 9 maja 1997 r. (Dz.U. Nr 82, poz. 518)], oraz z art. 18¹ i art. 18³ kodeksu pracy, a także z art. 8 pkt 1c Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, ratyfikowanego przez Polskę, który przyznaje związkom zawodowym prawo swobodnego wykonywania swojej działalności bez ograniczeń innych, niż przewidziane w ustawie i koniecznych z uwagi na interes bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego, albo dla ochrony innych osób.

Wnioskodawca podkreślił ponadto, że art. 4 ustawy z 23 maja 1997 r. o związkach zawodowych gwarantuje pracownikom prawo do wyrażania swych postulatów przez organizacje związkowe, co jest urzeczywistnieniem konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej. Zasada ta, w ocenie wnioskodawcy, przyznaje każdemu obywatelowi możliwość domagania się od pracodawców swoich praw oraz uwzględniania interesów, w tym także interesów socjalnych, zwłaszcza za pośrednictwem organizacji pracowniczych.

Pozbawienie pracowników związkowej ochrony w zakresie stanowienia regulaminu korzystania z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, w konsekwencji stawia pracowników w nierównorzędnej pozycji, przez co narusza konstytucyjne zasady sprawiedliwości i równości. Owa nierównorzędność pozycji oznacza daleko idące pogorszenie sytuacji pracowników oraz bezpodstawne pozbawienie ich konstytucyjnych praw podmiotowych. Efektem istniejącego stanu prawnego jest obniżenie społecznego zaufania do państwa oraz stanowionego przez nie prawa, co stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania wyrażonej w art. 1 wspomnianych przepisów konstytucyjnych (obecnie art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej).

2. Ustosunkowując się do wniosku Prokurator Generalny w piśmie z 5 czerwca 1997 r. stwierdził, że art. 8 ust. 2 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, w części uprawniającej pracodawcę do samodzielnego wprowadzenia regulaminu w przypadku, gdy organizacje związkowe nie przedstawią wspólnie uzgodnionego stanowiska w tej sprawie w terminie 30 dni, a także w przypadku nieuzgodnienia regulaminu z zakładowymi organizacjami związkowymi, w terminie ustalonym przez strony, nie był niezgodny z art. 1 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym.

Ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych jest aktem prawnym regulującym zasady tworzenia przez pracodawców funduszu świadczeń socjalnych oraz zasady gospodarowania środkami tego funduszu z przeznaczeniem na cele określone przez ustawę. Adresatami norm zawartych w ustawie są przede wszystkim pracodawcy, na których ustawodawca nałożył określone obowiązki. Stanowiący podstawę wniosku przepis art. 8 ust 2 nakłada na pracodawców obowiązek wprowadzenia regulaminu określającego zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej oraz zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu zawartego, a także obliguje pracodawców do uzgodnienia postanowień regulaminu z zakładowymi organizacjami związkowymi (bądź reprezentantami pracowników, o ile nie są oni zrzeszeni w związku zawodowym). Wymóg uzgodnienia oznacza w ocenie prokuratora wypracowanie konsensu na warunkach partnerstwa stron. Interpretacja przepisu, która oznaczałaby nadanie związkom zawodowym nadrzędnej pozycji w procesie uzgadniania regulaminu godziłaby w samą istotę uzgodnień. Racjonalny ustawodawca nakładając na pracodawców obowiązek wprowadzenia regulaminu, uwzględnił konieczność dyscyplinowania stron w trakcie jego uzgodnień oraz określił jednocześnie odpowiednie procedury umożliwiające wprowadzenie regulaminu w przypadku nie dokonania odpowiednich uzgodnień z zakładowymi organizacjami związkowymi. Postanowienia art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w żadnym zakresie nie umniejszają uprawnień związków zawodowych do uczestnictwa w procesie uzgodnień dotyczących wykorzystywania środków funduszu. Przyjęte w tym przepisie rozwiązanie prawne mieści się, zdaniem Prokuratora Generalnego, w granicach swobody legislacyjnej ustawodawcy i nie stanowi naruszenia wyrażonych w art. 1 wspomnianych przepisów konstytucyjnych zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady sprawiedliwości społecznej (obecnie art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej).

Zaskarżony przepis nie jest także, w ocenie Prokuratora Generalnego, sprzeczny z art. 8 pkt 1c Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, nie narusza bowiem prawa związków zawodowych do swobodnego wykonywania działalności związkowej. Tym samym zaskarżony przepis nie narusza zasady demokratycznego państwa prawnego, przez pryzmat której to zasady Trybunał Konstytucyjny władny jest oceniać zgodność norm ustawowych z postanowieniami wiążących państwo polskie umów międzynarodowych.

Art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - zdaniem Prokuratora Generalnego - nie był także niezgodny z art. 85 wspomnianych przepisów konstytucyjnych. Za sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 85 przepisów konstytucyjnych uznane być mogły jedynie takie postanowienia aktów prawnych, które sprowadzały rolę związków zawodowych poniżej poziomu “doniosłości” i w konsekwencji uniemożliwiały organizacjom związkowym reprezentowanie interesów i praw pracowniczych. Tego typu oceny mogą być jednak dokonywane na tle całokształtu ustawowej regulacji zadań, kompetencji i uprawnień związków zawodowych. Przepis art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nie może być uznany za uniemożliwiający związkom zawodowym reprezentowanie interesów i praw pracowników, nie tylko w ich całokształcie, lecz także w odniesieniu do szczegółowych uprawnień związanych z prawami socjalnymi.

3. W odpowiedzi na wezwanie Trybunału Konstytucyjnego, związane z koniecznością oceny zasadności wniosku w oparciu o przepisy nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wnioskodawca początkowo, w piśmie z 18 listopada 1997 r., jako nową podstawę zarzutów wskazał art. 5 i art. 59 konstytucji, co następnie, w uzupełnieniu wniosku z 17 grudnia 1997 r. skorygował, wskazując art. 2, 12 i 59 ust. 2 konstytucji.

4. Wyznaczona na 24 listopada 1997 r. rozprawa w niniejszej sprawie nie odbyła się wobec niestawiennictwa wnioskodawcy, który zawiadomił w dniu rozprawy o obiektywnych przeszkodach swej nieobecności

5. Rozprawa przed Trybunałem Konstytucyjnym 20 stycznia 1998 r. została odroczona na wniosek Komisji Krajowej Wolnego Związku Zawodowego “Sierpień 80” w Katowicach, w celu sprecyzowania przez wnioskodawcę stanowiska, w związku ze zmianami wprowadzonymi w zaskarżonym art. 8 ust. 2 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - ustawą z dnia 9 maja 1997 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 82, poz. 518).

Pismem z 19 lutego 1998 r., nawiązując do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego, wnioskodawca zmodyfikował petitum wniosku w ten sposób, że wniósł o orzeczenie niezgodności z konstytucją art. 8 ust. 2 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w części:

- pozbawiającej organizacje związkowe prawa samodzielnego uzgadniania z pracodawcą zasad przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej,

- nakazującej wcześniejsze uzgadnianie z innymi organizacjami związkowymi wspólnego stanowiska co do zasad i warunków korzystania z usług i świadczeń finansowych z funduszu i to w terminie 30 dni,

- pozbawiającej organizacje związkowe możliwości ostatecznego uzgodnienia treści regulaminu z pracodawcą w wypadku przekroczenia ustalonego wcześniej terminu i pozbawienie przez to, z uwagi na możliwość wprowadzenia regulaminu przez pracodawcę, wpływu związków zawodowych na treść regulaminu.

II

W dniu rozprawy wyznaczonej na 21 kwietnia 1998 r. Komisja Krajowa Wolnego Związku Zawodowego “Sierpień 80” cofnęła wniosek o zbadanie konstytucyjności zaskarżonego przepisu ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych.

Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w oparciu o art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 1 sierpnia 1997 r., uznając, zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym już w postanowieniu z 21 stycznia 1998 r. (sygn. K. 23/97), że wyraźne sformułowanie w tym przepisie skutków prawnych cofnięcia wniosku jest zasadniczo zbieżne ze skutkami, jakie ukształtowane orzecznictwo Trybunału wyprowadziło z przepisów ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 29 kwietnia 1985 r. i zastosowaniu tego przepisu nie stoi na przeszkodzie prawna regulacja postępowania przed Trybunałem w odniesieniu do spraw wszczętych przed wejściem w życie nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.