Wyrok z dnia 17 września 2001 r.
III RN 214/00

Dla oceny, czy nieruchomość została zajęta na cele publiczne (art. 1 ust.
1 dekretu z dnia 7 kwietnia 1948 r. o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele
użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r., Dz.U. Nr 20, poz. 138 ze
zm.) miarodajny jest stan prawny i faktyczny nieruchomości istniejący w okre-
sie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r.


Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Jerzy Kwaśniewski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 września 2001 r. sprawy ze skargi
Prezydenta Miasta Ł. na decyzję Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miasta w
W. z dnia 29 czerwca 1999 r. [...] w przedmiocie stwierdzenia nieważności orzecze-
nia Prezydium RN m. Ł. z dnia 26 lutego 1954 r. [...] w części dotyczącej wywłasz-
czenia nieruchomości położonej w Ł. przy ul. P. o pow. 2205 m2, na skutek rewizji
nadzwyczajnej Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego [...] od wyroku Naczelnego
Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 28 kwietnia 2000 r. [...]


u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Naczelnemu Sądowi Admi-
nistracyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e

Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast decyzją z dnia 9 marca 1999 r.
[...] odmówił stwierdzenia nieważności orzeczenia Prezydium Rady Narodowej m. Ł.
z dnia 26 lutego 1953 r. [...] w części dotyczącej wywłaszczenia na rzecz Państwa
nieruchomości położonej w Ł. przy ul. P. o pow. 2205 m2. W ocenie Prezesa Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast powyższe orzeczenie Prezydium Rady Narodowej
m. Ł. zostało wydane zgodnie z przepisami dekretu z dnia 7 kwietnia 1948 r. o wy-
właszczeniu majątków zajętych na cele użyteczności publicznej w okresie wojny
1939-1945 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 138 ze zm.), zaś przedmiotowa nieruchomość zo-
stała zajęta w okresie od 1 września 1939 r. do 9 maja 1945 r. na cel określony w art.
2 pkt 1 dekretu i znajdowała się w dniu jego wejścia w życie w posiadaniu Skarbu
Państwa.
Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast decyzją z dnia 29 czerwca
1999 r. [...] po rozpoznaniu wniosku Stefana S. o ponowne rozpatrzenie sprawy,
uchylił w całości decyzję z dnia 9 marca 1999 r. i stwierdził nieważność orzeczenia
Prezydium Rady Narodowej m. Ł. z dnia 26 lutego 1953 r. Według Prezesa Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast zasadnicze znaczenie dla oceny zgodności z pra-
wem powyższego orzeczenia ma ustalenie, czy przedmiotowa nieruchomość w okre-
sie między 1 września 1939 r. a 9 maja 1945 r. została zajęta na cel użyteczności
publicznej oraz czy w dniu wejścia w życie dekretu była wykorzystywana na taki cel.
Skoro Sąd Grodzki w Ł. wydał postanowienie o wprowadzeniu Stefana S. w posiada-
nie przedmiotowej nieruchomości, to należy uznać, że w niniejszej sprawie nie zo-
stały spełnione przesłanki do wywłaszczenia nieruchomości. Oznacza to, że wy-
właszczona nieruchomość nie spełniała określonych w art. 1 ust. 1-2 dekretu prze-
słanek wywłaszczenia. Organ wywłaszczeniowy naruszył zatem rażąco powołane
przepisy, zaś decyzja dotknięta jest wadą określoną w art. 156 § 1 KPA i nie wywo-
łała nieodwracalnych skutków prawnych w rozumieniu art. 156 § 2 KPA.
Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 28 kwietnia
2000 r. [...] oddalił skargę Prezydenta Miasta Ł. na powyższą decyzję Prezesa
Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast decyzją z dnia 29 czerwca 1999 r. W ocenie
Sądu dekret z dnia 7 kwietnia 1948 r. dopuszczał możliwość wywłaszczenia nieru-
chomości, co do której zostały spełnione ściśle określone warunki: nieruchomość
została zajęta w okresie od 1 września 1939 r. do 9 maja 1945 r.; zajęcie to musiało
nastąpić na cele określone w art. 2 dekretu; nieruchomość pozostawała w posiadaniu
Skarbu Państwa, związków samorządu terytorialnego lub przedsiębiorstw państwo-
wych w dniu wejścia w życie dekretu (16 kwietnia 1948 r.) lub spełnione powinny być
wymagania art. 2 pkt 2 dekretu. Wbrew twierdzeniom skarżącego z akt sprawy wy-
nika, że nieruchomość nie została do tego dnia zajęta przez przedszkole lub szkołę.
Dowodzi tego postanowienie Sądu Grodzkiego z Ł. wydane w sprawie [...] wprowa-
dzające Stefana S. w posiadanie działki pod rządami dekretu. Oznacza to, że nieru-
chomość nie spełniała przesłanki określonej w art. 2 pkt 1. Skoro zatem nierucho-
mość w dniu 9 maja 1945 r. nie była zajęta na cel określony w art. 2 pkt 1 dekretu, to
zasadnie przyjął Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, że wywłaszczenie
było niedopuszczalne.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego w rewizji nadzwyczajnej od powyższego
wyroku zarzucił rażące naruszenie przepisów art. 7, 16 § 2, 77 § 1 i § 4, 80, 107 § 3,
156 § 1 pkt 2 KPA, art. 27 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Admi-
nistracyjnym (Dz.U. Nr 74 poz. 368 ze zm.) w związku z art. 22 ust. 2 tej ustawy, w
związku z art. 232 § KPC i wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uchylenie decyzji
Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 29 czerwca 1999 r. Pierwszy
Prezes Sądu Najwyższego wniósł również o dopuszczenie jako dowodów w sprawie
uwierzytelnionych kopii następujących dokumentów: a) karty z Katalogu Głównego
Klasy pierwszej ,,b" (z roku szkolnego 1945/46) XII Państwowego Koedukacyjnego
Gimnazjum i Liceum w Ł.), b) str. 248 Dz.Urz. Min. Ośw. z 1948 r. Nr 6 poz. 122. W
ocenie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego organy orzekające w sprawie klu-
czowe znaczenie nadały postanowieniu Sądu Grodzkiego w Ł. z dnia 7 maja 1948 r.
[...], którym wprowadzono w posiadanie spornych nieruchomości Stefana S., po-
przednika prawnego wnioskodawcy. Postanowienie to zostało wydane na podstawie
między innymi art. 15 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczo-
nych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.). Z postanowienia tego i z proto-
kołu rozprawy nie wynika natomiast, aby była rozważana możliwość wystąpienia
przeszkody uniemożliwiającej wprowadzenie Stefana S. w posiadanie spornej nieru-
chomości, przeszkody wynikającej z wprowadzonego w życie z dniem 14 kwietnia
1948 r. przepisu art. 6 dekretu z dnia 7 kwietnia 1948 r. o wywłaszczeniu majątków
zajętych na cele użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945. Pierwszy Pre-
zes Sądu Najwyższego jest zdania, że z wysokim prawdopodobieństwem należy
przyjąć, iż akt normatywny ogłoszony w Dzienniku Ustaw z dnia 14 kwietnia 1948 r.
mógł być nieznany, ani reprezentującemu Prokuratorię Generalną radcy H., ani Są-
dowi Grodzkiemu w Ł. w dniu 7 maja 1948 r., a więc niespełna trzy tygodnie po ofi-
cjalnym ogłoszeniu aktu normatywnego. Z tej przyczyny nie można okolicznościom
towarzyszącym wydaniu wyżej wymienionego postanowienia ani postanowieniu jako
takiemu przyznawać decydującego znaczenia dla ustalenia, czy sporne nieruchomo-
ści były zajęte na cele użyteczności publiczności przed dniem 9 maja 1945 r. Tego
typu ustalenie byłoby dopuszczalne jedynie w przypadku rzetelnego przeprowadze-
nia postępowania dowodowego na okoliczność, czy sporne nieruchomości były za-
jęte przed dniem 9 maja 1945 r. dla potrzeb XII Państwowego Gimnazjum i Liceum
Ogólnokształcącego w Ł. Postępowanie takie nie zostało jednak przeprowadzone.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna ma usprawiedliwione podstawy. Z przepisu art. 1 ust. 1
dekretu z dnia 7 kwietnia 1948 r. o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele uży-
teczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r. wynika, że wywłaszczenie przewi-
dziane w tym przepisie było dopuszczalne tylko wówczas, gdy spełnione zostały
łącznie następujące przesłanki: 1) nieruchomość podlegająca wywłaszczeniu została
zajęta w okresie od 1 września 1939 r. do 9 maja 1945 r. na cele wymienione w art. 2
pkt 1) dekretu, a zatem: a) na cele budowy, rozwoju i utrzymania urządzeń komuni-
kacji publicznej, b) na cele przedsiębiorstw podstawowych gałęzi gospodarki naro-
dowej, będących przedsiębiorstwami państwowymi lub przejętych na własność Pań-
stwa, c) na cele wojskowe, d) pod ulice i place publiczne, skwery, zieleńce, parki,
place sportowe i cmentarze, e) pod zalesienia lub na melioracje, f) na cele użytecz-
ności publicznej, 2) nieruchomość jest nadal użytkowana na cele wymienione w pkt 1
lub w planach zagospodarowania przestrzennego bądź w wytycznych do tych planów
jest przewidziana na cele wymienione w pkt 1 i została częściowo lub całkowicie
zagospodarowana z funduszów publicznych bądź też zagospodarowanie jej jest
przewidziane do realizacji w pierwszej kolejności planu, 3 ) w dniu wejścia w życie
dekretu, tj. w dniu 14 kwietnia 1948 r., nieruchomość znajdowała się we władaniu
Skarbu Państwa, związków samorządu terytorialnego lub przedsiębiorstw państwo-
wych. Przepis art. 3 ust. 1 dekretu wymagał ponadto, aby wniosek ubiegającego się
o wywłaszczenie został zgłoszony do właściwego wojewody do dnia 31 grudnia 1950
r. Stwierdzenie na podstawie art. 156 § 1 pkt 2 KPA nieważności decyzji wy-
właszczeniowej wydanej na podstawie przepisów powyższego dekretu wymaga za-
tem bezspornego ustalenia, że w dniu wydania takiej decyzji nie była spełniona przy-
najmniej jedna z wyżej wymienionych przesłanek wywłaszczenia. Nie wymaga od-
rębnego podkreślenia, że nieistnienie jednej z wymienionej wyżej przesłanek do-
puszczalności wywłaszczenia należy do elementów stanu faktycznego sprawy o
stwierdzenie nieważności decyzji wywłaszczeniowej, a zatem organ prowadzący po-
stępowanie w tej sprawie jest obowiązany do przeprowadzenia starannego postępo-
wania dowodowego celem wyjaśnienia okoliczności faktycznych mających istotne
znaczenie dla jej rozstrzygnięcia. Organ ten może stwierdzić nieważność decyzji
wywłaszczeniowej, gdy bezspornie wykaże, że organ, który wydał decyzję o wy-
właszczeniu, rażąco naruszył przepisy dekretu stanowiące podstawę wydania takiej
decyzji. Powinien mieć przy tym na uwadze zawartą w art. 16 § 1 KPA zasadę trwa-
łości decyzji ostatecznej, zgodnie z którą stwierdzenie nieważności takiej decyzji
może nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych w Kodeksie, zaś przepis art. 156 §
1 określający przyczyny stwierdzenia nieważności decyzji nie może być interpreto-
wany rozszerzająco.
W rozpoznawanej sprawie jest sporne istnienie tylko jednej z wyżej wymienio-
nych przesłanek, a mianowicie czy nieruchomość podlegająca wywłaszczeniu zo-
stała zajęta w okresie od 1 września 1939 r. do 9 maja 1945 r. na cele wymienione w
art. 2 pkt 1 dekretu. Z uzasadnienia wyroku Sądu nie można wywnioskować, czy
użyty w nim niejasny zwrot ,,nie została do dnia tego dnia" odnosi się do dnia 9 maja
1945 r., czy też, co wydaje się bardziej prawdopodobne z uwagi na szyk zdań, do
dnia wejścia w życie dekretu, czyli do dnia 16 kwietnia 1948 r. Należy w związku z
tym stwierdzić, że z przepisu art. 1 ust. 1 dekretu wynika, że miarodajny dla oceny,
czy nieruchomość została zajęta na cele publiczne, jest stan prawny i faktyczny nie-
ruchomości istniejący w okresie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r.,
zaś późniejszy stan prawny i faktyczny nieruchomości podlegającej wywłaszczeniu
może mieć znaczenie jedynie dla ustalenia, czy nieruchomość ta w dniu 16 kwietnia
1948 r. ,,znajdowała się we władaniu Skarbu Państwa, związków samorządu teryto-
rialnego lub przedsiębiorstw państwowych " i jest ,,nadal użytkowana" w rozumieniu
art. 2 pkt 2 dekretu.
Organ administracji publicznej stwierdzając w oparciu o przepis art. 156 § 1
pkt 2 KPA nieważność decyzji wywłaszczeniowej wydanej na podstawie przepisów
powyższego dekretu powinien był zatem: po pierwsze - ustalić w sposób nie budzący
wątpliwości, że przedmiotowa nieruchomość w okresie od dnia 1 września 1939 r. do
dnia 9 maja 1945 r. nie była zajęta na cel użyteczności publicznej, po drugie - uza-
sadnić, że decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości nie spełniającej powyższego wa-
runku, rażąco naruszała obowiązujące wówczas przepisy prawa. W związku z tym
wymaga rozważenia, jakie znaczenie prawne w kontekście powyższych przesłanek
dopuszczalności wywłaszczenia przedmiotowej nieruchomości ma postanowienie
Sądu Grodzkiego w Ł. z dnia 7 maja 1948 r. [...] o wprowadzeniu Stefana S. w po-
siadanie tej nieruchomości. Naczelny Sąd Administracyjny i organ administracyjny
orzekające w sprawie przyjęły, że postanowienie to dowodzi, iż po pierwsze - wy-
właszczenie nieruchomości nie było dopuszczalne, bowiem zgodnie z art. 6 ust. 1
dekretu nie może być przywrócone posiadanie majątku opuszczonego, którego wy-
właszczenie jest dopuszczalne na zasadzie art. 1, po drugie - wywłaszczona nieru-
chomość nie spełniała przesłanek określonych w art. 1 ust. 1-2 dekretu, w szczegól-
ności nieruchomość w okresie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r. nie
była zajęta na cel określony w art. 2 pkt 1 dekretu.
W związku z tym należy stwierdzić, że powyższe postanowienie zostało wyda-
ne na podstawie art. 15 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczo-
nych i poniemieckich, który stanowił, że: osobie, która w związku z wojną rozpoczętą
1 września 1939 r. utraciła posiadanie majątku, należy na jej wniosek przywrócić po-
siadanie tego majątku, jeżeli co do tego nie zachodzą przeszkody z art. 22. Przepis
zaś art. 22 ust. 1 tego dekretu przewidywał, że: nie może być przywrócone posiada-
nie majątku opuszczonego, który podlega przejęciu przez Państwo na własność sto-
sownie do przepisów ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Pań-
stwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. R. P. Nr 3, poz. 17). Prze-
szkodą przywrócenia posiadania majątku na podstawie art. 15 ust. 1 dekretu o ma-
jątkach opuszczonych i poniemieckich było podleganie majątku opuszczonego
przejęciu przez Państwo na własność w trybie i na zasadach ustawy nacjonalizacyj-
nej, co w odniesieniu do określonych w art. 22 ust. 2 dekretu przedsiębiorstw mogło
być przedmiotem zarzutu, którego zgłoszenie w postępowaniu o przywrócenie posia-
dania majątku zobowiązywało sąd do zawieszenia tego postępowania.
Odrębną przeszkodą przywrócenia posiadania majątku opuszczonego była
przeszkoda określona w art. 6 ust. 1 dekretu o wywłaszczeniu majątków zajętych na
cele użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r., który stanowił, że: nie
może być przywrócone posiadanie majątku opuszczonego, którego wywłaszczenie
jest dopuszczalne na zasadzie art. 1 tego dekretu. Z postanowienia Sądu Grodzkie-
go w Łodzi i protokołu rozprawy nie wynika wszakże, czy Sąd rozważał obie z wy-
mienionych przeszkód, czy tylko jedną z nich; w tym ostatnim przypadku postano-
wienie to mogłoby mieć znaczenie dla rozpoznawanej sprawy, gdyby to była przesz-
koda określona w art. 6 ust. 1 dekretu o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele
użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r., a nie przeszkoda, o której
mowa w art. 22 dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Przedmiotem
sporu w niniejszej sprawie jest bowiem nie to, jakie skutki prawne wywołało postano-
wienie Sądu Grodzkiego, lecz to, czy przedmiotowa nieruchomość została zajęta w
okresie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r. na cel użyteczności pub-
licznej, czego w ocenie Sądu miało dowodzić to postanowienie. Sąd Najwyższy jest
zdania, że jeżeli z uzasadnienia postanowienia o przywróceniu posiadania nieru-
chomości na podstawie art. 15 ust. 1 dekretu o majątkach opuszczonych i ponie-
mieckich, jak i z protokołu rozprawy, nie wynika, że postanowienie to zostało wydane
po ustaleniu nieistnienia przeszkody, o której mowa w art. 6 ust. 1 dekretu o wy-
właszczeniu majątków zajętych na cele użyteczności publicznej w okresie wojny
1939-1945 r., to nie może być ono uznane za dowód, że nieruchomość ta nie była
zajęta w okresie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r. na cel użyteczno-
ści publicznej.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================