Wyrok z dnia 11 maja 2005 r.
III UK 28/05

Decyzja o objęciu małżonka rolnika systemem rolniczego ubezpieczenia
społecznego, wydana wskutek błędu organu rentowego co do prawa wyboru
pomiędzy tym ubezpieczeniem a ubezpieczeniem społecznym osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą, ma prawokształtujący charakter i nie może być
zmieniona ze skutkiem wstecznym.

Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski
(sprawozdawca), Andrzej Wasilewski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 maja 2005 r. sprawy z
wniosku Wiesława G. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Od-
działowi Regionalnemu w S. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu, na
skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17
listopada 2004 r. [...]

1) u c h y l i ł zaskarżony wyrok i zmienił poprzedzający go wyrok Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z dnia 28 kwietnia
2003 r. [...] w ten sposób, że zmienił decyzję Kasy Rolniczego Ubezpieczania Spo-
łecznego-Oddziału Regionalnego w S. z dnia 2 stycznia 2003 r. [...] i ustalił, że pod-
leganie ubezpieczeniu społecznemu rolników wobec Lucyny G. ustało z dniem 2
stycznia 2003 r.
2) zasądził od Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regio-
nalnego w S. na rzecz wnioskodawcy kwotę 240 zł (słownie: dwieście czterdzieści)
tytułem zwrotu kosztów postępowania za wszystkie instancje.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie, po rozpo-
znaniu sprawy z wniosku Wiesława G. i przy udziale zainteresowanej Lucyny G.
przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu
w S., wyrokiem z dnia 17 listopada 2004 r. [...] oddalił apelację wnioskodawcy od wy-
roku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z dnia
28 kwietnia 2003 r. [...], oddalającego jego odwołanie od decyzji organu rentowego z
dnia 2 stycznia 2003 r., mocą której stwierdzono ustanie podlegania przez Lucynę G.
rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu od dnia 14 października 1997 r.
W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy przejął jako własne ustalenia
faktyczne poczynione w postępowaniu w pierwszej instancji oraz podzielił ich prawną
kwalifikację. Ubezpieczona Lucyna G. od czerwca 1990 r. prowadziła pozarolniczą
działalność gospodarczą. W dniu 30 sierpnia 1997 r. wstąpiła w związek małżeński z
wnioskodawcą, który posiadał gospodarstwo rolne o powierzchni 4,40 ha (3,33 ha
przeliczeniowych). Oboje w dnia 14 października 1997 r. złożyli w Kasie Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego-Oddziale Regionalnym w S. oświadczenia, że wspólnie
prowadzą działalność rolniczą na gruntach o powierzchni 4,40 ha. Na tej podstawie
organ rentowy decyzją z dnia 28 listopada 1997 r. objął ich ubezpieczeniem społecz-
nym rolników począwszy od dnia 14 października 1997 r. Wskutek ponownej analizy
dokumentów została jednak wydana skarżona decyzja, w której stwierdzono, że
ubezpieczona nie podlega od wskazanej wyżej daty rolniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu, gdyż w dniu 1 stycznia 1997 r. nie była rolnikiem podlegającym temu
ubezpieczeniu.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego zainteresowana nie posiadała na podstawie art.
2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników (Dz.U. Nr 155, poz. 771) możliwości wyboru tytułu ubezpieczenia, albowiem
w dniu 1 stycznia 1997 r. nie była rolnikiem ani domownikiem rolnika, co sprawia, że
mogła być ubezpieczona wyłącznie z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.
Poza tym możliwość wyboru tytułu ubezpieczenia w trybie art. 2 powołanej ustawy,
występuje jedynie w przypadku równoczesnego spełnienia przesłanek wyrażonych w
art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 146, poz. 1546 ze zm.).
W ocenie Sądu Apelacyjnego nie doszło również do naruszenia art. 114
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), gdyż organ
rentowy był - w okolicznościach przedmiotowej sprawy - uprawniony do zmiany de-
cyzji. W toku postępowania odwoławczego pełnomocnik wnioskodawcy skierował do
Sądu pismo zatytułowane ,,uzupełnienie apelacji", w którym w istocie podniósł dodat-
kowo naruszenie przez Sąd pierwszej instancji przepisu art. 83a ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.), lecz Sąd Apelacyjny pominął ten zarzut na podstawie art. 378
k.p.c.

Kasację od powyższego wyroku złożył wnioskodawca. Zaskarżając wyrok w
całości, zarzucił naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 378 § 1 k.p.c. polegają-
ce na ograniczeniu przez Sąd drugiej instancji zakresu rozpoznania sprawy jedynie
do zarzutów podniesionych w apelacji i uchylenie się od rozpoznania zarzutu naru-
szenia prawa materialnego, który został zgłoszony w toku postępowania odwoław-
czego, uznając, że granic apelacji nie wyznacza zakres zaskarżenia wyroku, lecz
wyłącznie sama treść zarzutów. Ponadto wskazał na naruszenie prawa materialnego
- art. 83a ust. 1 i ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art.
145 § 1 pkt. 5 i 146 § 1 k.p.a. wyrażające się w uznaniu, że upływ pięcioletniego ter-
minu od doręczenia decyzji z dnia 28 listopada 1997 r. nie stanowi przeszkody do jej
uchylenia oraz w przyjęciu, iż błędna ocena stanu faktycznego może być w każdym
czasie zmieniona przez ten organ. Skarżący zarzucił również naruszenie art. 114 ust.
1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS polegające na uznaniu, że organ rentowy
może w każdym czasie dowolnie zmienić wstecz własną decyzję. W ocenie wniosko-
dawcy sprawa wymaga wykładni art. 83a ust. 1 i ust. 2 ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych, wywołującego rozbieżności w orzecznictwie sądów powszech-
nych, wyrażające się ,,w niedostrzeganiu w toku postępowań z zakresu ubezpieczeń
społecznych konieczności przestrzegania przepisów k.p.a." Poza tym konieczne jest
rozważenie kwestii związanych z ustaleniem istoty pojęcia ,,granic apelacji", a w
szczególności odpowiedzi na następujące pytania: ,,jakie określenia semantyczne
użyte w apelacji stanowią o granicach apelacji, czy zarzuty zawarte w apelacji wy-
znaczają granice apelacji, czy w toku postępowania odwoławczego można skutecz-
nie podnosić nowe zarzuty mieszczące się w zakresie zaskarżenia oraz czy dopusz-
czalne jest uchylanie się przez sąd II instancji od rozpoznania zarzutów podniesio-
nych w toku postępowania odwoławczego." Na tej podstawie skarżący wniósł o
zmianę kwestionowanego wyroku i ustalenie, że Lucyna G. podlega ubezpieczeniu
społecznemu rolników, albo o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz przeka-
zanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie i roz-
strzygnięcia o kosztach zastępstwa procesowego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja zasługuje na uwzględnienie, ponieważ jej podstawy okazały się
usprawiedliwione, nawet jeśli nie wszystkie zarzuty podniesione w ramach obu pod-
staw skargi są zasadne. Rozstrzygnięcie niniejszego sporu, wymaga jednak w pierw-
szej kolejności prawidłowego - pod względem prawnym - uporządkowania zdarzeń,
które miały miejsce w ubezpieczeniowej historii zainteresowanej, albowiem dopiero
wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie problemu występującego w sprawie.
W pierwszej kolejności należy się odnieść do decyzji organu rentowego z dnia
28 listopada 1997 r., na mocy której objęto zainteresowaną rolniczym ubezpiecze-
niem społecznym od dnia 14 października 1997 r. Zdaniem składu rozpoznającego
kasację nie ulega wątpliwości, że została ona wydana z naruszeniem obowiązują-
cych przepisów. Zastosowanie znajdował bowiem przepis art. 2 powołanej wyżej
ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1997 r. Zgodnie z jej unormowa-
niem rolnik lub domownik, który w dniu wejścia w życie tegoż aktu normatywnego
podlega innemu ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej nie
będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym, a spełnia inne warunki
podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu z mocy ustawy w pełnym zakre-
sie, może ZUS-owi lub KRUS-owi złożyć oświadczenie, że chce podlegać temu
ubezpieczeniu z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego. Tymczasem
wnioskodawczyni na dzień 1 stycznia 1997 r. nie była rolnikiem, jak również nie po-
siadała statusu domownika. Nie dysponowała zatem uprawnieniem do wyboru tytułu
ubezpieczenia
Fakt wstąpienia przez wnioskodawczynię w związek małżeński nie ma tu żad-
nego znaczenia. Dopiero od tego momentu można by bowiem mówić o zbiegu
dwóch tytułów ubezpieczenia na podstawie art. 5 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze
zm.), zgodnie z którym przepisy ustawy dotyczące ubezpieczenia rolnika i przysłu-
gujących mu świadczeń stosuje się także do małżonka rolnika, chyba że małżonek
nie pracuje w gospodarstwie rolnika ani w gospodarstwie domowym bezpośrednio
związanym z tym gospodarstwem rolnym, jak też brać pod uwagę ewentualność
wyboru tytułu ubezpieczenia na podstawie art. 5a analizowanej ustawy. Zgodnie z
tym ostatnim przepisem rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu w peł-
nym zakresie z mocy ustawy, nieprzerwanie co najmniej 1 rok, podejmuje pozarolni-
czą działalność gospodarczą nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku
służbowym, podlega nadal temu ubezpieczeniu. Z treści normy prawnej wysłowionej
w tym artykule wynika zatem, że możliwość wyboru tytułu ubezpieczenia powstawa-
łaby dopiero wówczas, gdyby rolnik (małżonek rolnika) po upływie roku pozostawania
w rolniczym ubezpieczeniu społecznym podejmował działalność gospodarczą. W
przypadku wcześniejszego podjęcia takiej działalności lub jej prowadzenia - jak w
przypadku zainteresowanej - przed powstaniem tytułu ubezpieczenia rolniczego,
ubezpieczony nie ma prawa wyboru tytułu ubezpieczenia i zgodnie z art. 16 ust. 3
cytowanej ustawy, podlega wyłącznie ubezpieczeniu z tytułu prowadzonej działalno-
ści. Przyjmując zatem, że wnioskodawczyni z dniem zawarcia związku małżeńskiego
uzyskała uprawnienia przysługujące rolnikowi, to roczny okres mógłby biec dopiero
od tej daty, jednakże pod warunkiem, iż nie posiadałaby ona statusu przedsiębiorcy.
Mając na względzie powyższe rozważania, uzasadnione jest zatem twierdzenie, że
zainteresowana została objęta społecznym ubezpieczeniem rolniczym bezpodstaw-
nie.
Organ rentowy po ponownej analizie dokumentów, wydał w dniu 2 stycznia
2003 r. decyzję, w której stwierdził ustanie ubezpieczenia rolniczego, nota bene z
dniem, w którym de facto została ona nim objęta. Błędnie wywodzi skarżący, jak
również Sądy obu instancji, że w sprawie doszło do wznowienia postępowania. Or-
gan rentowy nie wydał bowiem decyzji w sprawie wszczęcia postępowania ze
względu na ujawnienie nowych okoliczności lub dowodów, nie uchylił również decyzji
z listopada 1997 r. Trudno również przyjąć, że została ona przez organ rentowy
uznana za nieważną, albowiem przeczy temu choćby tylko jej językowa redakcja.
Dlatego zarzuty naruszenia art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych stają się bezprzedmiotowe. Nie występuje więc również problem ustalenia istoty
granic apelacji. Pojawia się jednak kwestia prawnej dopuszczalności stwierdzenia ze
wsteczną datą ustania tytułu ubezpieczenia społecznego w sytuacji, w której objęcie
ubezpieczeniem nastąpiło wskutek oczywistego błędu organu rentowego.
Skarżona decyzja stwierdza ,,ustanie ubezpieczenia rolniczego" ze względu na
brak możliwości wyboru tytułu ubezpieczenia. Jej wydanie nastąpiło wskutek ,,do-
strzeżenia" przez organ rentowy wadliwości decyzji z 28 listopada 1997 r. Skutki tej
wadliwości nie mogą jednak obciążać zainteresowanej. Wskazać bowiem należy na
tę osobliwość decyzji wydawanych w tym przedmiocie, że wywołują one określone
skutki w sferze ubezpieczenia społecznego. Zainteresowany formalnie pozostaje w
ubezpieczeniu, opłaca składki, nabywa emerytalną ekspektatywę i korzysta ze
świadczeń określonych w ustawie. W odróżnieniu od decyzji ustalających prawo do
świadczeń, kiedy to rola organu rentowego sprowadza się w zasadzie do deklarato-
ryjnego ustalenia dotyczącego spełnienia określonych przesłanek, decyzje dotyczące
objęcia określonym tytułem ubezpieczenia prowadzą do powstania gwarancyjnego
stosunku prawnego, w trakcie trwania którego ubezpieczony staje się podmiotem
określonych praw i obowiązków. Opłacanie składki jest przy tym swoistą ceną ubez-
pieczeniowej gwarancji korzystania z prawnej ochrony w razie nastąpienia określo-
nego zdarzenia losowego. Ze względu na konieczność ochrony trwałości tego sto-
sunku, decyzje te posiadają w omawianym zakresie prawokształtujący charakter, co
oczywiście nie wyklucza możliwości ich zmiany albo uchylenia, jeśli zostałyby speł-
nione odpowiednie przesłanki. Skoro zatem organ rentowy - nie skorzystawszy z in-
stytucji wznowienia postępowania czy też stwierdzenia nieważności wydanej decyzji
(co skądinąd wywoływałoby również szereg wątpliwości, wymagających wnikliwej
analizy) - wydał decyzję w przedmiocie ustania stosunku ubezpieczenia społeczne-
go, to zasadne jest przyjęcie, że mogło to nastąpić najwcześniej w dacie jej wydania,
a zatem ex nunc. W tym kontekście wadliwość decyzji z listopada 1997 r. jest donio-
sła jedynie dla oceny zasadności stwierdzenia ustania ubezpieczenia. Natomiast nie
wpływa ona na temporalny aspekt pozostawania w społecznym ubezpieczeniu rolni-
czym. Znajduje to również swoje dodatkowe uzasadnienie w konieczności poszano-
wania ogólnej zasady pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa, wyrażo-
nej w art. 8 k.p.a., która miałaby w tym przypadku odpowiednie zastosowanie na
podstawie art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w związku z
art. 123 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39315 k.p.c. orzekł
jak w sentencji.
========================================