14

Postanowienie

z dnia 25 marca 1992 r.

Sygn. akt (K. 11/91)

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: sędzia TK Henryk Groszyk

Sędziowie TK: Czesław Bakalarski

Kazimierz Działocha - sprawozdawca

Wojciech Łączkowski

Janina Zakrzewska

po rozpoznaniu w dniu 25 marca 1992 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy z wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego RP z dnia 7 listopada 1991 r. o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją RP przepisu art. 16² ust. 2 i 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267; z 1984 r. Nr 52, poz. 268 i 270; z 1990 r. Nr 10, poz. 58 i 61 oraz Nr 36, poz. 206)

postanowił:

umorzyć postępowanie w sprawie na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (tekst jednolity: Dz. U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470).

UZASADNIENIE

1. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wystąpił z wnioskiem o stwierdzenie, że przepis art. 16² ust. 2 i 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, dodany do niej ustawą z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz. U. Nr 36, poz. 206) i dotyczy sposobu ustalania podstawy wymiaru emerytury dla osób, które miały wcześniej ustalone prawo do renty inwalidzkiej, ma charakter dyskryminujący te osoby, a tym samym narusza konstytucyjną zasadę równości obywateli, znajdujących się w takich samych sytuacjach faktycznych.

W uzasadnieniu swojego stanowiska wnioskodawca, porównując treść przepisu 16² ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (ustawa o z.e.p.) znowelizowanej powołaną ustawą z dnia 24 maja 1990 r., z treścią przepisu art. 16 ust. 3 tej ustawy przed zmianą ustawą z dnia 24 maja 1990 r., zauważa, że w myśl przepisu art. 16 ust. 2 powołanej ustawy podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do renty inwalidzkiej, stanowi podstawa wymiaru tej renty inwalidzkiej, albo kwota ustalona w myśl art. 16 albo art. 16¹ na podstawie wynagrodzenia rencisty zatrudnionego po przyznaniu renty inwalidzkiej, jeżeli to jest korzystniejsze. Tymczasem wg. wcześniej obowiązującego przepisu art. 16 ust. 3 ustawy o z.e.p. rencista miał prawo dokonać wyboru, tj. pozostać przy podstawie, która służyła do obliczenia renty inwalidzkiej, albo wybrać zarobki z innego okresu zatrudnienia, przy czym - zdaniem wnioskodawcy - było bez znaczenia czy był to okres zatrudnienia przed nabyciem prawa do renty inwalidzkiej, czy też okres zatrudnienia już po uzyskaniu świadczenia. Obecna formuła pktu 2 art. 16 ust. 2 ustawy o ze. p. pozwalająca ustalać podstawę wymiaru świadczeń “na podstawie wynagrodzenia rencisty zatrudnionego po przyznaniu renty inwalidzkiej, jeżeli jest to korzystniejsze” zawęża - zdaniem wnioskodawcy - wbrew pozorom zakres działania tego przepisu i pogarsza sytuację części uprawnionych. Uprawnieni, którzy nie pracowali po nabyciu prawa do renty inwalidzkiej (i nabyli uprawnienia przed upływem 9 lat od nabycia prawa do renty inwalidzkiej) nie mają już możliwości wyboru między przeliczeniem świadczeń w oparciu o poprzednią podstawę, a ustaleniem prawa do emerytury wg. zasad obowiązujących w chwili złożenia wniosku. Zasady te zaś mogą byé korzystniejsze dla ubezpieczonych i są takimi po nowelizacji ustawy o z.e.p. ustawą z 24 maja 1990 r. Są one następstwem wprowadzenia tzw. wskaźnika wysokości wynagrodzenia (art. 16 ust. 3-4 ustawy o z.e.p. w bronieniu ustawy z dnia 24 maja 1990 r.), co pozwala na korzystniejsze wyliczenie emerytury, aniżeli miało to miejsce na podstawie zasad obowiązujących przed nowelizacją.

Wnioskodawca na tej podstawie dochodzi do konkluzji, że przepis art. 16² ust. 2 znowelizowanej ustawy o z.e.p. pogarsza sytuację osób, które miały ustalone prawo do renty inwalidzkiej, uniemożliwiając im obecnie skorzystanie z ogólnych reguł ustalenia prawa do emerytury “od początku”, jeżeli nie pracowały po nabyciu uprawnień rentowych przez odpowiednio długi okres. Ponadto dzieli emerytów na tych, którzy mieli ustalone prawo do renty inwalidzkiej i tych, którzy renty nie pobierali, stawiając w konsekwencji w gorszej sytuacji prawnej te osoby, które miały już ustalone prawo do renty i nie przepracowały po nabyciu uprawnień rentowych co najmniej 3 kolejnych lat kalendarzowych. Zatem ubezpieczony, który pobierał rentę i miał ją ustaloną wg. zasad wcześniej obowiązujących, nie może domagać się ustalenia emerytury wg. zasad obowiązujących w dniu nabycia uprawnień, ale musi mieć świadczenia jedynie “przeliczone”. Zastosowanie nowych zasad możliwe jest - zdaniem wnioskodawcy - tylko w odniesieniu do emeryta, który pracował po nabyciu uprawnień rentowych przez co najmniej 3 kolejne lata kalendarzowe, albo który nie miał ustalonego prawa do renty. Osoby nie spełniające tych warunków zostały pozbawione przewidzianej w art. 16 ust. 2 pkt 2 znowelizowanej ustawy o z.e.p. możliwości ustalenia prawa “od początku” tylko dlatego, że wcześniej, tj. przed nabyciem uprawnień emerytalnych nabyły prawo do innego świadczenia.

Wnioskodawca uważa, że brak jest racjonalnych przesłanek dla odmiennego traktowania obu grup emerytów, tym bardziej, że w konstrukcjach prawnych ubezpieczenia społecznego inwalidztwo i osiągnięcie wieku emerytalnego to dwa odrębne, nie powiązane ze sobą ryzyka ubezpieczeniowe. Prawo do emerytury jest prawem niezależnym od prawa do renty inwalidzkiej, co oznacza, że nabywa się je “od początku” w całkowitej abstrakcji od jednoczesnego prawa do renty inwalidzkiej. Oznacza to też prawo do niezależnego ustalenia wysokości świadczenia “od początku” przy zastosowaniu ogólnych reguł (ściślej: “ustalania prawa do nowego świadczenia”).

Prokurator Generalny w piśmie z dnia 23 grudnia 1991 r., wyrażając swoje stanowisko w sprawie, podzielił pogląd wnioskodawcy, że przedmiotowy art. 16² ust. 2 i 3 ustawy o z.e.p., znowelizowanej powołaną ustawą z dnia 24 maja 1990 r. ma charakter dyskryminujący osoby, które przed nabyciem uprawnień emerytalnych miały ustalone prawo do renty inwalidzkiej, przez co narusza konstytucyjną zasadę równości. Podzielił także argumentację stanowiska, przedstawioną przez wnioskodawcę.

Prokurator Generalny, przedstawiając swoje stanowisko w sprawie, wziął pod uwagę - inaczej niż wnioskodawca - ustawę z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 460), zwłaszcza jej przepis art. 8. Przyznał, że powołany w tym przepisie art. 7 ustawy zrównuje uprawnienia emerytów i rencistów, wprowadzając jednakowe kryteria obliczania podstawy wymiaru emerytur lub rent, niezależnie od tego twierdzi jednak, iż “wobec przejściowego charakteru tej ustawy, która obowiązuje do 31 grudnia 1993 r. zagadnienie będące przedmiotem wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego wymaga rozpatrzenia przez Trybunał Konstytucyjny. (s. 3 pisma).

2. Trybunał Konstytucyjny na podstawie analizy powołanych we wniosku przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r o z.e.p., z uwzględnieniem zmian wniesionych przez przepisy ustawy powołanej wyżej z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, oraz po zapoznaniu się ze stanowiskiem Prokuratora Generalnego a także opinią biegłej w sprawie dr Heleny Pławuckiej, powołanej przez Trybunał Konstytucyjny, poczynił następujące ustalenia.

a) Wbrew temu, co twierdzi wnioskodawca przepis art. 16 ust. 3 ustawy o z.e.p. przed zmianą ustawy z 24 maja 1990 r. nie stwarzał renciście większych możliwości wyboru podstawy wymiaru emerytury niż przepis art. 16² ust. 2 ustawy o z.e.p. po tej zmianie, chociaż ten ostatni przepis, wymieniając expressis verbis tylko wynagrodzenie rencisty zatrudnionego po przyznaniu renty inwalidzkiej, pogarsza jakby sytuację pozostałych uprawnionych. Trybunał Konstytucyjny przyjął w tej sprawie pogląd biegłej dr H. Pławuckiej, że także w przypadku pierwszego z wymienionych przepisów ustawy chodziło o zarobki jedynie z okresu zatrudnienia, jakie wykonywane było już po dacie przyznania renty inwalidzkiej (s. 5-7 opinii). Różnica między powołanymi przepisami nie polegała zatem na tym, że przepis art. 16 ust. 3 ustawy dawał renciście większe możliwości wyboru podstawy wymiaru emerytury niż przepis art. 16² ust. 2 ustawy po nowelizacji ustawy o z.e.p.

b) Powołana ustawa z dnia 24 maja 1990 r. wprowadziła istotne zmiany w sposobie ustalania podstawy wymiaru świadczeń emerytalno-rentowych. Za podstawę wymiaru emerytury lub renty przyjęto bowiem wynagrodzenie wypłacone pracownikowi za okres 4 ostatnich kwartałów, bądź 3 kolejnych lat wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 12 lat kalendarzowych, licząc wstecz od roku (kwartału), w którym zgłoszono wniosek o świadczenie. Zmiana wprowadzona przez tę ustawę polega jednak nie tylko na wydłużeniu okresu, z którego zarobki mogły być uwzględniane dla ustalenia podstawy wymiaru świadczeń. Ustawa przyjęła ponadto, co ważniejsze, że podstawę wymiaru ustala się w oparciu nie o nominalne wynagrodzenie pracownika z wymienionych okresów, lecz wynagrodzenie zwaloryzowane.

W odniesieniu do osób, które miały wcześniej ustalone prawo do renty ustawa wprowadziła zasadę, iż podstawę wymiaru emerytury dla tych osób stanowiła podstawa wymiaru renty inwalidzkiej, albo kwota ustalona w myśl art. 16 i 16¹ ustawy w brzmieniu nadanym nowelą z dnia 24 maja 1990 r. na podstawie wynagrodzenia rencisty zatrudnionego po przyznaniu renty inwalidzkiej, jeżeli to było korzystniejsze. W konsekwencji dla rencistów zatrudnionych po nabyciu uprawnień do renty inwalidzkiej podstawę wymiaru emerytury mogły stanowić zarobki nie tylko z dłuższego okresu (z 3 kolejnych lat pracy, wybranych z 12 ostatnich lat kalendarzowych, lecz przypadających po dacie przyznania renty inwalidzkiej), licząc wstecz od daty zgłoszenia wniosku o emeryturę, lecz ponadto zarobki zwaloryzowane wg. zasad określonych w ust. 3-d art. 16 ustawy. Ustawa utrzymała także zasadę ponownego ustalania wysokości emerytury lub renty inwalidzkiej w razie wykonywania zatrudnienia po przyznaniu tych świadczeń. Nową podstawę wymiaru ustala się wówczas na zasadach określonych w art. 16 i 16¹ ustawy od wyższego wynagrodzenia, wypłaconego po przyznaniu świadczeń.

c) Wnioskodawca przytoczył istotne powody uzasadniające jego stanowisko, że przepis art. 16² ust. 2 znowelizowanej ustawy o z.e.p. miał charakter dyskryminujący w stosunku do osób, które przed złożeniem wniosku o emeryturę miały ustalone prawo do renty inwalidzkiej i później już nie kontynuowały zatrudnienia, mając wypracowany staż emerytalny przed nabyciem uprawnień do tej renty. Osoby te bowiem, mimo spełnienia wymaganych przesłanek, nie mogły żądać ustalenia podstawy wymiaru emerytury w oparciu o zasady obowiązujące w chwili zgłoszenia wniosku (nabycia uprawnień). Oznacza to, że zostały one tym samym pozbawione możliwości wyboru między dotychczasową podstawą wymiaru a ustaleniem tej podstawy na nowych zasadach, które mogą być w konkretnej sytuacji korzystniejsze. Wybór taki ustawa dala jedynie rencistom pracującym po nabyciu prawa do renty inwalidzkiej przez co najmniej 3 lata. Na nowych natomiast zasadach, i bez żadnych ograniczeń, ustalana miała być podstawa wymiaru emerytury w przypadku osób, nie mających wcześniej ustalonego prawa do jakiegokolwiek świadczenia rentowego. W sytuacji, gdy przepisy ustawy z dnia 24 maja 1990 r. zapewniły każdej osobie ubiegającej się o świadczenie emerytalno-rentowe po jej wejściu w życie urealnienie podstawy wymiaru w sposób systemowy, z mocy samego prawa, tj. bez potrzeby podejmowania w tym celu indywidualnych starań w postaci wykonywania zatrudnienia, utrzymanie wymagania, iż możliwe jest uwzględnienie jedynie wynagrodzenia rencisty zatrudnionego po przyznaniu renty inwalidzkiej prowadzi do nierównego traktowania wymienionej grupy rencistów przez pozbawienie ich możliwości skorzystania z ogólnych reguł ustalania podstawy wymiaru emerytury, obowiązujących w dacie zgłoszenia wniosku.

Słuszna jest takie, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, podstawowa teza wniosku, że skoro prawo do emerytury, jako świadczenia odrębnego może być ustalane samodzielnie, to zarówno osoba uprawniona wcześniej do renty inwalidzkiej, jak i osoba nie mająca takiego prawa, jeżeli tylko spełnia warunki do uzyskania emerytury, powinna mieć taką samą możliwość ustalania podstawy wymiaru tego świadczenia wg. zasad obowiązujących w chwili zgłoszenia wniosku. W tym przypadku zatem - wskazania zarobków z 3 kolejnych lat wybranych z ostatnich 12 lat kalendarzowych, licząc wstecz od daty zgłoszenia wniosku o emeryturę, nawet gdyby to były lata przypadające przed nabyciem wcześniejszej renty inwalidzkiej.

d) Decydującą dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy zmianę wprowadziła ustawa z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent. Zgodnie z art. 8 tej ustawy podstawę wymiaru emerytury lub renty dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do któregoś z tych świadczeń stanowi podstawa wymiaru świadczenia, do którego prawo ustalono wcześniej - w wysokości uwzględniającej zasady waloryzacji oraz rewaloryzacji określone w ustawie albo podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 7 ustawy. Przepis ten stosuje się odpowiednio przy ustalaniu podstawy wymiaru renty rodzinnej.

Powołany przepis ustawy utrzymuje zatem co do zasady wybór podstawy wymiaru nowego świadczenia między dotychczasową podstawą wymiaru, a możliwością ustalenia tej podstawy od nowa, wg. reguł aktualnie obowiązujących, przy czym - co tutaj istotne - wybór ten nie został, tak jak poprzednio, ograniczony jedynie do osób zatrudnionych po nabyciu uprawnień do pierwszego świadczenia. Pkt 2 ust. 1 art. 8 ustawy ani art. 7 ustawy, do którego ona odsyła, nie zawiera bowiem w tym zakresie żadnego wyraźnego ograniczenia, zaś użycie zwrotu “podstawa wymiaru ustalona na nowo” dodatkowo przemawia przeciwko uznaniu, iż mogłoby tu chodzić jedynie o wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia podjętego po nabyciu uprawnień do wcześniejszego świadczenia. Potwierdzają to także “Wyjaśnienia Centrali ZUS” z grudnia 1991 r., w świetle których obecnie data przyznania pierwszego świadczenia nie stanowi żadnego ograniczenia. Oznacza to, że zainteresowany występując z wnioskiem o emeryturę (rentę) po dacie wejścia w życie ustawy (15 listopada 1991 r.) może wskazać do ustalenia podstawy wymiaru tego świadczenia okres 3 kolejnych lat (w okresie do końca 1992r.), wybranych z ostatnich 12 lat kalendarzowych, licząc wstecz od roku złożenia takiego wniosku i wskazany przez niego okres może obejmować także zatrudnienie (i zarobki) przypadające przed dniem nabycia prawa do poprzedniego świadczenia. Nota bene, obowiązującą ustawę w sposób bardziej precyzyjny niż dotąd, ujmuje także pkt 1 ust. 1 art. 8 poprzez określenie, iż dawną podstawę wymiaru, w razie jej wyboru przez zainteresowanego, bierze się pod uwagę w wysokości uwzględniającej zasady waloryzacji i rewaloryzacji określone w ustawie.

3. Trybunał Konstytucyjny, biorąc pod uwagę to, co napisano wyżej, doszedł do wniosku, że zasady ustalania podstawy wymiaru emerytury (renty) w stosunku do osób, które miały wcześniej ustalone prawo do jednego z tych świadczeń, wprowadzone art. 8 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent są korzystniejsze w porównaniu z zasadami określonymi dotąd w art. 16² ust. 2 znowelizowanej ustawy o z.e.p., kwestionowanymi przez wnioskodawcę. Usuwają, także - poprzez klauzulę derogacyjną art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. - zastrzeżenia jakie w odniesieniu do art. 16² ustawy o z.e.p. podniósł wnioskodawca. W tej sytuacji Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że prawo kwestionowane we wniosku nie obowiązuje i że zatem istnieje podstawa do umorzenia postępowania w przedmiotowej sprawie w trybie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym.