Wyrok z dnia 7 października 2004 r.
III SK 56/04

1. Prezes Urzędu Regulacji Energetyki nie może na podstawie art. 8 ust.
1 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (jednolity tekst: Dz.U.
z 2003 r. Nr 153, poz. 1504 ze zm.) orzekać w sprawach dotyczących umów już
zawartych.
2. Zakres postępowania w przedmiocie naruszenia ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (jednolity tekst: Dz.U. z
2003 r. Nr 86, poz. 804 ze zm.) jest inny niż przewidziany w Prawie energetycz-
nym, a okoliczność, że odbiorca energii wyraził zgodę na zawarcie umowy na
narzuconych, uciążliwych warunkach nie oznacza, że stosowanie praktyk mo-
nopolistycznych nie miało miejsca, także wtedy, gdy uprzednio Prezes Urzędu
Regulacji Energetyki orzekł o zawarciu umowy na określonych warunkach.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Maria
Tyszel, Andrzej Wasilewski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 października 2004 r.
sprawy z odwołania Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej SA w W. przeciwko Preze-
sowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o ochronę konkurencji i konsu-
mentów, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w War-
szawie-Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 21 stycznia 2004 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 18 grudnia 2002 r. [...] Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów zakazał Przedsiębiorstwu Energetyki Cieplnej SA w W. (PEC) stoso-
wania praktyki monopolistycznej polegającej na narzucaniu odbiorcom energii ciepl-
nej uciążliwych warunków umowy w zakresie zmiany zamówionej mocy poprzez
uzależnianie dokonania zmiany tej mocy od spełnienia przez odbiorcę czynności po-
legających na: 1. przyłączeniu nowych obiektów dotychczas zasilanych w energię
cieplną na podstawie aktualnej dokumentacji technicznej, 2. odłączeniu obiektów
dotychczas zasilanych w energię cieplną, 3. dokonywaniu usprawnień i zabiegów
termoizolacyjnych, określonych w umowie dostawy.
Wymuszanie na odbiorcach akceptowania przedstawionych w decyzji posta-
nowień umownych wyczerpało - w ocenie Prezesa UOKiK - treść praktyki monopoli-
stycznej ograniczającej konkurencję, zdefiniowanej w art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy z dnia
15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 122, poz. 1319
ze zm.). Według tego przepisu za praktykę monopolistyczną uznaje się nadużywanie
przez przedsiębiorcę posiadanej na rynku pozycji dominującej w wyniku narzucania
przez niego uciążliwych warunków umów przynoszących mu nieuzasadnione korzy-
ści. Na lokalnym rynku ograniczonym do miasta W. PEC jest monopolistą w zakresie
dostaw ciepła rozprowadzanego siecią ciepłowniczą. Obowiązują go zatem rygory
wprowadzone w ustawie o ochronie konkurencji w stosunku do przedsiębiorców po-
siadających co najmniej dominującą pozycję rynkową. Umowy dostawy energii ciepl-
nej zawierane z indywidualnymi odbiorcami należą do kategorii umów adhezyjnych;
w tego rodzaju umowach ograniczeniu ulega swoboda kontraktowa strony przystę-
pującej do oferty kontrahenta. W praktyce PEC jednostronnie ustala treść umowy
dostawy, a odbiorca może do niej przystąpić lub zrezygnować z jej zawarcia. Nego-
cjacje co do postanowień umownych są wyłączone. Według Prezesa UOKiK sytuacja
ta pozwalała uznać, że PEC narzuca odbiorcom ciepła opracowane przez siebie wa-
runki umów. Warunki te są dla nich niekorzystne, a przez to uciążliwe. Są także nie-
zgodne z wyrażoną w § 40 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 12 paździer-
nika 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz za-
sad rozliczeń w obrocie ciepłem (Dz.U. Nr 96, poz. 1053) zasadą, według której moc
zamówioną ustala odbiorca, a termin jej zmiany musi być ustalony w umowie. Prze-
pis ten nie wskazuje natomiast, aby zmiana mocy zamówionej mogła nastąpić dopie-
ro po spełnieniu przez odbiorcę jakichkolwiek warunków (oprócz zachowania terminu
zmiany). Tymczasem warunki dotyczące zmiany mocy wymienione w decyzji w spo-
sób istotny ograniczają przyznane odbiorcom prawa w tym zakresie. Pozwala to PEC
uzyskać nieuzasadnione korzyści w postaci różnic między opłatami, które odbiorcy
uiszczają za moc, nie mając możliwości jej zmiany, a opłatami, które mogliby pono-
sić, gdyby w umowie nie pozbawiono ich prawa do zmiany (obniżenia) mocy zamó-
wionej, bez uprzedniego spełnienia dodatkowych warunków.
Od wydanej decyzji odwołało się Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej SA w
W., domagając się jej zmiany i orzeczenia, że nie stosuje określonej w zaskarżonej
decyzji praktyki monopolistycznej. W szczególności odwołujące się PEC podniosło,
że nie narzucało odbiorcom warunków umowy dostawy ciepła. Przy ocenie stanu
faktycznego sprawy Prezes UOKiK nie wziął bowiem pod uwagę, iż po rozpatrzeniu
wniosku Spółdzielni Mieszkaniowej ,,P." w W., działając na podstawie art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz.U. Nr 54, poz. 348 ze
zm.) Prezes Urzędu Regulacji Energetyki decyzją z dnia 26 czerwca 2000 r., [...]
orzekł zawarcie umowy sprzedaży ciepła pomiędzy nią a PEC S.A. w W. i ukształto-
wał jej treść. W § 3 ust. 1 tej umowy Prezes URE wprowadził warunki zmiany mocy
zamówionej przez odbiorcę (poza terminem zmiany) o treści identycznej jak zakwe-
stionowana w zaskarżonej decyzji Prezesa UOKiK. Decyzja Prezesa URE jest pra-
womocna. Opierając się na jej rozwiązaniach PEC ukształtowało umowy dostawy
ciepła ze wszystkimi odbiorcami korzystającymi z jego sieci przesyłowych. Niezależ-
nie od powyższego PEC podniosło dokonanie przez pozwanego Prezesa UOKiK
błędnej oceny, iż w ramach każdej umowy sprzedaży ciepła przez dominującego na
rynku przedsiębiorcę następuje narzucanie odbiorcom warunków umowy. W ocenie
odwołania nie został też naruszony przepis § 40 powołanego już wcześniej rozpo-
rządzenia Ministra Gospodarki z dnia 12 października 2000 r., gdyż nie zabrania on
ustanowienia w umowach sprzedaży ciepła warunków, od spełnienia których uzależ-
niona może być zmiana mocy zamówionej.
Sąd Okręgowy-Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie uznał
odwołanie za uzasadnione i zmienił zaskarżoną decyzję, nie stwierdzając stosowania
przez Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej SA w W. praktyki monopolistycznej, po-
legającej na narzucaniu odbiorcom energii cieplnej uciążliwych warunków umowy w
zakresie zmiany mocy zamówionej. Sąd wskazał na brak w postępowaniu PEC prze-
słanki narzucenia warunków umów dostawy (sprzedaży) ciepła. Przez owo ,,narzuca-
nie" rozumieć trzeba przymuszenie kontrahenta do przyjęcia, akceptacji (corpus),
wbrew własnej woli (animus), przedstawionej mu oferty. Aby przeciwdziałać temu
zjawisku powstającemu na rynkach niekonkurencyjnych ustawodawca przyjął unor-
mowanie art. 8 ust. 1 Prawa energetycznego (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 153,
poz. 1504 ze zm.), pozwalające słabszej stronie umowy skutecznie przeciwstawić się
dyktatowi silniejszego kontraktowo przedsiębiorcy energetycznego. Według tego
przepisu w sprawach spornych dotyczących - między innymi - odmowy zawarcia
umowy sprzedaży ciepła rozstrzyga Prezes URE na wniosek strony. Wynika z tego,
że w aktualnym stanie prawnym nabywca ciepła (odbiorca) może przeciwdziałać
próbie narzucenia mu warunków umowy sprzedaży poprzez skierowanie sprawy
braku porozumienia co do postanowień przyszłej umowy lub spornych postanowień
umowy już istniejącej, do rozstrzygnięcia przez Prezesa URE. Z treści art. 8 ust. 2
Prawa energetycznego wynika ponadto, że Prezes URE, jeszcze przed wydaniem
decyzji w takiej sprawie, może na wniosek strony wydać postanowienie określające
warunki podjęcia, bądź kontynuowania dostaw do czasu ostatecznego rozstrzygnię-
cia sporu.
Niezależnie od powyższego, Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wyraził
pogląd, iż samo wykazanie naruszenia przez monopolistę przepisu bezwzględnie
obowiązującego, jakim niewątpliwie jest § 40 rozporządzenia Ministra Gospodarki,
nie jest wystarczające do stwierdzenia stosowania praktyki monopolistycznej okre-
ślonej w art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy o ochronie konkurencji. Dla przesądzenia o bycie
takiej praktyki decydujące jest spełnienie wszystkich przesłanek składających się na
jej treść. Wymaga to wykazania posiadania przez przedsiębiorcę pozycji dominującej
na rynku, narzucenia warunków umowy, ich uciążliwości oraz uzyskania z tego tytułu
nieuzasadnionych korzyści. W sytuacji, gdy PEC nieudowodniono narzucenia warun-
ków umów sprzedaży ciepła, ustalenie bezprawności jego działania w wyniku niedo-
stosowania oferty do treści § 40 rozporządzenia Ministra Gospodarki nie jest wystar-
czające dla przypisania temu przedsiębiorcy zdefiniowanej w decyzji praktyki mono-
polistycznej. Nie wyklucza to możliwości podjęcia przez podmiot legitymowany czyn-
nie działań na drodze cywilnoprawnej, mających na celu stwierdzenie sprzeczności
części umowy z ustawą w oparciu o art. 58 k.c.
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją pozwany i zarzucając naruszenie prawa
materialnego poprzez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 8 ust.
ust. 2 pkt 6 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów
poprzez jego niezastosowanie na skutek przyjęcia, iż działanie powoda podczas za-
wierania umów z indywidualnymi odbiorcami ciepła nie ma charakteru narzucania
warunków umów, gdyż odbiorcy mogą żądać ukształtowania tych warunków przez
Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r.
Prawo energetyczne, w związku z art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy o ochronie konkurencji,
poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie na skutek przyjęcia, że
indywidualny odbiorca ciepła może przeciwdziałać próbie narzucenia mu warunków
umowy sprzedaży, poprzez skierowanie sprawy braku porozumienia co do postano-
wień przyszłej umowy lub postanowień umowy już istniejącej do rozstrzygnięcia
przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy o ochronie
konkurencji w związku z § 40 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 12 paź-
dziernika 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz
zasad rozliczeń w obrocie ciepłem, poprzez jego niewłaściwe zastosowanie na sku-
tek przyjęcia, że mimo oczywistego naruszenia powołanego przepisu rozporządzenia
przez powoda, jego działanie nie ma cech praktyki wskazanej w art. 8 ust. 2 pkt 6
ustawy o ochronie konkurencji, art. 1 ust. 1 tej ustawy, poprzez uznanie, iż Prezes
Urzędu nie może w istocie orzekać o praktykach z art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy w wy-
padku dostaw ciepła odbiorcom indywidualnym, na skutek możliwości żądania przez
nich ukształtowania warunków umowy w drodze decyzji Prezesa Urzędu Regulacji
Energetyki, co sprzeczne jest z publicznoprawnym celem ochrony interesów konsu-
mentów, art. 26 pkt 2 ustawy, poprzez faktyczne wyłączenie właściwości rzeczowej
pozwanego w sprawach dotyczących praktyk z art. 8 ust. 2 pkt 6, których przedmio-
tem jest umowa dostawy ciepła, a także naruszenie przepisów postępowania, które
to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik postępowania - art. 328 § 2 k.p.c.,
poprzez brak wskazania podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia w odniesieniu
do odbiorców indywidualnych, a odniesienie tej podstawy wyłącznie do ogółu odbior-
ców, art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie oceny, iż odbiorcy mogą wpływać na wa-
runki zawieranych przez nich umów dostawy ciepła, bez jednoczesnego rozważenia
specyfiki grupy odbiorców indywidualnych (konsumentów), wniósł o zmianę zaskar-
żonego wyroku w całości i oddalenie odwołania powoda oraz zasądzenie od powoda
na rzecz pozwanego kosztów postępowania za obie instancje - według norm przepi-
sanych, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Warszawie - Sądowi Ochrony
Konkurencji i Konsumentów, przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego
według norm przepisanych.
W odpowiedzi na kasację powodowe Przedsiębiorstwo wniosło o jej oddalenie
z zasądzeniem kosztów postępowania, podzielając stanowisko Sądu Okręgowego
zawarte w uzasadnieniu wyroku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja oparta została na obu podstawach przewidzianych w art. 3931 k.p.c.,
stąd też celowym jest rozważenie na wstępie, czy w sprawie doszło do naruszenia
przepisów postępowania w sposób mogący wywrzeć wpływ na jej wynik.
W ocenie Sądu Najwyższego podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 233
§ 1 k.p.c. jest uzasadniony o tyle o ile wskazując na niedostateczność poczynionych
ustaleń faktycznych skarżący wnioskuje o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. Nie jest wątpliwe, co trafnie po-
wołuje Sąd Okręgowy, że decyzją z dnia 26 czerwca 2000 r. Prezes Urzędu Regula-
cji Energetyki, po rozpatrzeniu wniosku Spółdzielni Mieszkaniowej ,,P." w W., orzekł
zawarcie umowy sprzedaży ciepła w brzmieniu określonym załącznikiem. W umowie
tej przewidziano między innymi, że zmiana mocy zamówionej może nastąpić tylko w
enumeratywnie wymienionych przypadkach, a więc po przyłączeniu nowych obiek-
tów zasilanych energią cieplną, odłączeniu obiektów dotychczas zasilanych w ener-
gię cieplną oraz po dokonaniu usprawnień i zabiegów termomodernizacyjnych (§ 3
ust. 1). W związku z tym PEC w przygotowanych ,,wzorach" umów zamieścił w § 4
treść tego rozstrzygnięcia, co niewątpliwe należy ocenić jako działanie w dobrej wie-
rze, niemniej jednak okoliczności, w których doszło do wprowadzenia tego postano-
wienia (decyzja Prezesa URE) nie mogą wyłączać kompetencji Prezesa Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów do oceny tych postanowień pod kątem ich
zgodności z art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Powo-
łany przepis stanowi, że zakazane jest nadużywanie pozycji dominującej na rynku,
przy czym to nadużywanie może polegać w szczególności na narzucaniu przez
przedsiębiorcę uciążliwych warunków umów, przynoszących mu niezasadne korzy-
ści.
Dokonując wykładni tego przepisu Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że w aktual-
nym stanie prawnym nabywca ciepła (odbiorca) może przeciwdziałać próbie narzu-
cenia mu warunków umowy sprzedaży poprzez skierowanie sprawy braku porozu-
mienia co do postanowień przyszłej umowy lub spornych postanowień umowy obo-
wiązującej, do rozstrzygnięcia przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki w trybie
art. 8 ust. 1 Prawa energetycznego. Poglądu tego nie można w całości podzielić, nie-
zależnie od tego, że nie może mieć on wpływu na ustawowe kompetencje Prezesa
Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, o których stanowi art. 1 w związku z
art. 26 ustawy o ochronie konkurencji. W wyroku z dnia 12 września 2003 r., I CKN
504/01, (dotąd niepublikowany) Sąd Najwyższy zauważył, że art. 8 ust. 1 Prawa
energetycznego umożliwia ukształtowanie warunków umowy jeszcze niezawartej
wobec niedojścia stron tej umowy do porozumienia. Oznacza to, że Prezes URE nie
może orzekać w sprawach dotyczących umów już zawartych. Zgodnie z powołanym
przepisem Prezes Urzędu Regulacji Energetyki rozpoznaje spory dotyczące ustala-
nia warunków świadczenia usług, odmowy przyłączenia do sieci czy odmowy zawar-
cia umowy. Przyszły odbiorca energii może w postępowaniu przed Prezesem URE
domagać się ustalenia treści umowy i w tym zakresie droga postępowania cywilnego
jest wyłączona. Prezes URE nie ma jednak jurysdykcji w sprawach dotyczących
umów już zawartych. W trybie art. 8 ustawy nie można dochodzić nakazania zmiany
takiej umowy nawet wtedy, kiedy odbiorcy narzucone zostały wskutek stosowania
praktyki monopolistycznej uciążliwe warunki umowy. Właściwym i jedynie uprawnio-
nym organem do rozpoznania tego rodzaju zarzutu jest Prezes Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów (a w dalszym postępowaniu właściwe sądy), na podsta-
wie przepisów ustawy antymonopolowej (por. wyrok SN z dnia 8 grudnia 2000 r., I
CKN 994/98, OSNC nr 7-8, poz. 103, postanowienie SN z dnia 27 października 1995
r., III CZP 135/95, OSP 1996 nr 5, poz. 112). Nie można też uznać, by nieskorzysta-
nie przez odbiorcę z trybu postępowania określonego w art. 8 Prawa energetycznego
pozbawiało go ochrony określonej na podstawie przepisów ustawy antymonopolowej.
Zakres tego postępowania jest zupełnie inny, a okoliczność, że odbiorca energii
wyraził zgodę na zawarcie umowy na narzuconych, uciążliwych warunkach nie ozna-
cza, iż stosowanie praktyk monopolistycznych nie miało miejsca. Tego rodzaju prze-
jaw niedozwolonych praktyk podlega badaniu na podstawie przepisów ustawy anty-
monopolowej. W ramach takiego badania nie jest wyłączone stwierdzenie, że treść
umów narusza przepisy prawa, także wtedy gdy uprzednio organ administracyjny (tu
Prezes URE), w konkretnej sprawie orzekł o zawarciu (na określonych warunkach)
umowy o sprzedaży ciepła.
Nie można też podzielić stanowiska Sądu, iż samo wykazanie naruszenia
przez monopolistę bezwzględnie obowiązującego przepisu prawa nie jest wystar-
czające do zarzucenia mu stosowania praktyk monopolistycznych, o których mowa w
art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy o ochronie konkurencji. Przepis § 40 rozporządzenia Mini-
stra Gospodarki z dnia 12 października 2000 r., którego te uwagi Sądu dotyczą,
wskazuje, że zamówiona moc cieplna jest ustalana na okres co najmniej 12 miesięcy
i może być zmieniona wyłącznie w terminie ustalonym w umowie, a więc jedynym
ograniczeniem dla zmiany mocy cieplnej jest termin w jakim może do niej dojść. Po-
wołany przepis nie ustanawia warunków takiej zmiany, nie oznacza to jednak, że
strony umowy takich warunków nie mogą - po uzgodnieniu - wprowadzić. Skoro w
rozpoznawanej sprawie zostały one wprowadzone, mogą podlegać ocenie pod ką-
tem ewentualnego naruszenia art. 8 ust. 2 pkt 6 ustawy o ochronie konkurencji (na-
rzucanie uciążliwych warunków umowy przez przedsiębiorcę o pozycji dominującej
na rynku oraz uzyskiwanie przez tego przedsiębiorcę nieuzasadnionych korzyści). W
tym jednak zakresie Sąd nie poczynił wystarczających ustaleń, w szczególności nie
odniósł się wprost do kwestionowanego postanowienie umowy, warunkującego moż-
liwość jej zmiany tylko w enumeratywnie wskazanych przypadkach, przyjmując, że
odbiorcy ciepła mogą wpływać na warunki zawieranych umów dostawy ciepła na
drodze cywilnoprawnej (stwierdzenie sprzeczności umowy z ustawą - art. 58 k.c.),
bez rozważenia jakiej grupy odbiorców to dotyczy.
Z tych względów w oparciu o art. 39313 § 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
O kosztach orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.
========================================