Wyrok z dnia 23 lutego 2005 r.
III UK 213/04

Rolnik podejmujący zatrudnienie w kwartale następującym po okresie
podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników jest objęty tym ubezpiecze-
niem do końca tego kwartału (art. 3a ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz.
25 ze zm.).

Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk (sprawozdawca), Katarzyna Gonera.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 23 lutego 2005 r. sprawy
z odwołania Janusza B. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-
Oddziałowi Regionalnemu w B. o objęcie ubezpieczeniem społecznym rolników, na
skutek kasacji odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 16
czerwca 2004 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 22 kwietnia 2002 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddział Regionalny w B. ustaliła, że wnioskodawca Janusz B. podlegał rolni-
czemu ubezpieczeniu społecznemu w okresach od 5 listopada 1996 r. do 30 czerwca
1997 r. i od 26 października 1997 r. do 31 marca 1998 r.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Zamościu wyrokiem z dnia 24 marca 2003 r. zmienił zaskar-
żoną decyzję w ten sposób, że ustalił, iż wnioskodawca nie podlegał rolniczemu
ubezpieczeniu społecznemu w okresach od 26 kwietnia 1997 r. do 30 czerwca 1997
r. i od 9 marca 1998 r. do 31 marca 1998 r., a w pozostałej części odwołanie oddalił.
Sąd ustalił, że wnioskodawca prowadził gospodarstwo rolne, którego jest właścicie-
lem. Z tego tytułu po ustaniu zatrudnienia w dniu 4 listopada 1996 r. podlegał obo-
wiązkowemu ubezpieczeniu rolniczemu. W okresie od 26 kwietnia 1997 r. do 30
czerwca 1997 r. wnioskodawca pobierał zasiłek dla bezrobotnych, a w okresie od 9
marca 1998 r. do 31 marca 1998 r. był zatrudniony na podstawie umowy o pracę.
Ponieważ w tych okresach wnioskodawca podlegał innemu ubezpieczeniu społecz-
nemu, okresy te podlegają wyłączeniu z ubezpieczenia rolniczego na podstawie art.
7 ust.1 i 16 ust. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.)
Na skutek apelacji organu rentowego od wyroku w części zmieniającej decy-
zję, Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
dnia 16 czerwca 2002 r. [...], zmienił zaskarżony wyrok i odwołanie oddalił. Sąd
Apelacyjny powołał się na przepis art. 3a ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników, zgodnie z którym ubezpieczenie ustaje z końcem kwartału, w którym ustały
okoliczności uzasadniające podleganie ubezpieczeniu. Przepis ten został wprowa-
dzony ustawą z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585) i wszedł w życie 1 stycznia 1997 r. Celem tej
regulacji - poza wydłużeniem okresu trwania ubezpieczenia do końca kwartału, za
który i tak z mocy art. 4 ust. 2 musiała być opłacona składka - było umożliwienie oso-
bom, których obowiązek ubezpieczenia ustał, a które chcą skorzystać z dobrowolne-
go ubezpieczenia, kontynuowania tego ubezpieczenia nieprzerwanie (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 1999 r., II UKN 672/98, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz.
198). Ubezpieczenie rolnika przebiega w jednostkach wyznaczonych kwartałami,
stąd obowiązek opłacenia składki powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym
powstało ubezpieczenie, a ustaje z ostatnim dniem kwartału, w którym ustało ubez-
pieczenie, niezależnie od tego ile faktycznie dni w kwartale trwało podleganie ubez-
pieczeniu rolniczemu. Jednak fakt ten nie może być odczytywany jako naruszenie
konstytucyjnej zasady równości, ponieważ prawo do szeregu świadczeń przewidzia-
nych ustawą zależne jest od wykazania, że ubezpieczony podlegał ubezpieczeniu
przez określoną ilość kwartałów. W dniu 7 czerwca 2004 r. Trybunał Konstytucyjny
orzekł, iż przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nakładające na nich
składki ubezpieczeniowe w wymiarze kwartalnym bez względu na to, czy rolnik pod-
legał innemu ubezpieczeniu społecznemu, nie są niezgodne z Konstytucją. Rolnicy
już przez sam fakt posiadania gospodarstwa rolnego podlegają obowiązkowi rolni-
czego ubezpieczenia. Na obowiązek ten nie wpływa sytuacja, w której rolnik czę-
ściowo podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu, szczególnie, że na wysokość
składki nie wpływa dochód uzyskiwany przez rolników. Mimo objęcia wnioskodawcy
w okresach wymienionych w zaskarżonym wyroku innym ubezpieczeniem społecz-
nym, rolnicze ubezpieczenie społeczne trwało do końca kwartału, w którym przypa-
dały te okresy.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca, wnosząc o jego uchylenie i prze-
kazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie do ponownego rozpoznania. Jako
podstawę kasacji wskazał naruszenie prawa materialnego ,,a mianowicie art. 3 ust.1,
7 ust.1 oraz 16 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników". W uzasadnieniu ka-
sacji podniósł, że zgodnie z powołanymi przepisami wnioskodawca nie mógł podle-
gać jednocześnie pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu w czasie wykonywa-
nia zatrudnienia i pobierania zasiłku dla bezrobotnych i rolniczemu ubezpieczeniu
społecznemu. Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji przedstawił na-
stępujące zagadnienie prawne: czy okresy ubezpieczenia z tytułu umowy o pracę i
ubezpieczenia z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego dotyczące tego samego
okresu nie wyłączają się wzajemnie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników, ubezpieczeniu na podstawie ustawy podlega rolnik i domownik rolnika. W
odniesieniu do rolnika podstawą objęcia obowiązkiem ubezpieczenia jest posiadanie
gospodarstwa rolnego i prowadzenie działalności rolniczej . Przepisy określające
obowiązek ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego i obowią-
zek ubezpieczenia emerytalno-rentowego wyłączają z tego ubezpieczenia rolników,
którzy podlegają innemu ubezpieczeniu społecznemu lub mają ustalone prawo do
emerytury lub renty - art. 7 ust. 1 i 16 ust. 3. Jest zatem zasadą, że osoby objęte in-
nym ubezpieczeniem społecznym, na przykład ubezpieczeniem pracowniczym, nie
podlegają ubezpieczeniu społecznemu rolników. Można zatem powiedzieć, że podję-
cie przez rolnika zatrudnienia lub innej działalności podlegającej obowiązkowi ubez-
pieczenia wyłącza obowiązek ubezpieczenia społecznego. Kwestią sporną w niniej-
szej sprawie było ustalenie daty początkowej tego wyłączenia, w szczególności tego,
czy ubezpieczenie rolnicze ustaje z chwilą powstania obowiązku ubezpieczenia
społecznego na podstawie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), który to obowiązek w stosunku
do pracowników powstaje od dnia nawiązania stosunku pracy (art. 13 pkt 1), a w
stosunku do bezrobotnych od dnia nabycia prawa do zasiłku (art. 13 pkt 9). Do czasu
wprowadzenia z dniem 1 stycznia 1997 r. do ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników przepisu art. 3a rolnicze ubezpieczenie społeczne ustawało z chwilą po-
wstania innego ubezpieczenia społecznego. Spór w niniejszej sprawie dotyczy okre-
sów przypadających już pod rządem tego przepisu, który wprowadził regulację od-
mienną od dotychczasowych zasad. Stanowi on w ust. 1, że ubezpieczenie ustaje z
końcem kwartału, w którym ustały okoliczności uzasadniające podleganie ubezpie-
czeniu. Przepis ten był podstawą rozstrzygnięcia zawartego w zaskarżonym wyroku,
a w kasacji nie ma zarzutu jego błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania.
Zarzut dotyczy naruszenia art. 3 ust. 1, który stanowi, że ubezpieczeniu podlega się
z mocy ustawy albo na wniosek. Jest to przepis ogólny, który samodzielnie nie daje
podstawy do objęcia jedną z wymienionych w nim form ubezpieczenia. Trudno zatem
mówić o jego naruszeniu, zwłaszcza że zawarte w kasacji wywody nie uzasadniają
tego zarzutu.
Ponieważ sprawa może być rozpoznana tylko w granicach podstaw kasacyj-
nych (art. 39311 § 1 k.p.c.), należy ograniczyć się do zbadania zasadności zarzutu
naruszenia art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Jednakże sformułowanej w tych przepisach zasady wyłączenia z rolników ubezpie-
czenia osób podlegających innemu ubezpieczeniu nie można stosować z pominię-
ciem regulacji zawartej w art. 3a ust. 1. Ustanie okoliczności uzasadniających podle-
ganie ubezpieczeniu w rozumieniu tego przepisu oznacza nie tylko ustanie przesła-
nek pozytywnych (na przykład zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej), lecz
także wystąpienie przesłanek negatywnych (na przykład objęcie innym ubezpiecze-
niem społecznym). W obu wypadkach rolnicze ubezpieczenie społeczne ustaje z
końcem kwartału, w którym wystąpiły te okoliczności, a nie w dacie ich wystąpienia.
Dlatego rolnik podejmujący zatrudnienie w trakcie kwartału następującego po okresie
podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników podlega nadal temu ubezpieczeniu
do końca kwartału. Po upływie tego kwartału, jeżeli zatrudnienie jest nadal konty-
nuowane, rolnicze ubezpieczenie społeczne ustaje. Tego rodzaju regulacja wynika z
zasady ustalania w jednostkach kwartalnych zarówno okresów uprawniających do
świadczeń przewidzianych w ustawie, jak i okresów podlegania ubezpieczeniu.
Skoro ubezpieczenie z innego tytułu następuje z chwilą spełnienia warunków do ob-
jęcia tym ubezpieczeniem, może wystąpić sytuacja, że w niewielkim przedziale cza-
sowym (do końca kwartału) okresy ubezpieczenia rolniczego pokrywają się z innym
ubezpieczeniem. Podleganie ubezpieczeniu rolniczemu do końca kwartału równole-
gle z innym ubezpieczeniem nie ma dla rolnika żadnych ujemnych skutków, w
szczególności w zakresie wysokości składki. Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników obowiązek opłacania składki powstaje z pierwszym
dniem kwartału, w którym powstało ubezpieczenie, a ustaje w z ostatnim dniem
kwartału, w którym ustało ubezpieczenie. Wyrokiem z dnia 7 czerwca 2004 r., P 4/03
(Dz.U. Nr 141, poz. 1501) Trybunał Konstytucyjny uznał, że przepis ten jest zgodny z
art. 2 i art. 32 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Na podstawie tego przepi-
su składka musi być uiszczona za cały kwartał, nawet gdy ubezpieczenie powstało
po rozpoczęciu kwartału a ustało przed jego końcem. Ustalenie, że ubezpieczenie
wnioskodawcy ustało przed końcem kwartału, nie miałoby wpływu na wysokość na-
leżnej składki, a podstawą jego odwołania było właśnie żądanie obniżenia składki.
Natomiast przyjęcie koncepcji, że przepis art. 3a ust. 1 ma zastosowanie do rolnika
podejmującego w trakcie kwartału zatrudnienie lub inną działalność podlegającą
ubezpieczeniu, jest dla niego korzystne. Wprawdzie przy przyznawaniu świadczeń
emerytalno-rentowych okres podwójnego ubezpieczenia nie jest liczony podwójnie,
jednak do końca kwartału rolnik jest ubezpieczony od wypadków przy pracy rolniczej
i może ubezpieczenie to kontynuować na wniosek, jeżeli spełnia warunki określone w
art. 7 ust. 2.
Podniesione w kasacji zarzuty okazały się nieuzasadnione i z tych przyczyn
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312 k.p.c. oddalił kasację.
========================================