15

POSTANOWIENIE

z dnia 10 marca 1998 r.

Sygn. K. 31/97

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Wojciech Sokolewicz - przewodniczący

Jadwiga Skórzewska-Łosiak - sprawozdawca

Stefan J. Jaworski

Krzysztof Kolasiński

Ferdynand Rymarz

po rozpoznaniu 10 marca 1998 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy z wniosku Komisji Krajowej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego “Solidarność”, wobec cofnięcia wniosku o zbadanie zgodności:

art. 2 pkt 5 w zw. z art. 36 ust. 1 i art. 13 ust. 4 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.) z art. 1, art. 84 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426; zm.: z 1995 r. Nr 38, poz. 184 i Nr 150, poz. 729; z 1996 r. Nr 106, poz. 488), a obecnie z art. 2 i art. 59 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

p o s t a n o w i ł:

umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643).

Uzasadnienie:

I

1. Komisja Krajowa Niezależnego Związku Zawodowego “Solidarność” wystąpiła o zbadanie zgodności z konstytucją art. 13 ust. 4 i art. 2 pkt 5 w związku z art. 36 ust. 1 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, z art. 1, art. 84 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, a obecnie z art. 2 i art. 59 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wniosek z 14 lipca 1997 r. dotyczył początkowo normy wyrażonej w art. 13 ust. 4 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, wprowadzającej zakaz wykonywania przez członków rad nadzorczych spółek prawa handlowego zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z ich obowiązkami albo mogłyby wywoływać podejrzenie o stronniczość lub interesowność. Zgodnie z brzmieniem art. 13 ust. 1 zakaz ten dotyczy spółek, w których jedynym akcjonariuszem jest Skarb Państwa i obejmuje m.in. zakaz jednoczesnego pełnienia funkcji członka rady nadzorczej oraz funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej. W ocenie wnioskodawcy norma wyrażona w tym przepisie narusza zasadę sprawiedliwości społecznej oraz zasadę równości wobec prawa. Wnioskodawca podkreślił, że celem regulacji zawartej w art. 13 zaskarżonej ustawy jest zapewnienie członkom rad nadzorczych swobody podejmowania decyzji związanych ze sprawami spółki, bez groźby wpływania na treść podejmowanych przez radę decyzji przez inne organy spółki lub przez organizacje działające w spółce. W ocenie wnioskodawcy celowość istnienia takiej regulacji co do zasady nie budzi wątpliwości. Zasadnicze wątpliwości związane są natomiast ze wskazaniem w art. 13 ust. 4 pełnienia funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej jako zajęcia, według ustawodawcy pozostającego na pewno w sprzeczności z obowiązkami członka rady nadzorczej. Wnioskodawca wskazał jednocześnie, że określenie pozostałych zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z obowiązkami członka rady nadzorczej albo mogłyby wywoływać podejrzenie o stronniczość lub interesowność, pozostawiono orzecznictwu związanemu z praktycznym stosowaniem tego przepisu.

Uznanie przez ustawodawcę, że pełnienie funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej uniemożliwia - z uwagi na istniejący konflikt interesów - jednoczesne pełnienie funkcji członka rady nadzorczej spółki, jest arbitralne i stanowi przejaw dyskryminacji osób aktywnie uczestniczących w działalności związkowej.

W piśmie z 29 lipca 1997 r. wnioskodawca złożył do Trybunału Konstytucyjnego uzupełnienie pierwotnego wniosku, rozszerzając go o zarzut niekonstytucyjności art. 2 pkt 5 w związku z art. 36 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Wnioskodawca wskazał, że art. 36 ust. 1 ustawy przyznaje uprawnionym prawo do nieodpłatnego nabycia do 15 % akcji spółki należącej do Skarbu Państwa, powstałej w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego. Brzmienie art. 2 pkt 5 ustawy nie pozwala zaliczyć do kategorii uprawnionych pracowników osób, które nie były pracownikami przedsiębiorstwa państwowego w dniu wykreślenia go z rejestru przedsiębiorstw państwowych, a nawet tych osób, które uzyskały orzeczenie sądu lub innego właściwego organu uznające roszczenia związane z niezgodnym z prawem lub nieuzasadnionym rozwiązaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia przez pracodawcę. Wyłączenie z kręgu uprawnionych pracowników dotyczy zarówno przypadków, do których mają zastosowanie przepisy art. 45 i art. 52 kodeksu pracy, jak i przypadków, o których mowa w przepisach szczególnych. Zdaniem wnioskodawcy poważne zastrzeżenia budzi fakt wyłączenia z kręgu osób uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego pracowników zwolnionych w związku z przekonaniami politycznymi, religijnymi, albo w związku z przynależnością do związku zawodowego, prowadzeniem działalności związkowej lub samorządowej, które zostały następnie ponownie zatrudnione w macierzystym zakładzie pracy na podstawie ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o szczególnych uprawnieniach niektórych osób do ponownego nawiązania stosunku pracy (Dz.U. Nr 32, poz. 172, ze zm.). W ocenie wnioskodawcy wyłączenie przez art. 2 pkt 5 ustawy o komercjalizacji... z kręgu uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego pracowników osób, z którymi stosunek pracy został rozwiązany w sposób bezprawny lub w związku z przynależnością do związku zawodowego, prowadzeniem działalności związkowej lub samorządowej, stanowi naruszenie konstytucyjnych zasad sprawiedliwości społecznej i wolności zrzeszania się, godząc jednocześnie w wynikający z art. 84 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy zakaz dyskryminacji z powodu działalności związkowej, politycznej lub społecznej.

2. Ustosunkowując się do przedstawionych we wniosku zarzutów Prokurator Generalny przedstawił stanowisko, wedle którego przepisy art. 13 ust. 4 i art. 2 pkt 5 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych nie są niezgodne z art. 2, art. 58 i art. 59 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Prokurator Generalny podkreślił, że zarzut niekonstytucyjności art. 13 ust. 4 ustawy o komercjalizacji... opiera się na fakcie zróżnicowania sytuacji prawnej pełniących z wyboru funkcje w zakładowej organizacji związkowej w jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa oraz w innych spółkach posiadających więcej niż jednego akcjonariusza. Zdaniem Prokuratora Generalnego zróżnicowanie spółek Skarbu Państwa oraz tzw. spółek “prywatnych” , zgodnie z którym w tych pierwszych osoby pełniące funkcje z wyboru w zakładowej organizacji związkowej nie mogą być członkami rady nadzorczej, wynika z “samej istoty komercjalizacji”. Istota tego procesu polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę, co nie jest równoznaczne z zawiązaniem spółki prawa handlowego, przy zachowaniu majątku przedsiębiorstwa państwowego, stającego się z chwilą przekształcenia majątkiem spółki oraz braku jakichkolwiek zmian w strukturze własnościowej, bowiem po przekształceniu Skarb Państwa pozostaje jedynym właścicielem spółki. Powstała w wyniku komercjalizacji spółka charakteryzuje się pewną odrębnością w stosunku do innych spółek prawa handlowego, będąc w istocie strukturą pośrednią, łączącą w sobie cechy spółki prawa handlowego oraz elementy właściwe dla przedsiębiorstwa państwowego. Tę szczególną charakterystykę jednoosobowych spółek akcyjnych Skarbu Państwa uwzględnia ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, zawierając szereg regulacji szczególnych, odrębnych od norm zawartych w kodeksie handlowym. Także kwestionowany przez wnioskodawcę przepis jest uregulowaniem szczególnym w stosunku do norm określających zasady funkcjonowania rady nadzorczej zawartych w kodeksie handlowym. Niemożność pogodzenia funkcji w zakładowej organizacji związkowej oraz w radzie nadzorczej wynika z diametralnie różnych zadań stawianych przed członkami tych organów. Członkowie rady nadzorczej są zobowiązani dbać o interesy spółki postrzegane z pozycji przedsiębiorcy i pracodawcy, natomiast członkowie władz zakładowej organizacji związkowej są powołani do reprezentowania pracowników oraz dbałości o ich interesy zawodowe i socjalne. Prokurator Generalny nie podzielił także zarzutu naruszenia przez zakaz łączenia funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej z członkostwem w radzie nadzorczej, konstytucyjnego zakazu ograniczania praw pracowniczych z powodu przynależności do związków zawodowych. Przesądza o tym zakres ograniczeń wynikających z kwestionowanego przepisu. Dotyczą one bowiem tylko osób pełniących funkcje z wyboru w zakładowej organizacji związkowej, członków władz związku w zakładzie i nie obejmują pozostałych członków związku zawodowego oraz nie dotyczą osób pełniących funkcje z wyboru w pozazakładowych strukturach związkowych. Ponadto zakaz odnosi się wyłącznie do jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, stanowi więc wyjątek od ogólnej zasady określającej zakazy łączenia członkostwa w radzie nadzorczej z innymi funkcjami w spółce wyrażonej w kodeksie handlowym. Wreszcie art. 13 ust. 4 ustawy o komercjalizacji... jest konkretyzacją treści art. 13 ust. 1 pkt 4 statuującego zakaz łączenia członkostwa w radzie nadzorczej spółki z wykonywaniem zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z obowiązkami członka rady albo mogłyby wywoływać podejrzenie o stronniczość lub interesowność.

Odnosząc się do zarzutu niekonstytucyjności art. 2 pkt 5 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych Prokurator Generalny uznał, że przepis ten nie narusza konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej. Ustawa przyznaje uprawnienia do nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanej spółki Skarbu Państwa jedynie tym osobom, które w dniu wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw były jego pracownikami, lub były stroną umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem. Wyjątek od zasady nabywania uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji spółki przez osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie w dniu jego przekształcenia w spółkę dotyczy byłych pracowników przedsiębiorstw, którzy przepracowali w nim co najmniej 10 lat i nie byli pracownikami przedsiębiorstwa w dniu jego przekształcenia w spółkę, a rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło wskutek przejścia na emeryturę lub rentę albo z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.). Zdaniem Prokuratora Generalnego nieprzyznanie uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa byłym pracownikom, którzy nie byli zatrudnieni w dniu wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru, lecz zostali zwolnieni w latach osiemdziesiątych z powodu przekonań politycznych, religijnych lub prowadzenia działalności związkowej, nie oznacza nierównego traktowania podmiotów znajdujących się w takim samym położeniu. Prawa osób, z którymi stosunek pracy rozwiązano w sposób bezprawny, chronione są szczególnymi unormowaniami ustawowymi, które w sposób zupełny określają zakres powstałych z tego tytułu roszczeń. Nie przyznając pracownikom, z którymi bezprawnie rozwiązano stosunek pracy, uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa, ustawodawca nie przekroczył zakresu swobody legislacyjnej w sposób uzasadniający przyjęcie tezy o niekonstytucyjności tej regulacji. Zaskarżone przepisy nie naruszają także konstytucyjnej zasady wolności zrzeszania się, albowiem przy stanowieniu prawa określającego krąg podmiotów uprawnionych do bezpłatnego nabycia akcji nie kierował się on względami politycznymi, religijnymi czy społecznymi lecz przyjął zasadę, wedle której uprawnienia do nabycia akcji uzyskują jedynie osoby będące w dniu wykreślenia komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw jego pracownikami.

3. W odpowiedzi na wezwanie Trybunału Konstytucyjnego do zajęcia stanowiska w niniejszej sprawie, Minister Skarbu Państwa także wyraził pogląd, że art. 2 pkt 5 w związku z art. 36 ust. 1 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych nie narusza wyrażonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasad: sprawiedliwości społecznej i wolności zrzeszania się. Zdaniem Ministra Skarbu Państwa przepisy te określają jedynie kryteria wyodrębnienia osób uprawnionych do nieodpłatnego nabywania akcji należących do Skarbu Państwa, w warunkach ustawowo uregulowanych granic rozporządzania własnością tego podmiotu i nie mają charakteru dyskryminującego w odniesieniu do ustanowionych w konstytucji praw i obowiązków obywateli. Przepisy określające zasady nieodpłatnego nabywania akcji wskazują stosunek pracy jedynie jako jedną z przesłanek nabycia tych uprawnień. Możliwość nieodpłatnego nabycia akcji nie wynika ze stosunku pracy i nie jest dodatkowym ekwiwalentem za pracę.

Prawo do nieodpłatnego nabycia akcji jest odrębnym uprawnieniem, przyznanym z woli ustawodawcy pracownikom, niektórym byłym pracownikom oraz osobom, które nie będąc pracownikami prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych, świadczyły na ich rzecz usługi na podstawie umów o zarządzanie. Brak możliwości zaliczenia do grona uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji osób, które w dniu komercjalizacji nie były pracownikami przedsiębiorstwa państwowego z powodu uprzedniego niezgodnego z prawem lub nieuzasadnionego wypowiedzenia stosunku pracy albo rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia przez pracodawcę, nie wynika z wyłączenia tej możliwości w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, lecz jest konsekwencją określenia zakresu roszczeń tych osób przez ustawę z 24 maja 1989 r. o szczególnych uprawnieniach niektórych osób do ponownego nawiązania stosunku pracy.

W odniesieniu do zarzutu niekonstytucyjności art. 13 ust. 4 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych Minister Skarbu Państwa również nie podzielił stanowiska wnioskodawcy. Wskazał, że wymienienie w ustawie możliwości pełnienia funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej jako zajęcia, które pozostaje w sprzeczności z obowiązkami członka rady nadzorczej może wywoływać podejrzenia o stronniczość lub interesowność. Oparte jest ono na istniejącym i nie kwestionowanym w obrocie gospodarczym kontradyktoryjnym charakterze dążeń, a mianowicie podmiotu gospodarczego i jego rady nadzorczej do maksymalizacji efektów ekonomicznych, zaś reprezentacji pracowników do maksymalizacji ochrony uprawnień pracowniczych i socjalnych, bez względu na koszty ekonomiczne takich działań.

II

1. Stanowiący przedmiot rozpoznania w niniejszej sprawie wniosek oparty został na art. 1, art. 84 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej. Art. 1 został powtórzony w Konstytucji RP jako art. 2. W odniesieniu do tego przepisu zachowuje zatem aktualność sposób jego interpretacji zawarty w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (por. wyrok z 25 listopada 1997 r. sygn. K. 26/97, OTK ZU Nr 5-6/1997, s. 444 i n.). Art. 84 przepisów konstytucyjnych mimo odmiennej stylistyki ma wprawdzie swój odpowiednik w art. 58 konstytucji, ale uszczegółowienie dotyczące związków zawodowych zawarte jest w art. 59 ust. 1. Przepis ten w pewnym zakresie odpowiada także art. 85 przepisów konstytucyjnych.

2. Pismem z 6 marca 1998 r. Komisja Krajowa Niezależnego Samorządnego Związku “Solidarność” cofnęła wniosek o zbadanie konstytucyjności zaskarżonych przepisów ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, wnosząc jednocześnie o umorzenie postępowania w sprawie.

3. Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w oparciu o art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 1 sierpnia 1997 r. uznając, zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym już w postanowieniu z 21 stycznia 1998 r. (sygn. K. 23/97 OTK ZU Nr 1/98, poz. 7), że wyraźne sformułowanie w tym przepisie skutków prawnych cofnięcia wniosku jest zasadniczo zbieżne ze skutkami, jakie ukształtowane orzecznictwo Trybunału wyprowadziło z przepisów ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 29 kwietnia 1985 r. i zastosowaniu tego przepisu nie stoi na przeszkodzie prawna regulacja postępowania przed Trybunałem w odniesieniu do spraw wszczętych przed wejściem w życie nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.