Wyrok z dnia 6 grudnia 2006 r.
III UK 102/06

Zawieszenie emerytury (renty) rolniczej w jednej czwartej na podstawie
art. 28 ust. 7 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) dotyczy dal-
szego prowadzenia działalności rolniczej na nieruchomości rolnej, odnośnie do
której zostało wydane zaświadczenie przez Agencje Własności Rolnej Skarbu
Państwa o braku możliwości sprzedaży nieruchomości wchodzących w skład
gospodarstwa rolnego co najmniej po cenie ich oszacowania. Powiększenie
obszaru gospodarstwa rolnego o nowe nieruchomości powoduje ustanie prze-
słanek zawieszenia emerytury w jednej czwartej i zastosowanie ogólnej zasady
zawieszenia wypłaty świadczenia w całości (art. 28 ust. 3 tej ustawy).

Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn,
Herbert Szurgacz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 grudnia
2006 r. sprawy z wniosku Zdzisława P. od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w C. o zwrot nienależnie pobranego świadcze-
nia i wysokość świadczenia, na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego oraz
ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 20 czerwca 2006 r.
[...]

1. o d d a l i ł skargę kasacyjną ubezpieczonego,
2. u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Lublinie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.

U z a s a d ni e n i e

Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Lublinie oddalił odwołanie wnioskodawcy Zdzisława P. od decyzji Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego w C. z dnia 16
kwietnia 2004 r. wstrzymującej wypłatę renty od dnia 1 kwietnia 2004 r., ustalającej
kwotę nienależnie pobranego świadczenia rentowego za okres od dnia 1 marca 1998
r. do dnia 31 marca 2004 r. w wysokości 24.271,83 zł oraz zobowiązującej do zwrotu
11.896,91 zł za okres od dnia 1 kwietnia 2001 r. do dnia 31 marca 2004 r. Sąd Okrę-
gowy ustalił, że Zdzisław P. jest uprawniony od dnia 1 marca 1994 r. do stałej renty
inwalidzkiej rolniczej. Od dnia 1 listopada 1994 r. organ rentowy zmienił wysokość
renty rolniczej, zawieszając wypłatę części uzupełniającej w 25%, z uwagi na stwier-
dzenie przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (zaświadczeniem z dnia 28
listopada 1994 r.) braku możliwości sprzedaży nieruchomości rolnych wchodzących
w skład gospodarstwa rolnego o ogólnej powierzchni 14,48 ha posiadanego przez
małżonków Zdzisława i Irenę P. Decyzja rolniczego organu rentowego oparta została
na art. 28 ust. 7 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników. W dniu 20 kwietnia 1995 r. wnioskodawca nabył do majątku wspólnego
małżonków działkę o powierzchni 0,56 ha, która weszła w skład ich wspólnego go-
spodarstwa rolnego. Dnia 13 lutego 1998 r. Irena i Zdzisław P. nabyli nieruchomości
rolne o łącznej powierzchni 1,98 ha, 20 grudnia 2000 r. nieruchomość rolną o po-
wierzchni 3,64 ha. Małżonkowie P. stali się właścicielami gospodarstwa rolnego o
powierzchni około 20 ha. Dnia 11 listopada 2003 r. małżonkowie przekazali synowi
umową darowizny gospodarstwo rolne o powierzchni 4,01 ha oraz córce nierucho-
mości rolne o powierzchni 1,9 ha. W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy
uznał, że nabycie przez małżonków P. dodatkowych gruntów rolnych włączonych do
ich gospodarstwa rolnego spowodowało utratę prawa do wypłaty całości świadczenia
rentowego, bowiem świadczyło o niezaprzestaniu prowadzenia działalności rolniczej
w rozumieniu przepisów ustawy. Sąd nie zgodził się z poglądem, że gdy rencista
dysponuje zaświadczeniem wydanym na podstawie art. 47 ust. 2 stwierdzającym
brak możliwości zbycia gospodarstwa rolnego, nabycie dodatkowego areału gruntów
nie ma żadnego wpływu na uprawnienia do świadczeń emerytalnych. Zawieszenie 1/4
świadczenia na podstawie art. 28 ust. 7 jest sytuacją wyjątkową (kiedy rencista nie
ma możliwości - mimo podjętych starań - zbycia swojego gospodarstwa rolnego). Nie
można zakresu zastosowania tego wyjątku rozszerzać na sytuację, w której rencista
w drodze czynności prawnych inter vivos nabywa nowe grunty rolne po wydaniu za-
świadczenia, w związku z czym nie mogło ono obejmować gospodarstwa rolnego o
powiększonej powierzchni. Zdaniem Sądu, nie budziło wątpliwości, że wnioskodawca
pobierał świadczenie rentowe mimo istnienia okoliczności stanowiącej podstawę za-
wieszenia wypłaty w całości świadczenia z mocy art. 28 ust. 3 ustawy o ubezpiecze-
niu społecznym rolników. O fakcie tym nie zawiadomił organu rentowego, mimo po-
uczeń które otrzymywał wraz z decyzjami przyznającymi świadczenie oraz decyzjami
waloryzującymi świadczenie. Decyzje te zawierały pouczenie o przyczynach zawie-
szenia lub zmniejszenia wypłaty renty inwalidzkiej oraz obowiązku zawiadomienia
organu rentowego o okolicznościach powodujących zawieszenie lub zmniejszenie
świadczenia. Pobrane zatem przez wnioskodawcę świadczenie jest świadczeniem
nienależnym w rozumieniu art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, znajdującym zastosowanie na mocy odesłania z art. 52
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Na wnioskodawcy ciąży obowiązek
zwrotu nienależnego świadczenia za okres trzech lat. Z tych powodów Sąd Okręgo-
wy nie uwzględnił odwołania.
Apelację od powyższego wyroku złożył wnioskodawca.
Wyrokiem z dnia 20 czerwca 2006 Sąd Apelacyjny-Sąd Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Lublinie zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego w C. z dnia 16
kwietnia 2004 r. i ustalił, że Zdzisław P. nie ma obowiązku zwrotu części uzupełniają-
cej renty rolniczej wypłaconej od dnia 1 kwietnia 2001 r. do dnia 31 marca 2004 r. w
kwocie 11.896,91 zł, w pozostałym zakresie Sąd oddalił apelację. Sąd Apelacyjny
podzielił dokonane przez Sąd pierwszej instancji ustalenia faktyczne oraz ocenę
prawną w zakresie ustalającym brak uprawnienia skarżącego do pobierania od dnia
1 marca 1998 r. 75% części uzupełniającej renty inwalidzkiej rolniczej. Sąd Okręgo-
wy naruszył art. 84 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej, przyjmując że wnioskodawca był
pouczony w sposób właściwy o zasadach zawieszenia świadczenia w przypadku
ustąpienia braku możliwości sprzedaży nieruchomości wchodzących w skład gospo-
darstwa rolnego oraz o obowiązku zawiadomienia organu rentowego o tej okoliczno-
ści. Pouczenia zawarte w ustępie 4 punkcie 3 i ustępie 5 punkcie 1 oraz ustępie 6
wydawanych przez organ rentowy w dniach 1 grudnia 1994 r., 8 listopada 2001 r.
decyzjach, były standardowe, nieprzystające do stanu faktycznego istniejącego w tej
sprawie. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki z dnia 26
kwietnia 1980 r., II URN 51/80, OSNCP 1980 nr 10, poz. 202 oraz z dnia 10 grudnia
1985 r., II URN 207/83, PiZS 1986 nr 3, s. 71), stwierdza się, że brak pouczenia
świadczeniobiorcy o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa
do świadczeń emerytalnych lub rentowych zwalnia go z obowiązku zwrotu świadczeń
pobranych mimo istnienia tych okoliczności, choćby nawet mógł powziąć o nich wia-
domość z innych źródeł. Sąd Apelacyjny wskazał, iż w wyroku z dnia 17 lutego 2005
r., II UKN 440/03 (OSNP 2005 nr 18, poz. 291), Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że
abstrakcyjne i ogólne pouczenie przez organ rentowy o okolicznościach powodują-
cych zawieszenie prawa do całości lub części świadczenia także nie stwarza obo-
wiązku zwrotu bezprawnie pobranych świadczeń.
Brak odpowiedniego pouczenia sprawia, że nie został spełniony wymóg z art.
84 ust. 2 pkt 1 ustawy systemowej do uznania nadpłaconej wnioskodawcy renty za
nienależne świadczenie, a w konsekwencji żądania jej zwrotu.
Skargi kasacyjne od powyższego wyroku złożyli wnioskodawca oraz organ
rentowy. Wnioskodawca zaskarżył wyrok w części oddalającej apelację i zarzucił na-
ruszenie art. 28 ust. 1, 3 i 7 pkt 1 w związku z art. 6 pkt 3 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7,
poz. 25 ze zm.) poprzez wadliwą ich wykładnię. Skarżący wskazał na potrzebę do-
konania wykładni art. 28 ust. 1, 3 i 7 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków oraz potrzebę wyjaśnienia, czy nabycie przez emeryta rolnego gruntów rolnych
po uprzednim zawieszeniu wypłaty 1/4 części uzupełniającej tego świadczenia ze
względu na brak możliwości sprzedaży gospodarstwa rolnego po cenach oszacowa-
nych według przepisów o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Pań-
stwa powoduje utratę wypłaty w całości części uzupełniającej emerytury rolniczej.
Wskazał także na wystąpienie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego w postaci
pytania, czy po utracie prawa do 75% części uzupełniającej emerytury rolniczej ze
względu na nabycie przez emeryta gruntów rolnych prawo to ulega reaktywacji w
przypadku wyzbycia się gruntów i zmniejszenia rozmiarów gospodarstwa rolnego do
powierzchni z momentu przyznania renty z zawieszeniem wypłaty 1/4 tego świadcze-
nia ze względu na brak możliwości sprzedaży gruntów rolnych po cenach szacowa-
nych tak jak przy zbywaniu nieruchomości rolnych Skarbu Państwa. Wskazując na
powyższe wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie w
zaskarżonej części oraz przekazanie temu Sądowi sprawy do ponownego rozpozna-
nia.
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Regionalny w C. za-
skarżyła wyrok w części zwalniającej wnioskodawcę od obowiązku zwrotu części
uzupełniającej renty rolniczej wypłaconej od dnia 1 kwietnia 2001 r. do dnia 31 marca
2004 r. w kwocie 11.896,91 zł oraz w odniesieniu do zniesienia między stronami
kosztów postępowania. Zarzuciła naruszenie art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, mającego zastosowanie
w sprawie na podstawie art. 52 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników, przez błędne jego zastosowanie i przyjęcie, iż ubezpieczony nie
został pouczony w sposób właściwy o okolicznościach powodujących ustanie lub
zawieszenie prawa albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części.
Decyzje wydane w sprawie zawierały wyraźne, jasne i wyczerpujące pouczenie o
przesłankach zawieszenia prawa do świadczenia i skutkach nieinformowania o nich
organu rentowego.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszej kolejności wymaga rozważenia zasadność skargi kasacyjnej
wnioskodawcy. Gdyby bowiem uzasadniony okazał się zarzut naruszenia art. 28 ust.
1 , 3 i 7 pkt 1 w związku z art. 6 ustawy u.s.r., żądanie przez rolniczy organ rentowy
zwrotu części renty rolniczej wypłaconej bez istnienia podstaw prawnych do jej wy-
płaty, okazałoby się bezprzedmiotowe. Ustawa u.s.r. reguluje w art. 28 zasady za-
wieszania wypłaty emerytury lub renty rolniczej z tego ubezpieczenia. Przepis ten
przewiduje częściowe zawieszenie tych świadczeń (ust. 1) oraz ich zawieszenie w
całości (ust. 3 ). Wypłata ulega częściowemu zawieszeniu na zasadach określonych
w ust. 2- 8 , jeżeli emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą. Wypłata ulega
zawieszeniu w całości, jeżeli emeryt lub rencista nie zaprzestał prowadzenia działal-
ności rolniczej, z zastrzeżeniem ust. 5-7, 9 i 10. Wymienione ustępy wprowadzają
modyfikacje zawieszenia wypłaty w całości w określonych w nich przypadkach nie-
zaprzestania przez emeryta lub rencistę prowadzenia działalności rolniczej. Modyfi-
kacje te dotyczą zakresu zawieszenia wypłaty, mianowicie wypłata może ulec zawie-
szeniu w połowie (sytuacja określone w ust. 5 i 6), w jednej czwartej (sytuacje okre-
ślone w ust. 7) bądź też zawieszenie następuje w czasie ograniczonym do jednego
roku (ust. 8). Wyliczenie przypadków, kiedy mimo niezaprzestania prowadzenia
działalności rolniczej nie dochodzi do zawieszenia wypłaty świadczeń w całości, ma
charakter wyczerpujący. Wynika to zarówno z brzmienia powołanych przepisów, jak i
stąd, że wymienione w nich sytuacje stanowią wyjątek od ogólnej zasady sformuło-
wanej w ust. 3 art. 28.

W ustalonych okolicznościach sprawy problem sprowadza się do odpowiedzi
na pytanie, czy w przypadku emeryta, korzystającego z zawieszenia wypłaty w jednej
czwartej mimo dalszego prowadzenia działalności rolniczej w oparciu o art. 28 ust. 7
pkt 1 ustawy u.s.r., powiększenie dotychczasowego areału przez dokupowanie no-
wych nieruchomości rolniczych, nie ma znaczenia prawnego, czy też - jako prowa-
dzące do wykroczenia poza dyspozycję tego przepisu - powoduje zawieszenie wy-
płaty świadczenia w całości. Zgodnie z powołanym przepisem wypłata ulega zawie-
szeniu w jednej czwartej, jeżeli emeryt lub rencista nie zawarł umowy z następcą
stosownie do przepisów rozdziału 7 i nie ma możliwości sprzedaży nieruchomości
wchodzących w skład gospodarstwa rolnego co najmniej po cenie odpowiadającej
ich oszacowaniu według przepisów o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa. Dokonując jego interpretacji należy przypomnieć, że przepis ten
wprowadza wyjątek od sformułowanej w art. 28 ust. 3 zasady, iż w razie niezaprze-
stania działalności rolniczej wypłata świadczeń ulega zawieszeniu w całości. Naka-
zuje to jego ścisłą interpretację. W szczególności należy przyjąć, iż zawieszenie
emerytury w jednej czwartej wiąże się z nieruchomością rolną, odnośnie do której
zostało wydane zaświadczenie przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa o
braku możliwości jej sprzedaży po cenie odpowiadającej jej oszacowaniu według
przepisów o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Poszerze-
nie obszaru gospodarstwa rolnego o zakupione nowe nieruchomości rolne oznacza
zmianę sytuacji faktycznej, która była podstawa wydania zaświadczenia. Z przepisów
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 18 listopada
1992 r. w sprawie stwierdzenia niemożliwości sprzedaży nieruchomości przez osoby
uprawnione do emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego rolników (Dz.U. Nr
89, poz. 445), wydanego na podstawie art. 47 ust. 3 i art. 58 ust. 5 ustawy u.s.r. wy-
nika, że oszacowanie dotyczy konkretnych nieruchomości wskazanych we wniosku,
a oferta o przeznaczeniu nieruchomości do sprzedaży zawiera informacje odniesione
do poszczególnych działek, według danych z ewidencji gruntów, a także części skła-
dowych, mających wpływ na cenę nieruchomości. Należy w związku z tym przyjąć,
że wnioskodawca dokupując do istniejącej nieruchomości rolnej objętej zaświadcze-
niem Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa dodatkowe działki doprowadził do
sytuacji, w której nie był spełniony ustawowy wymóg braku możliwości sprzedaży
nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego co najmniej po cenie
odpowiadającej ich oszacowaniu według przepisów o gospodarowaniu nieruchomo-
ściami rolnymi Skarbu Państwa; wymóg ten podlega bowiem stwierdzeniu w drodze
procedury przepisanej wymienionym wyżej rozporządzeniem w odniesieniu do kon-
kretnej (konkretnych) nieruchomości w momencie wydania zaświadczenia. Sytuacja
nie uległa zmianie po wyzbyciu się przez wnioskodawcę części nieruchomości i po-
wrocie do pierwotnego stanu posiadania. Sąd Apelacyjny ustalił, a ustalenie to nie
zostało zakwestionowane, że po sprzedaży części nieruchomości rolnych posiadany
przez wnioskodawcę ich ogólny areał odpowiadał wprawdzie pierwotnemu stanowi,
ale zmieniła się struktura posiadanej nieruchomości rolnej, co oznacza, iż posiadane
przez wnioskodawcę zaświadczenie o niemożliwości sprzedaży nieruchomości nie
stało się przez to aktualne, odpowiadające nowemu stanowi rzeczy. Zarówno po
powiększeniu obszaru gospodarstwa, jak i po powrocie do jego poprzedniej wielko-
ści, ale już przy zmienionej strukturze, ustała przesłanka do zwieszenia prawa wnio-
skodawcy do renty rolniczej w jednej czwartej w postaci braku możliwości sprzedaży
nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego. Zaświadczenie, stwier-
dzające istnienie tej przesłanki, którym dysponował wnioskodawca, dotyczyło bo-
wiem innej nieruchomości w sensie jej obszaru, a także struktury nieruchomości.
Skoro więc jedną z przesłanek zawieszenia wypłaty świadczenia w jednej czwartej
jest stwierdzony brak możliwości sprzedaży konkretnych nieruchomości wchodzą-
cych w skład gospodarstwa rolnego, to brak takiego stwierdzenia prowadzi do zasto-
sowania reguły ogólnej zawartej w art. 28 ust. 3, mianowicie, że wypłata ulega za-
wieszeniu w całości, jeżeli emeryt lub rencista nie zaprzestał prowadzenia działalno-
ści rolniczej.
Organ rentowy w skardze kasacyjnej trafnie zarzucił naruszenie art. 84 ust. 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z tym przepisem za kwoty
nienależnie pobranych świadczeń uważa się między innymi świadczenia wypłacone
mimo okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymania ich
wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona
o braku prawa do ich pobierania. Ustawodawca nie określił w sposób generalny
formy ani treści pouczenia. W decyzjach rolniczego organu rentowego dotyczących
świadczenia rentowego wnioskodawcy znajduje się pouczenie, którego treść stano-
wią powtórzenia regulacji ustawowej dotyczące przesłanek zawieszenia części uzu-
pełniającej emerytury (renty) rolniczej, stwierdzenie, że osoba, która pobrała niena-
leżne jej świadczenia obowiązana jest do ich zwrotu i że za kwoty nienależnie pobra-
nych świadczeń uważa się świadczenia wypłacane mimo zaistnienia okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymania ich
wypłaty w całości lub części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o
braku prawa do ich pobierania. W celu ustalenia, czy zachodzą okoliczności powo-
dujące zawieszenie lub zmniejszenie świadczeń świadczeniobiorca jest obowiązany
zawiadomić organ rentowy wypłacający świadczenie między innymi o okoliczno-
ściach podanych w ustępie 4 pkt 1-3 (powyżej przytoczonych). Zdaniem Sądu Naj-
wyższego, w sytuacji, kiedy do świadczeniobiorcy została skierowana informacja o
warunkach (przesłankach) przyznania (pobierania) świadczenia, a świadczeniobiorca
sam doprowadził do zmiany okoliczności uzasadniających powstanie prawa względ-
nie do zmiany jego rozmiarów, należy przyjąć, iż została spełniona przesłanka obo-
wiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w postaci pouczenia osoby pobie-
rającej świadczenia o braku prawa do ich pobierania przewidziana art. 84 ust. 2
ustawy systemowej. W wyroku z dnia 17 lutego 2005 r. (powołanym przez Sądy
orzekające) Sąd Najwyższy istotnie stwierdził, że abstrakcyjne i ogólne pouczenie
przez organ rentowy o okolicznościach powodujących zawieszenie prawa do całości
lub części świadczenia nie stwarza obowiązku zwrotu bezprawnie pobranych świad-
czeń, jednak teza ta została sformułowana w sytuacji, kiedy do zmiany w zakresie
prawa do świadczeń doszło w wyniku zmiany stanu prawnego.
Z przytoczonych motywów orzeczono jak w sentencji wyroku.
========================================