WYROK Z DNIA 23 PAŹDZIERNIKA 2001 R.
( WKN 28/01 )


W postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy może powoływać się
również na dowody przeprowadzone w tej samej sprawie w postępowaniu
sądowym zakończonym orzeczeniem, co do którego stwierdzono nieważność
z mocy samego prawa.

Przewodniczący : Sędzia SN płk J. Steckieiwcz,

Sędziowie SN : płk J. Medyk ( sprawozdawca ), płk B. Rychlicki

Prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej : ppłk J. Żak
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 23 października 2001 r. sprawy Pawła J.,
skazanego prawomocnie za popełnienie przestępstwa określonego w art. 304 § 3
k.k. z 1969 r., z powodu kasacji wniesionej przez Zastępcę Prokuratora
Generalnego - Naczelnego Prokuratora Wojskowego od wyroku b. Sądu
Okręgu Wojskowego w W. z dnia 24 marca 1987 r. na korzyść
- uchylił zaskarżony wyrok i postępowanie karne przeciwko Pawłowi J. o czyn
określony w art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. umorzył, a to na podstawie art. 17 § 1 pkt
3 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k., a więc z powodu znikomej społecznej
szkodliwości ( ... )
U z a s a d n i e n i e

Powołanym na wstępie wyrokiem b. Sądu Okręgu Wojskowego w W.,
Paweł J. został uznany winnym tego, że : ,, w dniu 26 listopada 1986 r. około
godz. 130 w celu trwałego uchylania się od służby wojskowej, z zamiarem
ucieczki za granicę, opuścił macierzystą Jednostkę Wojskową w M. i realizując
ten zamiar przekroczył nielegalnie granicę PRL z CSRS, a następnie CSRS z
RFN, gdzie pozostał ", a więc popełnienia przestępstwa określonego w art. 304
§ 3 k.k. z 1969 r.

Za ten czyn skazany on został na kary : 10 ( dziesięciu ) lat pozbawienia
wolności, 8 ( ośmiu ) lat pozbawienia praw publicznych i podania wyroku do
publicznej wiadomości poprzez odczytanie jego treści na zbiórce żołnierzy
służby zasadniczej JW w M.

Z kolei - postanowieniem b. Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia 28
grudnia 1989 r., na podstawie przepisów ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o
amnestii ( Dz. U. Nr 64, poz. 390 ) złagodzono skazanemu orzeczoną karę
pozbawienia wolności do 5-ciu lat.

Obecnie - Zastępca Prokuratora Generalnego, Naczelny Prokurator
Wojskowy wniósł kasację na korzyść skazanego, w której zawarł zarzut
,, ... rażącej obrazy art. 3 § 1 k.p.k., art. 4 § 1 k.p.k., art. 357 k.p.k. i art. 372 § 1
pkt 1 k.p.k. z 1969 r. przez przyjęcie za podstawę wyroku okoliczności nie
mających wystarczającego oparcia w ujawnionym na rozprawie materiale
dowodowym oraz jednostronną ocenę materiału dowodowego, nie
uwzględniającą okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonego i w
konsekwencji uznanie, że Paweł J. dopuścił się przestępstwa dezercji z art. 304
§ 3 k.k. i zastosowania opisanych środków represji karnej, podczas gdy zebrane
dowody nie pozwalały na orzeczenie merytoryczne co do przedmiotu procesu "
( cyt. z kasacji ).

Z podanych przyczyn autor kasacji wniósł o uchylenie wyroku b. Sądu
Okręgu Wojskowego w W. z dnia 24 marca 1987 r. i przekazanie sprawy
Wojskowemu Sądowi Okręgowemu w W., celem ponownego jej rozpoznania.

W przedstawionych okolicznościach , Sąd Najwyższy rozważył, co
następuje :

Kasacja jest zasadna i dlatego podlegała uwzględnieniu.

Na wstępie należy zauważyć, że sprawa karna przeciwko Pawłowi J.
toczyła się na podstawie przepisów postępowania w stosunku do nieobecnych
( art. 415 i art. 576 § 2 k.p.k. z 1969 r. ).

Po wejściu w życie nowych kodeksów, z dniem 1 września 1998 r.,
zrezygnowano z postępowania w stosunku do nieobecnych z powodu ich
niezgodności z międzynarodowymi standardami praw człowieka. Nie ulegało
wątpliwości, że wszczęcie postępowania w stosunku do nieobecnych
pozbawiało oskarżonego prawa do obecności przy wszystkich czynnościach
dowodowych w sprawie o bardzo poważne przestępstwo, zagrożone surową
karą. Jeżeli wobec tego w niniejszej sprawie oskarżony nie brał udziału w
postępowaniu i przez co nie składał wyjaśnień oraz nie wyrażał swojego
stanowiska co do każdego dowodu przeprowadzonego przez sąd orzekający, to
nie ulegało wątpliwości, że w takim trybie postępowania oskarżony nie miał
możliwości pełnej obrony. Mimo tego sąd pierwszej instancji, przy
rozpoznawaniu sprawy powinien nadzwyczaj starannie przeprowadzić
postępowanie, a w szczególności powinien uwzględnić całokształt wymogów
procedury karnej ze szczególnym uwzględnieniem norm natury gwarancyjnej.

Ujawniony w toku przewodu sądowego materiał dowodowy przyjmował,
że Paweł J. - jako żołnierz służby zasadniczej - opuścił macierzystą jednostkę
wojskową w celu trwałego uchylania się od obowiązku tej służby, z zamiarem
ucieczki za granicę, nielegalnie przedostał się do CSRS, a następnie do RFN,
gdzie pozostał.

Nie ulegało zatem wątpliwości, że tego rodzaju zachowanie się
oskarżonego formalnie wyczerpywało znamiona przestępstwa określonego w
art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. Zasadniczym jednak mankamentem zaskarżonego
wyroku było jednak wadliwe ustalenie pobudek i motywów zachowania się
oskarżonego oraz pozostałych elementów natury podmiotowej, które w łącznej
ocenie powinny kreować rzeczywisty obraz ówcześnie obowiązującego stopnia
społecznego niebezpieczeństwa.

W ocenie sądu orzekającego było błędne przyjęcie, że oskarżony dopuścił
się przypisanego mu przestępstwa wyłącznie z chęci poprawy swojej sytuacji
materialnej i osiągnięcia wysokich perspektyw życiowych. Tymczasem - ocena
to nie uwzględniała wszystkich dowodów, bo pomijała potrzebę ich
bezpośredniego przeprowadzenia, przez co zbyt powierzchownie analizowała
ich wartość dowodową oraz błędnie wykluczyła istnienie wysoce
usprawiedliwionych motywów ucieczki oskarżonego za granicę.

Wadliwy sposób procedowania przez sąd pierwszej instancji jaskrawo
uzewnętrznił się choćby w tym, że ów sąd nie przeprowadził bezpośrednio
dowodów możliwych do zrealizowania, gdyż zadowolił się ogólnikowymi
zeznaniami świadka Hieronima D. Sąd niezasadnie zrezygnował z
bezpośredniego i szczegółowego przesłuchania świadków - żołnierzy,
pełniących razem z oskarżonym służbę zasadniczą, którzy nie przybyli na
rozprawę, a w szczególności dowódcy drużyny oskarżonego - Sławomira M.,
ograniczając się do uznania za ujawnione ich zeznań, złożonych w toku
śledztwa.

Zaniechając dokładnego wyjaśnienia ,, okoliczności czynu ", sąd
zrezygnował również z bezpośredniego przesłuchania świadka Tomasza R.,
bagatelizując ważkie wyznanie oskarżonego, że ,, dłużej nie wytrzyma ".

Przedstawione wyżej okoliczności uzasadniają zarzut kasacji o rażącym
naruszeniu prawa procesowego, mogące mieć wpływ na treść orzeczenia
wskutek braku wyjaśnienia wszystkich istotnych dla wydanego rozstrzygnięcia
okoliczności o charakterze faktycznym i prawnym

Trafność sformułowanych zarzutów kasacji oraz prezentowanych w niej
argumentów potwierdzają dowody z wyjaśnień oskarżonego oraz zeznań
świadków, złożonych na rozprawach przeprowadzonych po powrocie Pawła J.
do kraju. *
W tym miejscu należy poczynić kilka uwag dotyczących instytucji
,, nieważności orzeczenia ", a zwłaszcza możliwości uwzględnienia dowodów
przeprowadzonych w postępowaniu karnym, w którym doszło do stwierdzenia
nieważności orzeczenia.
* N o t k a : Zob. postanowienie SN z dnia 25 maja 2001 r., WA 15/01
( OSNKW 2001 r., z. 9 - 10, poz. 81 ).

Nie wdając się w szczegółową problematykę charakteru ,, stwierdzenia
nieważności orzeczenia ", to jednakże wspomnieć należy, że cecha ta jest
konsekwencją istnienia wady orzeczenia, nie zaś konkretnej decyzji procesowej.
Instytucja ,, stwierdzenia nieważności orzeczenia " w ujęciu art. 101 k.p.k.
odnosi się wyłącznie ,, do orzeczenia ". Swym zasięgiem nie obejmuje
całokształtu dowodów, na podstawie których sąd oparł orzeczenie podlegające
uznaniu za nieważne. Jeśli wobec tego sąd orzekający zgodnie z obowiązującą
procedurą karną przeprowadził dowody i wydał takie orzeczenie, to z treści art.
101 § 1 pkt 1 - 8 k.p.k. nie wynika, iżby wymienione tam podstawy
,, stwierdzenia nieważności orzeczenia " obejmowały także samo postępowanie
sądowe, a zwłaszcza jednocześnie została zakwestionowana legalność
przeprowadzonych dowodów. Skoro w tego rodzaju postępowaniu sądowym
wszelkiego rodzaju czynności procesowe zostały dokonane przez sąd orzekający
w zgodzie z obowiązującymi przepisami kodeksu postępowania karnego, to
późniejsze ,, stwierdzenie nieważności orzeczenia " kończącego owo
postępowanie sądowe z przyczyny przewidzianej w art. 101 § 1 pkt 3 k.p.k. nie
stoi na przeszkodzie, aby uwzględnić wszystkie dowody uprzednio
przeprowadzone przez Sąd Najwyższy, jeśli zakres owego ,, stwierdzenia "
obejmuje wyłącznie orzeczenie sądowe, a więc to, którym rozstrzygnięto tylko o
przedmiocie postępowania ( zob. postanowienie SN z dnia 2 marca 1999 r. IV
KZ 211/98, OSNKW 1999 r., z.3 - 4, poz. 23 z częściowo aprobującą glosą E.
L. Wędrychowskiej , OSP 1999 r., Nr 6, s. 320 z uwagami S. Zabłockiego,
Przegląd, Palestra 1999 r. nr 5 - 6, s.168 ).

Argumentem przemawiającym za kryterium przyjętym przez Sąd
Najwyższy w powołanym postanowieniu jest rodzaj konsekwencji procesowych,
jakie wywołałoby stwierdzenie nieważności orzeczeń innych, niż
rozstrzygających o przedmiocie procesu. Postanowienie to wytyczyło
konsekwentny kierunek orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Jeśli wobec tego przyjąć za trafny pogląd, że zarzut odwoławczy jest
bowiem niczym innym, jak twierdzeniem o uchybieniu, którego sąd dopuścić się
może tylko wtedy, gdy narusza przepisy obowiązujące w chwili orzekania, to
zasady logiki upoważniałyby stwierdzenie, że to samo rozumowanie należy
odnieść także do kontroli kasacyjnej, jako że do podstaw kasacji należą również
bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia ( art. 523 k.p.k., zob. Komantarz
pod redakcją P. Hofmańskiego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 1999 r.,
teza 3 do art. 101 k.p.k., s. 458 ).

Uwzględniając powyższe spostrzeżenia Sąd Najwyższy uznał za celowe
rozważenie wszystkich dowodów przeprowadzonych przez Wojskowy Sąd
Okręgowy w W. na rozprawach, już z udziałem oskarżonego. Oskarżony Paweł
J. wyjaśnił bowiem, że zasadniczym powodem jego dezercji z jednostki
wojskowej i ucieczki za granicę, było uniknięcie kolejnych szykan i innych
dolegliwości ze strony przełożonych, stanowiących odwet za jego odmowę
wstąpienia do ZSMP. Szczegółowy zakres szykan, przybierających również
postać gróźb ,, nie przeżycia poligonu " zadecydowały o ucieczce oskarżonego.
Przyjęcie tak odmiennego ustalenia uzasadniały pozostałe dowody z zeznań
świadków. Wszak ojciec oskarżonego - Mieczysław J. potwierdził jego
wyjaśnienia, że przyczyną popełnienia przez niego dezercji była obawa utraty
życia w odwecie przełożonych za jego odmowę zapisania się do wojskowej
organizacji młodzieżowej. Skoro uwzględni się, że oskarżony od młodości
wyznawał przeciwne, niż istniejące zapatrywania polityczne, bo nie ukrywał
wrogości wobec ZSRR i systemu politycznego, zaś z drugiej strony pasjonował
się ,, Solidarnością ", to doznanie przez niego różnego rodzaju szykan, gróźb
oraz przykrości w środowisku wojskowym w pierwszych momentach pełnienia
służby wojskowej, mogły spowodować tego rodzaju zachowanie się. Skoro
oskarżony nie miał również oparcia w rozbitej rodzinie, to trudno było wymagać
od niego większej odporności psychicznej oraz biernego znoszenia upokorzeń.

Przytoczone okoliczności dotyczące motywów postępowania oskarżonego
upoważniają obecnie odmienną oceną stopnia społecznej szkodliwości
przypisanego mu czynu. Zauważyć ponadto należy, że od chwili popełnienia
czynu upłynęło ponad 15 lat. W tym czasie oskarżony prowadził nienaganne
życie. Swoje przyszłe losy postanowił związać z Ojczyzną, do której
dobrowolnie powrócił, godząc się na ostateczne zakończenie sprawy. Uznanie
za usprawiedliwiające motywy ucieczki oskarżonego z jednostki, w połączeniu z
wszystkimi elementami podmiotowo-przedmiotowymi czynu, wymienionymi w
art. 115 § 2 k.k., pozwala uznać przypisany mu czyn za czyn o znikomym
stopniu społecznej szkodliwości w rozumieniu art. 1 § 2 k.k.

W tej sytuacji Sąd Najwyższy - na podstawie art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.
umorzył postępowanie karne o czyn z art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. przeciwko
oskarżonemu, po uprzednim uchyleniu zaskarżonego wyroku i bez potrzeby
przekazywania tej sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego
rozpoznania.

Mając na względzie przytoczone okoliczności, Sąd Najwyższy orzekł, jak
na wstępie.