Wyrok z dnia 5 czerwca 1998 r.
III ZP 15/98

Okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim przypada-
jące przed dniem 1 lipca 1977 r. po ukończeniu 16 roku życia mogą być
uwzględnianie w wysokości emerytury jako okresy składkowe jedynie wtedy,
gdy wniosek o ich doliczenie złożony został przed dniem 26 stycznia 1991 r.


Przewodniczący SSN: Maria Tyszel, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar (sprawoz-
dawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, po rozpoznaniu w dniu 5 czerwca 1998 r. sprawy z wniosku Jadwigi S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Koszalinie o wysokość
świadczenia, na skutek apelacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Wojewódzkiego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie z dnia 30 października 1997 r.
[...]


o d d a l i ł apelację.

U z a s a d n i e n i e


Decyzją z dnia 27 maja 1997 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
K. przeliczył emeryturę otrzymywaną przez wnioskodawczynię Jadwigę S., uwzględ-
niając do wysokości świadczenia jako okres nieskładkowy (okres wychowywania
dzieci) 1 rok i 8 miesięcy. Jednocześnie organ rentowy ustalił, że wnioskodawczyni
pobierająca od dnia 1 marca 1991 r. wcześniejszą emeryturę na podstawie przepi-
sów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 stycznia 1990 r. w
sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn
dotyczących zakładów pracy (Dz. U. Nr 4, poz. 27), ukończyła 55 lat życia, stąd
spełniła warunki do uzyskania świadczenia w oparciu o przepis art. 27 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).

Z tych względów organ rentowy zmniejszył uzupełniający okres pracy w gos-
podarstwie rolnym do wymaganego 30-letniego okresu zatrudnienia, przyjmując 5 lat
i 1 miesiąc okresów składkowych (zatrudnienie w S. Zakładach Przemysłu Zapałcza-
nego), 1 rok i 8 miesięcy okresów nieskładkowych (wychowywanie dzieci) oraz 24
lata i 2 miesiące okresów uzupełniających (okres pracy w gospodarstwie rolnym).
Wysokość emerytury przy przepracowanych pełnych latach, z uwzględnieniem walo-
ryzacji w marcu 1997 r., wynosiła 518,51 zł. Tak obliczoną emeryturę organ rentowy
przeliczył, wobec tego, że 30-letni wymagany okres zatrudnienia został uzupełniony
okresem pracy w gospodarstwie rolnym, stosując zasady zawarte w art. 15 ust. 1
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.). Nowa wysokość świadczenia wyniosła kwotę 113,21 zł, a po zwiększeniu o
kwotę odpowiadającą części składkowej świadczenia rolniczego (za 27 lat 1 miesiąc i
27 dni) 181,03 zł. W tym stanie rzeczy, świadczenie ustalono w wysokości najniższej
emerytury, która od 1 czerwca 1997 r. wynosiła 346,41 zł. Należy zauważyć, że
emerytura wyliczona według rozporządzenia z dnia 26 stycznia 1990 r. wyniosłaby
kwotę 142,24 zł i także wypłacana byłaby w wysokości równej emeryturze minimal-
nej. Wysokość świadczenia i w jednym i drugim przypadku jest limitowana stażem
pracowniczym wnioskodawczyni, wynoszącym 5 lat i 1 miesiąc.

Rozpoznając odwołanie wnioskodawczyni, Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie, wyrokiem z dnia 30 października 1997 r.
zmienił decyzję i przyznał wnioskodawczyni emeryturę wyliczoną z uwzględnieniem
zasad przewidzianych dla wcześniejszej emerytury, jak w decyzji z dnia 13 lutego
1991 r., oddalając odwołanie w pozostałej części. W ocenie Sądu, sposób wyliczenia
świadczenia nie może być kwestionowany, skoro jednak wnioskodawczyni domagała
się ustalenia, że ma prawo do wcześniejszej emerytury, Sąd uwzględnił odwołanie,
mimo iż nie ma to żadnego wpływu na wysokość świadczenia.

Wobec apelacji wnioskodawczyni Sąd Apelacyjny w Gdańsku przedstawił Są-
dowi Najwyższemu do rozpoznania zagadnienie prawne budzące poważne wątpli-
wości ,,czy okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub praca w nim przed 1 lipca
1977 r., uwzględnione wyłącznie przy ustalaniu prawa do emerytury przed dniem 15
listopada 1991 r. mogą po tym dniu być uwzględnione do obliczenia wysokości tego
świadczenia jako okresy składkowe na podstawie art. 28 ust. 2 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent... (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.)".

W ocenie Sądu sprawa dotyczy ustalenia wysokości świadczenia i przesą-
dzenia czy zostało ono wyliczone zgodnie z art. 28 ust. 1 i 2 ustawy o rewaloryzacji
emerytur i rent.

W myśl art. 27 ust. 1 tej ustawy, osoby, które w dniu jej wejścia w życie (15
listopada 1991 r.) miały prawo do świadczeń przyznanych na podstawie przepisów
wymienionych w jej art. 1, zachowały prawo do tych świadczeń. Powstaje pytanie,
czy przy rewaloryzacji świadczenia, należy uwzględnić okres pracy w gospodarstwie
rolnym po ukończeniu 16 roku życia przypadający przed dniem 1 lipca 1977 r., czy
też należy go pominąć wobec niespełnienia przesłanek zawartych w art. 5 ustawy.
Zachowanie prawa do świadczenia może być rozumiane jako zachowanie go w takiej
formie, w jakiej było ono realizowane, pogląd ten jednak - w ocenie Sądu Apelacyj-
nego - nie jest uprawniony, nie uwzględnia bowiem reguły zawartej w art. 27 ust. 2
pkt 1 ustawy o rewaloryzacji, nakazującej przy ustalaniu wysokości świadczeń, sto-
sowanie zasad określonych w art. 28-30 tej ustawy. Sprowadzałoby się to do ustale-
nia stażu ubezpieczeniowego z uwzględnieniem wszystkich okresów, o których sta-
nowi art. 28 ust. 2 ustawy, w tym równorzędnych i zaliczalnych do okresów zatrud-
nienia ustalonych na podstawie przepisów wymienionych w art. 1 w brzmieniu obo-
wiązującym przed dniem 1 stycznia 1991 r. Oznaczałoby to obowiązek organu ren-
towego do zaliczenia okresu pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku
życia a przypadającego przed 1 września 1977 r., także do wysokości świadczenia,
skoro art. 131 ustawy o z.e.p. dodany przez art. 93 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst; Dz. U. z 1993 r. Nr 71, poz.
342 ze zm.) wszedł w życie już po tej dacie (po 1 stycznia 1991r.). Okres pracy w
gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia, mimo iż nie wymieniony w art.
13 ust. 1, 2 i 3 ustawy o z.e.p. jako zaliczalny, może być brany pod uwagę jako
uznany za taki odrębnymi przepisami (art. 13 ust. 3 pkt 6 ustawy o z.e.p.), w tym wy-
padku przez art. 17 poprzednio obowiązującej (do dnia 31 grudnia 1990 r.) ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.).


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Przedstawione zagadnienie istotnie może nasuwać poważne wątpliwości
prawne. Zostało ono starannie opracowane, a Sąd Apelacyjny wyraził sugestię co do
sposobu jego rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy nie podjął mimo tego uchwały, a prze-
jął sprawę do rozpoznania i orzekł merytorycznie (art. 390 § 1 KPC). Zagadnienie
zostało bowiem sformułowane w sposób nazbyt ogólny i nie bierze pod uwagę usta-
lonego stanu faktycznego, w tym zwłaszcza pomija w rozważaniach treść przepisów
art. 5 i 15 ustawy o rewaloryzacji. W tych warunkach Sąd Najwyższy uznał za celowe
przejęcie sprawy do rozpoznania i orzeczenie co do jej istoty.

Wnioskodawczyni złożyła wniosek o emeryturę w dniu 8 lutego 1991 r. powo-
łując okres pracy w gospodarstwie rolnym od 6 listopada 1955 r. do 6 stycznia 1986
r. oraz zatrudnienie w S. Zakładach Przemysłu Zapałczanego w okresie od 7 stycznia
1986 r. do 28 lutego 1991 r. Przyznając wnioskodawczyni świadczenie (wcześniejszą
emeryturę w oparciu o przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 26 stycznia 1990 r.) organ rentowy doliczył do okresów zatrudnienia (5 lat i 1
miesiąc) ,,okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie
rolnym po ukończeniu 16 roku życia, przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r." na
podstawie przepisu art. 131 ustawy o z.e.p. w brzmieniu ustalonym przez art. 93
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Było to związane z utratą mocy obo-
wiązującej art. 17 poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, według
którego okresy te ,,zalicza się do okresu zatrudnienia wymaganego do emerytury lub
renty w myśl przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin". O ile
poprzednio obowiązująca regulacja prawna dopuszczała zaliczenie okresów prowa-
dzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim do okresów zatrudnienia (co w sposób
oczywisty prowadziło do zwiększenia wysokości świadczenia), to w myśl nowej
okresy te wpływały jedynie na prawo do świadczenia (,,przy ustalaniu prawa do eme-
rytury lub renty..." - art. 131 ustawy o z.e.p.). Te nowe zasady obowiązywały od dnia
ogłoszenia obecnie obowiązującej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, to
jest od dnia 26 stycznia 1991 r. co wynika z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyż-
szego (por. wyroki z dnia 6 stycznia 1994 r., II URN 57/93 - OSNCP 1994 z. 10, poz.
194, z dnia 8 listopada 1994 r., II URN 41/94 - OSNAPiUS 1995 nr 6, poz. 80). Już z
tego wynika, że wobec daty wniosku o przyznanie emerytury - 8 lutego 1991 r. - or-
gan rentowy ,,ustalając prawo do emerytury" uwzględnił okresy prowadzenia gospo-
darstwa rolnego lub pracy w nim, jedynie do prawa, nie zaś do wysokości świadcze-
nia. Stanowisko to - w świetle prawa - nie budzi uwag. Wniosek o przeliczenie
świadczenia złożony został w dniu 19 maja 1997 r. zaś uwzględniając go organ ren-
towy doliczył do wysokości świadczenia okres wychowywania dzieci - jako okres
nieskładkowy - a także zmniejszył uzupełniający okres pracy w gospodarstwie rolnym
do wymaganego 30 letniego okresu zatrudnienia, ponieważ Jadwiga S. ukończyła 55
lat życia, nabywając w związku z tym prawo do emerytury na podstawie art. 27 ust. 1
pkt 1 ustawy o z.e.p. Także i to stanowisko nie budzi wątpliwości prawnych, podobnie
jak sposób wyliczenia świadczenia z uwzględnieniem zasad przewidzianych w art. 5 i
15 ustawy o rewaloryzacji i proporcjonalności uwzględnionych okresów pracy w
gospodarstwie rolnym do udziału okresów składkowych, nieskładkowych i
uwzględnionych okresów pracy w gospodarstwie rolnym, zwiększając świadczenie o
kwotę odpowiadającą części składkowej świadczenia rolniczego przypadającego za
okresy pracy w gospodarstwie rolnym. Niezależnie od tego, czy emeryturę należną
wnioskodawczyni liczono według zasad przewidzianych dla tak zwanych
wcześniejszych emerytur (rozporządzenie z dnia 26 stycznia 1990 r.), czy też w
oparciu o art. 27 ust. 1 pkt 1 ustawy o z.e.p. jej wysokość nie sięgała kwoty świad-
czenia minimalnego gwarantowanej przez prawo. Było to wynikiem krótkiego okresu
składkowego i nieskładkowego w porównaniu z okresami uzupełniającymi (pracą w
gospodarstwie rolnym), i wprowadzoną przez ustawę o rewaloryzacji zasada pole-
gającą na wiązaniu w większym stopniu wysokości świadczenia z opłacanymi przez
ubezpieczonego składkami. Ustawa ta - z dnia 17 października 1991 r. - znalazła
zastosowanie także do świadczeń przyznanych na podstawie przepisów wymienio-
nych w jej art. 1, a więc także na podstawie rozporządzenia z dnia 26 stycznia 1990
r. wydanego z upoważnienia ustawowego zawartego w art. 27 ust. 3 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o z.e.p. (art. 26 ust. 1 pkt 3 ustawy o rewaloryzacji). Oznacza to -
co do zasady - konieczność stosowania tak zwanej proporcji według art. 15 tej
ustawy do okresów uzupełniających (pracy w gospodarstwie rolnym). Wyjątek od tej
zasady dotyczy osób, którym w dniu wejścia w życie ustawy o rewaloryzacji (15 lis-
topada 1991 r.) przysługiwały m.in. emerytury, osoby te bowiem zachowały prawo do
świadczeń, które podlegały rewaloryzacji polegającej na obliczeniu ich na nowo wed-
ług zasad wymiaru określonych w art. 28 tej ustawy (art. 27 ust. 1 i2 ). Wysokość
emerytury w takim przypadku, wynosi 24% kwoty bazowej oraz po 1,3% podstawy jej
wymiaru za każdy pełny rok okresów ,,ustalonych na podstawie przepisów wymienio-
nych w art. 1 w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 1991 r.". Sformu-
łowanie ,,ustalonych" użyte w ust. 2 art. 28 ustawy, oznacza określonych w decyzji
organu rentowego na warunkach jakie obowiązywały w dacie złożenia wniosku, a
więc w tym przypadku w dniu 8 lutego 1991 r. Należało więc sięgać poza okresami
zatrudnienia, także do okresów zaliczalnych do nich (w tym wskazanych w art. 17
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych oraz ich rodzin w
związku z art. 13 ust. 3 pkt 6 ustawy o z.e.p.) stosując określenia obowiązującej do
dnia wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o u.s.r., to jest do dnia 26
stycznia 1991 r., poprzedniej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywi-
dualnych oraz ich rodzin. Tak ustalone okresy - według stanu prawnego sprzed 26
stycznia 1991 r. - wpływały na prawo do świadczenia, zaś jego wysokość uzależnio-
na była od stanu prawnego istniejącego w dniu złożenia wniosku (tzn. 8 lutego 1991
r.). Okresy więc prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim, przypadające
przed dniem 1 lipca 1977 r. po ukończeniu 16 roku życia, mogą być uwzględnione do
wysokości emerytury jako okresy składkowe po dniu 15 listopada 1991 r. jedynie
wtedy, gdy wniosek o ich doliczenie złożony został przed dniem 26 stycznia 1991 r.
W innych przypadkach nie ma zastosowania gwarancyjny wyjątek określony w art. 27
ustawy o rewaloryzacji, a stosować należy zasadę i warunki przewidziane w art. 5 i
15 tej ustawy. Jak to już podano, wniosek o emeryturę z uwzględnieniem okresów
pracy w gospodarstwie rolnym złożony został w dniu 8 lutego 1991 r., a więc po dniu
26 stycznia 1991 r., tj. po wejściu w życie ustawy o rewaloryzacji, okresy te należało
uwzględnić przy ustalaniu nowej wysokości świadczenia na zasadach określonych w
art. 5 i 15 ustawy o rewaloryzacji. Tak też postąpił organ rentowy i sąd pierwszej
instancji, zmieniając decyzję tego organu tylko co do podstawy prawnej należnej
wnioskodawczyni emerytury i oddalając jej odwołanie w pozostałej części.

Z tych więc względów, gdy apelacja wnioskodawczyni od tego wyroku jest
bezzasadna, należało oddalić ją po myśli art. 385 KPC.
========================================