Wyrok z dnia 10 stycznia 2007 r.
III UK 120/06

Przesłanką nabycia prawa do świadczeń na podstawie art. 24 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 87 ze zm.) jest
związek śmierci żołnierza formacji wymienionej w art. 6 tej ustawy z udziałem w
działaniach wojennych lub mających charakter wojenny w okolicznościach
określonych w art. 7 tej ustawy.

Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 10 stycznia
2007 r. sprawy z odwołania Ryszarda T. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w B. z udziałem zainteresowanych: Heleny T., Danuty O. i Celiny W. o
prawo do renty rodzinnej, na skutek skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 21 czerwca 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną.

U z a s a d n i e n i e

Wyrokiem z dnia 7 marca 2005 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Zamościu oddalił odwołanie Ryszarda T. od decyzji Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziału w B. z dnia 22 stycznia 2004 r., odmawiającej wnio-
skodawcy prawa do renty rodzinnej po ojcu, Bronisławie T. Podstawę rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia. Będący żołnierzem Armii Krajowej ojciec wniosko-
dawcy w dniu 22 maja 1944 r. został zastrzelony z broni palnej przez ubranego w
niemiecki mundur żołnierza niezidentyfikowanych oddziałów przeprowadzających
akcję zbrojną przeciw ludności polskiej we wsi H. Zdarzenie to miało miejsce na po-
dwórku T. w Kolonii H. w obecności innych osób, które wspólnie z Bronisławem T.
bezpośrednio przed zajściem przyjechały z nim furmanką z H. Śmierci Bronisława T.
nie poprzedzała walka dwóch przeciwnych ugrupowań bojowych. Tego dnia zginęli
również dziadkowie wnioskodawcy oraz od 8 do 15 innych mieszkańców H. W okre-
sie od 23 maja do 17 czerwca 1944 r. wnioskodawca (urodzony 30 stycznia 1942 r.)
leczony był w Szpitalu Rejonowym w H. z powodu rany postrzałowej i skomplikowa-
nego złamania podudzia lewego. Wnioskodawca jest kawalerem, do dnia 28 listopa-
da 1983 r. pracował w gospodarstwie rolnym matki, a następnie prowadził własne
gospodarstwo rolne. Od dnia 1 grudnia 1994 r. pobiera rentę rolniczą z tytułu nie-
zdolności do pracy.

W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd Okręgowy uznał, że wniosko-
dawca nie spełnia warunków do przyznania dochodzonego świadczenia na podsta-
wie art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wo-
jennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 87 ze
zm.), zgodnie z którym renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny
pozostałym po żołnierzach formacji wymienionych w art. 6, którzy polegli w walce z
wrogiem lub zmarli wskutek następstw zranień, kontuzji i innych obrażeń lub chorób
doznanych w okolicznościach określonych w art. 7. Warunkiem wstępnym przy roz-
patrywaniu prawa do renty rodzinnej musiałoby być wykazanie przez wnioskodawcę,
że jego ojciec jako żołnierz Armii Krajowej poległ w walce z wrogiem. Tymczasem
zebrany w sprawie materiał dowodowy nie pozwala nawet na zidentyfikowanie naro-
dowości żołnierzy wrogich oddziałów, których działanie w dniu 23 maja 1944 r. spo-
wodowało śmierć Bronisława T. W ocenie świadków akcję zbrojną przeprowadzili
Niemcy lub Niemcy przy udziale Ukraińców bądź Ukraińcy w niemieckich mundurach.
Z zeznań świadków wynika natomiast, że Bronisław T. zginął w wyniku napadu wro-
giego oddziału na wieś Kolonia H., a nie w walce z wrogiem. Celem ataku tego od-
działu nie byli bezpośrednio żołnierze Armii Krajowej. Pacyfikacja wsi dotknęła lud-
ność cywilną oraz jej mienie, a w dacie pacyfikacji Bronisław T. nie brał udziału w
działaniach wojennych. Materiał dowodowy sprawy nie uzasadnia zakwestionowania
przynależności ojca wnioskodawcy do Armii Krajowej, nie pozwala jednak również na
jednoznaczne ustalenie roli, jaką w organizacji tej pełnił i posiadanego stopnia oraz
akcji bojowych, w których uczestniczył. Zawarta w aktach rentowych informacja, że
Bronisław T. był żołnierzem Armii Krajowej i zginął w walce z ukraińskim SD w czasie
napadu na C. w 1944 r. nie odpowiada stanowi faktycznemu sprawy, gdyż po pierw-
sze - ojciec wnioskodawcy nie zginął w walce, a po drugie - poniósł śmierć w Kolonii
H. a nie wsi C. A zatem, skoro Bronisław T. nie poległ w walce z wrogiem w rozumie-
niu art. 24 ust. 1 pkt 1 powołanej wyżej ustawy, wnioskodawcy nie przysługuje renta
rodzinna na podstawie jej przepisów. Świadczenie to przysługuje wyłącznie po żoł-
nierzach formacji wymienionych w art. 6, w tym także po żołnierzach oddziałów ruchu
podziemnego lub partyzanckiego, poległych w walce z wrogiem. W przytoczonym
przepisie chodzi o sytuację, gdy żołnierz działający w strukturach organizacji pod-
ziemnej lub partyzanckiej i realizujący zadania bojowe tej organizacji, traci życie w
walce z wrogiem, a śmierć jego pozostaje w związku z realizacją tych działań, przy
czym przez walkę należy rozumieć zorganizowane działanie sił zbrojnych stron prze-
ciwnych, dążących do pobicia przeciwnika. Jakkolwiek Bronisław T. był żołnierzem
Armii Krajowej, to nie poległ w walce z wrogiem. Zginął w wyniku napadu wrogich
oddziałów na ludność cywilną Kolonii H, w czasie którego zginęły również inne osoby
cywilne, niedziałające w ruchu oporu, w tym kobiety i dzieci.

Wyrokiem z dnia 21 czerwca 2006 r. Sąd Apelacyjny w Lublinie oddalił apela-
cję wnioskodawcy, podzielając poczynione przez Sąd pierwszej instancji ustalenia
faktyczne oraz dokonaną przez ten Sąd ocenę prawną wskazując, że odstąpienie od
zasady bezpośredniości nie miało ujemnych skutków dla wyników postępowania
pierwszoinstancyjnego. W ocenie Sądu Apelacyjnego celem ataku wrogiego oddziału
na wieś H. nie byli bezpośrednio żołnierze Armii Krajowej, lecz ludność cywilna. Jak-
kolwiek Bronisław T. był żołnierzem tej formacji, to jego śmierć nie została spowodo-
wana walką z wrogiem, przez którą należy rozumieć podjęcie działań zbrojnych.
Wnioskodawca nie udowodnił również, że atak na wieś Kolonia H. w dniu 23 maja
1944 r. miał ścisły związek z działalnością partyzancką jego ojca, a zeznania świad-
ków nie przemawiają za uznaniem, iż fakt przynależności Bronisława T. do Armii
Krajowej miał związek z atakiem na wieś i jej pacyfikacją przez wrogie oddziały.

W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił: 1) ob-
razę prawa materialnego, to jest art. 24 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o
zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, przez błędną wy-
kładnię wyrażającą się w uznaniu, że śmierć ojca wnioskodawcy nie nastąpiła w
walce z wrogiem, w sytuacji gdy śmierć ta miała miejsce w trakcie walki z wrogiem o
niepodległość oraz 2) obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść wyro-
ku, a to art. 231, art. 233 § 1, art. 235 k.p.c. w związku z art.13 § 2 k.p.c. i w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c., przez fragmentaryczną, jednostronną analizę
i ocenę dowodów mających wpływ na ustalenie istnienia związku śmierci Bronisława
T. z jego przynależnością partyzancką i prowadzoną w jej ramach walką zbrojną z
okupantem i tym samym na treść orzeczenia.

Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji, ewentualnie jego uchylenie i zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji przez
uwzględnienie odwołania.

W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że zastosowana przez Sądy
obu instancji gramatyczna metoda wykładni pojęcia ,,walki z wrogiem" jest zawężona,
a jego prawidłowa interpretacja wymaga zastosowania metody logicznej i historycz-
nej. W konsekwencji pojęcie ,,walki z wrogiem" nie powinno ograniczać się do formy
zorganizowanego starcia dwóch przeciwnych formacji, lecz obejmować fakt przyna-
leżności do formacji prowadzących walkę z wrogiem, jak też konsekwencje tej przy-
należności. Ze zgromadzonych dowodów wynika, że atak na wieś Kolonia H. miał
ścisły związek z działalnością partyzancką ojca wnioskodawcy, a ich niedostrzeżenie
przez Sąd drugiej instancji rzutowało na przedmiot i zakres ustaleń faktycznych, a w
rezultacie ocenę, że napaść ta nie miała charakteru walki z wrogiem. Niedostrzeże-
nie przytoczonych dowodów było natomiast konsekwencją zaniechania ich bezpo-
średniego przeprowadzenia przed Sądem orzekającym w niniejszej sprawie.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych zarzutów. W ramach okre-
ślonej w art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c. podstawy naruszenia przepisów postępowania,
mogącego mieć istotny wpływ na wynik sprawy, skarżący zarzucił naruszenie art.
233 § 1 k.p.c. W myśl art. 3983 § 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Wyłączenie to oznacza po-
zbawienie stron możliwości kwestionowania prawidłowości dokonanych przez sąd
ustaleń poprzez odnoszący się do sfery oceny i wnioskowania zarzut naruszenia art.
233 k.p.c. Konieczne jest zatem postawienie zarzutu naruszenia takich przepisów
postępowania, które doprowadziło do wadliwości postępowania dowodowego, co w
konsekwencji - przez dokonanie błędnych ustaleń stanu faktycznego - mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy.

Nieusprawiedliwiony jest zarzut naruszenia przytoczonego w skardze kasacyj-
nej art. 382 k.p.c. Przepis ten stanowi, że sąd drugiej instancji orzeka na podstawie
materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu
apelacyjnym. Naruszenie art. 382 k.p.c. ma więc miejsce wtedy, gdy sąd drugiej in-
stancji, mimo przeprowadzonego przez siebie postępowania dowodowego, orzekł
wyłącznie na podstawie materiału zgromadzonego przed sądem pierwszej instancji
albo oparł swoje orzeczenie na własnym materiale, z pominięciem wyników postę-
powania dowodowego przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji, bądź bez-
podstawnie nie uzupełnił postępowania dowodowego, albo pominął część zebranego
materiału, jeżeli przy tym uchybienia te mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy. A
zatem zarzut odnoszący się do oceny dowodów nie mieści się w płaszczyźnie art.
382 k.p.c. Sąd drugiej instancji, nie przeprowadzając postępowania dowodowego we
własnym zakresie, oparł swoje ustalenia na całości materiału dowodowego zebrane-
go w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, podzielając jego szczegółową ocenę do-
konaną przez Sąd Okręgowy. Zresztą skarżący w rzeczywistości nie wskazuje pomi-
niętego materiału dowodowego, a jedynie przytacza wybiórczo fragmenty zeznań
świadków odnoszące się do działalności partyzanckiej Bronisława T., jego stopnia
wojskowego oraz przebiegu pacyfikacji, mającego świadczyć o ścisłym jej związku z
pełnieniem przez ojca wnioskodawcy służby w Armii Krajowej. W konsekwencji skar-
żący dokonuje - odmiennej od dokonanej przez Sądy obu instancji - oceny zgroma-
dzonych w sprawie dowodów, czyniąc na tej podstawie własne ustalenia.

Bezpodstawny jest również zarzut naruszenia art. 235 k.p.c. Przepis ten okre-
śla sąd, przed którym postępowanie dowodowe powinno być przeprowadzone, sta-
nowiąc, że następuje to przed sądem orzekającym (zasada bezpośredniości) oraz
wyjątki od tej reguły. Skarżący naruszenia art. 235 k.p.c. upatruje w pominięciu do-
wodów wskazujących na związek śmierci jego ojca z działalnością partyzancką, co w
jego ocenie nastąpiło wskutek odstąpienia od wyrażonej w przytoczonym przepisie
zasady bezpośredniości. Po pierwsze - nie jest wyłączona możliwość zaliczenia w
poczet materiału dowodowego sprawy dowodów zgromadzonych w innej sprawie,
jeżeli strony mają możliwość ustosunkowania się do ich treści i zgłoszenia stosow-
nych wniosków, a po drugie - z uzasadnienia zaskarżonego rozstrzygnięcia wprost
wynika, że Sądy obu instancji nie pominęły opisanych w skardze kasacyjnej dowo-
dów, a jedynie dokonały na ich podstawie ustaleń odmiennych od prezentowanej
przez skarżącego wersji zdarzeń.

Niezasadny jest wreszcie zarzut naruszenia art. 231 k.p.c. Zgodnie z powoła-
nym przepisem sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla roz-
strzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych
faktów (domniemanie faktyczne). Oznacza to, że sąd może, ale nie musi, wyciągnąć
wniosek co do pewnego faktu na podstawie innych faktów ustalonych, przy czym fakt
domniemany nie wymaga twierdzenia ani dowodzenia, których wymagają fakty skła-
dające się na podstawę faktyczną domniemania. Domniemanie faktyczne, będące
rozumowaniem sędziego opartym na wiedzy i doświadczeniu, może być wzruszone
przez wykazanie nieprawidłowości tego rozumowania. Ta nieprawidłowość może
polegać na tym, że fakt przyjęty przez sąd za podstawę wnioskowania o innym fakcie
nie został ustalony, albo na tym, że fakty składające się na podstawę domniemania
faktycznego nie uzasadniają, w świetle wiedzy i doświadczenia życiowego, wypro-
wadzonego z niego wniosku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2000 r.,
III CKN 811/98, niepublikowany). Zarzut naruszenia art. 231 k.p.c. nie może zatem
polegać na jego niezastosowaniu, gdyż sąd nie ma takiego obowiązku, lecz na wy-
kazaniu, że skonstruowane przez sąd domniemanie faktyczne pozostaje w sprzecz-
ności z zasadami logiki i doświadczenia życiowego. Takich zarzutów skarżący nie
formułuje, zdaje się natomiast prezentować pogląd, że z faktu pełnienia w okresie
wojny służby w jednej z formacji wymienionych w art. 6 ustawy z dnia 29 maja 1974
r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin wynika domnie-
manie, iż śmierć poniesiona w trakcie akcji zbrojnej, niezależnie od okoliczności, w
jakich nastąpiła, jest śmiercią w walce z wrogiem w rozumieniu art. 24 ust. 1 pkt 1 tej
ustawy. Tymczasem brak jest podstaw do konstruowania takiego domniemania, al-
bowiem przepis art. 7, do którego art. 24 ust. 1 pkt 1 odsyła, nie łączy uprawnienia do
świadczeń przewidzianych ustawą z przynależnością do formacji wymienionej w art.
6, lecz uzależnia je od związku śmierci członka takiej formacji z działaniami wojen-
nymi lub mającymi charakter wojennych w określonych okolicznościach. W konse-
kwencji dla przyjęcia związku śmierci ojca skarżącego z działaniami wojennymi lub
mającymi charakter wojennych niezbędne było ustalenie związku jego śmierci z
udziałem w ruchu podziemnym lub partyzanckim (por. także wyrok Sądu Najwyższe-
go z dnia 28 listopada 1978 r., II URN 136/78, OSNCP 1979 nr 6, poz. 132). Taka
okoliczność z dokonanych w sprawie ustaleń nie wynika. Nie wynika z nich nawet,
aby ojciec wnioskodawcy brał udział w jakichś akcjach (przeciwko komu skierowa-
nych), bądź w inny sposób uczestniczył w ruchu partyzanckim.

Skoro zatem ustalenia faktyczne nie zostały przez skarżącego skutecznie za-
kwestionowane, to są wiążące dla Sądu Najwyższego. Z ustaleń tych wynika, że oj-
ciec wnioskodawcy, Bronisław T., został w dniu 22 maja 1944 r. zastrzelony przez
członka niezidentyfikowanego oddziału zbrojnego podczas pacyfikacji ludności cywil-
nej wsi H., a jego śmierć nie nastąpiła w walce z wrogiem ani nie pozostawała w
związku z działalnością partyzancką. W tej sytuacji zarzut naruszenia art. 24 ust. 1
pkt 1 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych oraz ich rodzin jest bezzasadny. Zarzut ten skarżący formułuje bowiem poprzez
przypisanie Sądowi drugiej instancji błędu w zastosowaniu przepisów prawa mate-
rialnego nie w odniesieniu do ustalonego w sprawie stanu faktycznego, lecz w sto-
sunku do własnej jego wersji, wywodząc - wbrew poczynionemu przez Sądy ustale-
niu - że śmierć Bronisława T. pozostawała w związku z jego ,,przynależnością party-
zancką" i ,,miała miejsce w trakcie walki z wrogiem o niepodległość".

Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814 k.p.c.
========================================