Wyrok z dnia 22 listopada 2002 r.
III RN 59/02

1. Zatrudnienie w wyspecjalizowanych komórkach stosujących represje
(art. 7 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o
ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 1998 r. Nr
98, poz. 607) powodujące wyłączenie zastosowania art. 6 ust. 1 ustawy z dnia
28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o sądów powszechnych oraz nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr 124, poz. 782 ze zm.) oznacza faktyczne wyko-
nywanie pracy (w przypadku sędziego - orzekanie) w takiej komórce, w tym
także na podstawie delegacji okresowych lub do orzekania w poszczególnych
sprawach.
2. Wydziały IV A przy Sądach Wojewódzkich były powołane do rozpo-
znawania spraw, które przed dniem 1 maja 1955 r. należały do wojskowych są-
dów rejonowych. Wydziały te były wyspecjalizowanymi komórkami organiza-
cyjnymi stosującymi represje, między innymi za działalność polityczną i nie-
podległościową.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Myszka, Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 listopada 2002 r.
sprawy ze skargi Mieczysława J. na uchwałę Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 4
lipca 2000 r. [...] w przedmiocie utraty prawa do stanu spoczynku i uposażenia, na
skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Naczelnego
Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 10 września 2001 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i oddalił skargę.

U z a s a d n i e n i e

Krajowa Rada Sądownictwa uchwałą z dnia 16 lutego 2000 r., w oparciu o art.
8 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju są-
dów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1998 r. Nr 98, poz. 607)
stwierdziła w stosunku do sędziego w stanie spoczynku Mieczysława J. zaistnienie
okoliczności wymienionych w art. 7 ust. 1 pkt 4 tej ustawy, powodujących, że nie ma
do niego zastosowania art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie
ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 124, poz. 782) w związku z art. 711 § 2 i 4 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. -
Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jednolity: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25
ze zm.), wobec czego utracił on prawo do stanu spoczynku i uposażenia w stanie
spoczynku.
W uzasadnieniu uchwały Krajowa Rada Sądownictwa podkreśliła, iż Wydziały
IV A przy Sądach Wojewódzkich (w takim Wydziale orzekał skarżący) były wyspecja-
lizowanymi komórkami organizacyjnymi stosującymi represje, między innymi za
działalność polityczną w rozumieniu art. 7 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1997
r. Akta sprawy [...], w której skarżący orzekał, w sposób oczywisty i jednoznaczny
świadczą, że miała ona podłoże polityczne.
Mieczysław J. wniósł o ponowne rozpoznanie sprawy, zarzucając Krajowej
Radzie Sądownictwa naruszenie przepisów stanowiących podstawę wydania
uchwały, wynikające z ich interpretacji oraz błędne ustalenie stanu faktycznego.
Podniósł, że nie był zatrudniony w Wydziale IV A Sądu Wojewódzkiego w K., nato-
miast sprawa [...] - mimo sygnatury IV A - w rzeczywistości rozpoznana została w
Wydziale III Karnym tego Sądu.
Uchwałą z dnia 4 lipca 2000 r. KRS utrzymała w mocy zaskarżoną uchwałę,
powołując się na wcześniejsze argumenty.
W skardze na powyższą uchwałę do Naczelnego Sądu Administracyjnego
skarżący wniósł o jej uchylenie, zarzucając naruszenie przepisów art. 178 ust. 1 i art.
186 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 7 ust. 1 pkt 4 i ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1997 r., a nadto naruszenie przepisów postępowania - art. 1 ust. 2 ustawy z dnia
20 grudnia 1989 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa, co mogło mieć istotny wpływ na
wynik sprawy.
Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 10 września
2001 r., II SA 2151/00, uchylił zaskarżoną uchwałę oraz poprzedzającą ją uchwałę z
dnia 16 lutego 2000 r. W ocenie tego Sądu Wydziały IV A nie były wyspecjalizowa-
nymi komórkami organizacyjnymi ukierunkowanymi na stosowanie represji za dzia-
łalność niepodległościową w rozumieniu art. 7 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia
1997 r., realizowały bowiem zadania dotyczące wielu rodzajów spraw, z których tylko
jednym były sprawy dotyczące opozycji politycznej.
Minister Sprawiedliwości, na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy o Naczelnym Są-
dzie Administracyjnym, wniósł rewizję nadzwyczajną od tego wyroku, zarzucając mu
rażące naruszenie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie
Administracyjnym, art. 7 ust. 1 pkt 4 i ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o
zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych
ustaw, domagając się uchylenia i oddalenia skargi.
Zdaniem wnoszącego rewizję nadzwyczajną, wyrok NSA rażąco narusza po-
wołane przepisy prawa. Nie jest trafne stanowisko Sądu, iż Wydziały IV A istniejące
w Sądach Wojewódzkich nie były wyspecjalizowanymi komórkami organizacyjnymi
stosującymi represje za działalność niepodległościową, polityczną lub obronę praw
człowieka w rozumieniu art. 7 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o zmianie
ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw. W
oparciu o zarządzenie Ministra Sprawiedliwości Nr 29/55/0r z dnia 21 kwietnia 1955
r. rozpoznawanie spraw dotyczących przynależności do organizacji niepodległościo-
wych, posiadania tzw. ,,nielegalnej literatury", nielegalnego posiadania broni, udziela-
nia pomocy członkom organizacji niepodległościowych, powierzono utworzonym w
tym celu w każdym sądzie wojewódzkim, Wydziałom IV A Karnym. Zakres ich wła-
ściwości rozszerzono następnie rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości Nr
3/56/0r z dnia 9 lutego 1946 r. przekazując dodatkowo sprawy o przestępstwa okre-
ślone w dekrecie z dnia 13 czerwca 1956 r., o przestępstwach szczególnie niebez-
piecznych w okresie odbudowy Państwa, dekrecie z dnia 26 października 1949 r. o
ochronie tajemnicy państwowej i służbowej, dekrecie z dnia 5 sierpnia 1949 r. o
ochronie wolności, sumienia i wyznania. Z pism kierowanych do Prezesów Sądów
Wojewódzkich w związku z funkcjonowaniem Wydziałów IV A wynika, że czynnik
administracyjny miał znaczny wpływ na orzecznictwo w tych sprawach. Dokumenty te
zawierały instrukcje w zakresie doboru sędziów, ławników oraz adwokatów. Miały to
być osoby cieszące się szczególnym, swoistym zaufaniem ówczesnych władz. Wno-
szący rewizję podkreślił, że przed Sądami Wojewódzkimi - Wydziałami IV A odpo-
wiadali w zasadzie oskarżeni należący do podziemia niepodległościowego, opozycji
politycznej lub występujący w obronie praw człowieka. Zasadne jest zatem stanowi-
sko Krajowej Rady Sądownictwa, że Wydziały IV A Karne Sądów Wojewódzkich były
wyspecjalizowanymi komórkami organizacyjnymi w rozumieniu art. 7 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. Stanowisko takie zajął również Naczelny Sąd Ad-
ministracyjny w wyrokach o sygn. akt II SA 2426/99, II SA 1224/00 i II SA 334/01.
Niesporne jest, że sędzia w stanie spoczynku Mieczysław J. orzekał w Wy-
dziale IV A Karnym Sądu Wojewódzkiego w K. Jak słusznie uznała Krajowa Rada
Sądownictwa, termin ,,zatrudnienie" odpowiada nie tylko ,,stacjonarnemu", stałemu
przydzieleniu do danej komórki, np. Wydziału IV A, lecz także faktycznemu wykony-
waniu pracy. Należy więc przyjąć, że skarżący był zatrudniony - jak tego wymaga art.
7 ust. 1 pkt 4 powołanej ustawy - w wyspecjalizowanej komórce organizacyjnej, sto-
sującej represje za działalność niepodległościową, polityczną lub obronę praw czło-
wieka.
W odpowiedzi na rewizję nadzwyczajną Mieczysław J. wniósł o jej oddalenie,
podtrzymując swoje dotychczasowe twierdzenia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W myśl art. 7 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy -
Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw, stanowiącego
podstawę rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie, przepisy art. 6 ust. 1 i 2 ustawy,
o której mowa w art. 4, wprowadzające instytucję stanu spoczynku sędziego, nie
mają zastosowania do sędziów sądów powszechnych, którzy w latach 1944-1956
byli zatrudnieni w wyspecjalizowanych komórkach organizacyjnych stosujących re-
presje za działalność niepodległościową, polityczną lub obronę praw człowieka.
Zgodnie z art. 7 ust. 3 przepisu tego nie stosuje się między innymi wobec osób, które
udowodnią, że do służb i organów, o których mowa w ust. 1 pkt 4, zostały skierowa-
ne przez organizacje niepodległościowe lub przez te organizacje były zwerbowane w
celu udzielania im pomocy, udowodnią, że podczas zatrudnienia, pełnienia służby lub
funkcji w strukturach, jednostkach i na stanowiskach, o których mowa w ust. 1 pkt 1-
4, wykonywały wyłącznie zadania nie związane ze zwalczeniem organizacji oraz
osób działających na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej.
Sąd Najwyższy podziela stanowisko Krajowej Rady Sądownictwa, według któ-
rego pojęcie ,,zatrudnienia w wyspecjalizowanych komórkach organizacyjnych sto-
sujących represje" na gruncie wskazanej ustawy oznacza faktyczne wykonywanie
pracy, a w przypadku sędziego orzekanie w takiej komórce (w tym także na podsta-
wie delegacji okresowych lub orzekanie w poszczególnych sprawach). Z akt osobo-
wych skarżącego wynika bezspornie, że orzekał w Wydziale IV A Karnym Sądu Wo-
jewódzkiego w K., czemu zresztą nie przeczył. Wbrew stanowisku Naczelnego Sądu
Administracyjnego, Wydziały IV A przy Sądach Wojewódzkich były powołane do roz-
poznawania spraw, które przed dniem 1 maja 1955 r. należały do wojskowych sądów
rejonowych; wydziały te były więc wyspecjalizowanymi komórkami organizacyjnymi
stosującymi represje między innymi za działalność polityczną i niepodległościową.
Takiego ich charakteru nie zmienia, co trafnie podnosi rewizja nadzwyczajna, rozpo-
znawanie także innych kategorii spraw. Przed Sądami Wojewódzkimi - Wydziałami
IV A w zasadzie odpowiadali oskarżeni należący do podziemia niepodległościowego,
opozycji politycznej lub występujący w obronie praw człowieka. Sędziowie kierowani
do orzekania w tych wydziałach podlegali specjalnemu doborowi, aby gwarantowali
osiąganie celów zamierzonych przez aparat ucisku. Świadczą o tym dobitnie powo-
łane w rewizji nadzwyczajnej - wyżej wskazanej - Zarządzenia Ministra Sprawiedli-
wości, jak również pisma i okólniki Ministra Sprawiedliwości i Dyrektora Departa-
mentu Nadzoru Sądowego, dotyczące między innymi specjalnej sprawozdawczości.
Jako nietrafny należy ocenić pogląd NSA zawarty w uzasadnieniu zaskarżonego wy-
roku, a sprowadzający się do stwierdzeń, że skoro powyższe zarządzenia i pisma
okólne nie odnosiły się wyłącznie do spraw dotyczących opozycji politycznej, to Wy-
działy IV A Sądu Wojewódzkiego nie miały charakteru jednostek wyspecjalizowanych
do zwalczania opozycji politycznej. To, że przed tymi Wydziałami mogły być prowa-
dzone także sprawy funkcjonariuszy MO i UB w niczym nie zmienia ich charakteru
jako jednostek wyspecjalizowanych do zwalczania opozycji politycznej, na co trafnie
zwraca uwagę rewizja nadzwyczajna, wskazując, że przed Sądami Wojewódzkimi -
Wydziałami IV A odpowiadali w zasadzie oskarżeni należący do podziemia niepodle-
głościowego i opozycji politycznej.
Należy przypomnieć, że organ orzekający w tego rodzaju sprawach jak rozpo-
znawana obowiązany jest do ustalenia, czy zaistniały przesłanki ustawowe przewi-
dziane w art. 7 ust. 1 pkt 1-6 wskazanej ustawy, w tym fakt zatrudnienia w wyspecja-
lizowanych komórkach organizacyjnych stosujących represje za działalność niepod-
ległościową, polityczną lub obronę praw człowieka. Natomiast strona, zgodnie z tre-
ścią przepisu art. 7 ust. 3 pkt 1 i 2 ustawy obowiązana jest udowodnić (na niej spo-
czywa ciężar dowodu), że w stosunku do niej zachodzą przesłanki negatywne uwal-
niające ją od odpowiedzialności za zatrudnienie w organach wymienionych w art. 7
ust. 1 pkt 4 ustawy. W niniejszej sprawie skarżący nie udowodnił skutecznie, że wy-
konywał wyłącznie zadania niezwiązane ze zwalczaniem organizacji oraz osób dzia-
łających na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast
Krajowa Rada Sądownictwa w sposób przekonywający i wiarygodny wykazała wy-
czerpanie znamion z art. 7 ust. 1 pkt 4 wskazanej ustawy.
Instytucja stanu spoczynku stanowi szczególny przywilej zagwarantowany sę-
dziom przez Konstytucję RP. Możliwość korzystania z tego przywileju ograniczona
została, co oczywiste, do osób godnych jego uzyskania, do którego to kręgu nie
mogą zostać zaliczone osoby, które w sposób aktywny uczestniczyły w działalności
ówczesnego aparatu władzy, wspierając tym samym istnienie systemu totalitarnego.
Do tego rodzaju działalności należała niewątpliwie służba lub praca w organach re-
presji, do których zaliczyć trzeba - z przyczyn wyżej podanych - Wydziały IV A Sądów
Wojewódzkich.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uwzględnił rewizję nadzwyczajną, bo-
wiem w zaskarżonym wyroku doszło do rażącego naruszenia prawa, którego skutki
godzą bezpośrednio w zasadę praworządności i orzekł jak w sentencji po myśli art.
39315 KPC.
========================================