Wyrok z dnia 29 maja 1996 r.
III ARN 96/95

Pojęcie "osoba podlegająca represjom w hitlerowskich obozach koncentra-
cyjnych oznacza również dziecko poczęte, jeżeli urodziło się żywe (art. 4 ust. 1
pkt 1 lit a, ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych
osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, Dz. U. Nr
17, poz. 75 ze zm. w zw. z art. 8 § 2 k. c. i art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia
1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie ludzkiego płodu i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży, Dz. U. Nr 17, poz. 78.).

Przewodniczący SSN: Adam Józefowicz, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski
(sprawozdawca), Jerzy Kwaśniewski, Walerian Sanetra, Andrzej Wróbel,

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Waldemara Grudzieckiego, po roz-
poznaniu w dniu 29 maja 1996 r. sprawy ze skargi Genowefy K. na decyzję Kierownika
Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych w W. z dnia 24 lutego 1994
r., [...] w przedmiocie odmowy przyznania uprawnień kombatanckich, na skutek rewizji
nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Naczelnego Sądu
Administracyjnego-Ośrodek Zamiejscowy w Lublinie z dnia 31 stycznia 1995 r., [...]

1) u c h y l i ł zaskarżony wyrok;
2) u c h y l i ł decyzję kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób
Represjonowanych w W. z dnia 24 lutego 1994 r., [...];
3) z a s ą d z i ł od Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjo-
nowanych w Warszawie na rzecz Genowefy K. kwotę 10,00 zł (słownie zł: dziesięć)
tytułem zwrotu kosztów procesu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym.

U z a s a d n i e n i e

Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, decyzją z
dnia 24 lutego 1994 r., [...], odmówił Genowefie K., urodzonej 11 lutego 1945 r.,
przyznania uprawnień kombatanckich z tytułu przebywania od dnia 23 czerwca do dnia
22 lipca 1944 r., a więc w okresie trzech pierwszych miesięcy życia płodowego w łonie
matki, w hitlerowskim obozie koncentracyjnym na Majdanku. W uzasadnieniu tej decyzji
podano, że zgodnie z przepisem art. 4 ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 24 stycznia 1991
r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i
okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.) represjami w rozumieniu ustawy są
okresy przebywania z przyczyn politycznych, narodowościowych, religijnych i rasowych
m.in. w hitlerowskich więzieniach, obozach koncentracyjnych i ośrodkach zagłady.
Wnioskodawczyni nie przebywała jednak w obozie koncentracyjnym na Majdanku jako
osoba fizyczna, a zatem nie spełnia ustawowych przesłanek przyznania uprawnień
kombatanckich.
Skargę na tę decyzję rozpatrywał Naczelny Sąd Administracyjny-Ośrodek
Zamiejscowy w Lublinie, oddalając ją wyrokiem z dnia 31 stycznia 1995 r., [...], w
którego motywach stwierdzono, że uprawnienia kombatanckie przysługują m.in. "oso-
bom" więzionym w obozach koncentracyjnych, lecz osobą fizyczną jest człowiek
dopiero od chwili urodzenia, jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej. Takiego prze-
pisu szczególnego nie zawiera jednak ustawa kombatancka.
Powyższy wyrok rewizją nadzwyczajną z dnia 6 grudnia 1995 r. zaskarżył Mi-
nister Sprawiedliwości, zarzucając temu orzeczeniu rażące naruszenie art. 207 § 5
k.p.a., art. 1 ust. 1 w związku z art. 3 pkt 2 i art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 24 stycznia
1991 r. o kombatantach, art. 8 § 2 kodeksu cywilnego w brzmieniu ustalonym przez art.
6 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78), a także
naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej. Wskazując te zarzuty, Minister Spra-
wiedliwości na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym
Sądzie Administracyjnym (Dz. U. Nr 74, poz. 368) domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu-Ośrodkowi
Zamiejscowemu w Lublinie do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu wniosków rewizji nadzwyczajnej Minister Sprawiedliwości
zakwestionował pogląd Naczelnego Sądu Administracyjnego, że w zakresie przedmio-
towym niniejszej sprawy nie ma przepisu szczególnego, przyznającemu człowiekowi
zdolność prawną przed urodzeniem. Minister wskazał na przepis art. 8 § 2 k.c., który
stanowi, że zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i
zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe. Skarżący
podkreślił przy tym, że ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r., wprowadzająca takie brzmienie
powołanego przepisu, weszła w życie przed podjęciem decyzji Kierownika Urzędu do
Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, a więc również przed wydaniem
rewidowanego wyroku.
Skarżący zauważył ponadto, że dziecko poczęte korzysta z ochrony w zakresie
praw do spadku (art. 927 § 2 i art. 972 k.c.), uznania dziecka (art. 75 k.r.i op.),
alimentacji matki przed urodzeniem dziecka (art. 142 k.r.i op.), czy ustanowienia dlań
kuratora (art. 182 k.r.i op.). W kierunku rozszerzenia uprawnień nasciturusa zmierza też
orzecznictwo Sądu Najwyższego. Skarżący powołał się w tej mierze na wyrok z dnia 8
stycznia 1965 r., II CR 2/65, w którym Sąd Najwyższy dopuścił dochodzenie przez
dziecko roszczeń odszkodowawczych z tytułu uszkodzeń ciała lub rozstroju zdrowia,
choćby czyn wywołujący szkodę był skierowany bezpośrednio przeciw ciężarnej matce.
W wyroku z dnia 3 maja 1967 r., II PR 120/67, Sąd Najwyższy orzekł z kolei, że czyn
niedozwolony wyrządzony ciężarnej, który spowodował zmiany w normalnym rozwoju
płodu i w konsekwencji kalectwo dziecka, jest deliktem przeciw dziecku, jeżeli urodzi się
żywe, gdyż nie może być ono w gorszej sytuacji od dziecka doznającego szkody w
czasie porodu lub bezpośrednio po nim.
Powyższe względy przemawiają za tym, aby do dziecka poczętego, które urodzi
się żywe, odnosić pojęcie "osoby" użyte w art. 1 ust. 1 ustawy kombatanckiej i
dotyczące również czasu przebywania w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (art. 3
pkt 2 ustawy). Rozszerzającą interpretację pojęcia "osoby" według tej ustawy nakazują
również względy humanitarne. Wnioskodawczyni urodziła się bowiem jako dziecko
wątłe i chorowite. Przez wiele lat leczyła się z powodu m.in. nerwicy neurastenicznej i
ogólnego rozstroju nerwowego, dyskopatii, choroby nowotworowej kości (przechodząc
w związku z tym dwukrotną operację), uzyskując rentę inwalidzką drugiej grupy z
ogólnego stanu zdrowia. Na taki stan zdrowia wnioskodawczyni wpłynęły zaś
niewątpliwie ekstremalnie trudne warunki życia, jakie będąca z nią w początkowym
okresie ciąży matka musiała znosić w hitlerowskim obozie koncentracyjnym na
Majdanku.
Wyrok odmawiający wnioskodawczyni statusu osoby represjonowanej stanowi
zdaniem skarżącego nie tylko rażące naruszenie powołanych przepisów prawa, ale
godzi też w interes Rzeczypospolitej Polskiej. Pozbawia bowiem zainteresowaną
przysługujących jej ustawowo uprawnień, czego nie sposób pogodzić z zasadami pra-
worządności obowiązującymi w państwie prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona. Naczelny Sąd Administracyjny rze-
czywiście nie dostrzegł, względnie zbagatelizował doniosłość zmian, które w polskim
porządku prawnym wprowadziła ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny,
ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17,
poz. 78), powoływana dalej jako "ustawa". Wprawdzie w tytule ustawy użyto określenia
"płód ludzki", ale jej preambuła oraz treść wyraźnie wskazują na zamiar zbliżenia
sytuacji prawnej osoby fizycznej oraz nasciturusa. W preambule ustawy prawodawca
"uznał" bowiem, że "życie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a troska o życie i
zdrowie należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i obywatela".
Prawo do życia, jako prawo "przyrodzone", ma więc konsekwentnie nie tylko osoba
fizyczna, ale od chwili poczęcia "każda istota ludzka" (art. 1 ust. 1 ustawy), przy czym
istota ludzka jest przed urodzeniem nazywana w przepisach ustawy "dzieckiem
poczętym", którego życie i zdrowie pozostają od tej chwili pod ochroną prawa (art. 1 ust.
2).
W kierunku zgodnym ze swymi założeniami aksjologicznymi ustawa dokonała też
zmiany innych przepisów systemu prawnego, w tym przepisów kodeksu cywilnego.
Nowo wprowadzony przepis art. 4461 k.c. stanowi, że dziecko może z chwilą urodzenia
żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem. Zmieniono też art. 8 k.c. w taki
sposób, że jego dotychczasowa treść, iż każdy człowiek od chwili urodzenia ma
zdolność prawną, stała się przepisem § 1, zaś dodany przepis § 2 rozszerzył zdolność
prawną również na nasciturusa. Przepis art. 8 § 2 k.c. stanowi bowiem, że zdolność
prawną ma także dziecko poczęte, z tym iż prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje
ono pod warunkiem, że urodzi się żywe. Od daty wejścia ustawy w życie, tj. od dnia 16
marca 1993 r., system prawa cywilnego przewiduje zatem zdolność prawną istoty
ludzkiej, czyli osób fizycznych oraz dziecka poczętego, które zdolność bycia podmiotem
praw i obowiązków majątkowych ma pod zawieszającym warunkiem urodzenia się.
Urodzenie się dziecka jest zaś objęte domniemaniem z art. 9 k.c., że przyszło ono na
świat żywe.
Norma z art. 8 § 2 k.c. ma również zastosowanie w przedmiotowej sprawie. Nie
znaczy to wprawdzie, że ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U.
Nr 17, poz. 75 ze zm.), powoływana dalej jako "ustawa kombatancka", normuje stosunki
społeczne z zakresu prawa cywilnego, choć równie trudno byłoby stosunki te
kwalifikować jako administracyjnoprawne, nawet jeśli taki charakter ma tryb orzekania o
spełnieniu przesłanek warunkujących nabycie określonych w ustawie uprawnień.
Wspomniane uprawnienia tworzą specyficzną kategorię społecznego odszkodowania,
odrębną od odszkodowań według prawa pracy, prawa cywilnego, czy prawa
ubezpieczeniowego (cywilnego) i powinny być przypisywane do zakresu materialnego
prawa ubezpieczenia społecznych sensu largo, nazywanego też niekiedy prawem
socjalnym. Istnieją wszakże wątpliwości, czy normy prawa socjalnego tworzą w polskim
systemie prawnym gałąź w pełni samodzielną, nie mówiąc już o nieskodyfikowaniu tych
norm, a nawet ich znacznym rozproszeniu wśród różnych aktów normatywnych.
Dlatego przy badaniu zdolności do nabycia uprawnień z zakresu prawa socjalnego
może zaistnieć potrzeba posiłkowego sięgania do uregulowań z innych dziedzin prawa.
Taka sytuacja występuje na tle uprawnień z ustawy kombatanckiej, która
przyznaje je nie tylko "osobom" mogącym się wykazać działalnością określoną w art. 1
ust. 2 lub w art. 2 (łącznie z okresami zaliczalnymi do działalności kombatanckiej i
działalności z nią równorzędnej - art. 3 ustawy), ale również "osobom" mogącym udo-
kumentować pozostawanie w sytuacjach faktycznych wskazanych w art. 4, tzn. pod-
leganie represjom w rozumieniu tego przepisu. Kategoria wspomnianych "osób" nie
została ograniczona do osób fizycznych, co w odniesieniu do podlegania represjom nie
miałoby zresztą rzeczowego uzasadnienia. Kategoria pojęciowa "osób" przebywających
w hitlerowskich więzieniach, obozach koncentracyjnych i ośrodkach zagłady (art. 4 ust.
1 pkt 1 lit. a ustawy kombatanckiej) jest zatem synonimem pojęcia "istoty ludzkiej" i
obejmuje zarówno osobę fizyczną, jak też dziecko poczęte, jeżeli urodziło się żywe.
Interpretowanie pojęcia "osoby" w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy kombatanckiej
przy uwzględnieniu treści art. 8 § 2 k.c. jest jurydycznie uzasadnione o tyle, o ile w
jednym i drugim wypadku chodzi o prawa majątkowe i ściśle z nimi związane prawa
niemajątkowe (nazywane w preambule ustawy kombatanckiej "głębokim szacunkiem
wszystkich rodaków"), stanowiące elementy treści stosunków prawnych typu
uprawnieniowo-zobowiązaniowego. Taka interpretacja ma również niepodważalne
uzasadnienie aksjologiczne, i to zarówno w przepisach ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r.,
jak też w przepisach ustawy kombatanckiej. Zgodnie bowiem z jej art. 4 ust. 2 przepisy
ustawy stosuje się także do osób, które jako dzieci zostały odebrane rodzicom w celu
poddania eksterminacji lub w celu przymusowego wynarodowienia. Prawodawca
dostrzegł więc konieczność stosowania ustawy również wobec dzieci, a założenie o
racjonalności jego działania wyklucza przypisanie mu zamiaru nierównego traktowania
dziecka w łonie matki i tuż po urodzeniu.
Z powyższych rozważań wynika, że Naczelny Sąd Administracyjny przyjął w
zaskarżonym wyroku niedopuszczalnie zawężającą interpretację pojęcia osoby repre-
sjonowanej w rozumieniu ustawy kombatanckiej, czym rażąco naruszył jej przepisy oraz
przepisy innych ustaw, mających zastosowanie w sprawie. Zaskarżony wyrok stanowi
równocześnie naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej, wyraźnie sformułowanego
w preambułach ustawy kombatanckiej oraz ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. Rewizję
nadzwyczajną należało więc uwzględnić pomimo upływu sześciomiesięcznego terminu
z art. 421 § 2 k.p.c.
Kierując się wskazanym rozumowaniem Sąd Najwyższy uchylił więc zaskarżony
wyrok, a także poprzedzającą go decyzję Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i
Osób Represjonowanych, gdyż powinna ona być już uchylona w postępowaniu
sądowoadministracyjnym.

========================================