Wyrok z dnia 17 kwietnia 1996 r.
II URN 8/96

Osoba wymieniona w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubez-
pieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity
tekst Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) zatrudniona na podstawie umowy o
pracę zawartej ze wspólnikami spółki cywilnej, podlega ubezpieczeniu
społecznemu pracowników wówczas, gdy zakres jej obowiązków nie obejmuje
prowadzenia i reprezentowania spółki.

Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie SN: Kazimierz
Jaśkowski, Walerian Sanetra,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, po rozpoznaniu w
dniu 17 kwietnia 1996 r. sprawy z wniosku Spółki Cywilnej Stanisława, Marka i
Krzysztofa J. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w P. o wysokość
składki na ubezpieczenie społeczne, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra
Sprawiedliwości [...] od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Poznaniu z dnia 26 maja 1994 r., [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu-
Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu do ponownego rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e

W dniu 1 lutego 1991 r. Stanisław, Krzysztof i Marek J. prowadzący działalność
gospodarczą zawarli z Marianem L. umowę o pracę na czas nieokreślony. Każdy z
pracodawców zatrudnił Mariana L. w wymiarze 1/3 miesięcznego czasu pracy.
Z akt wynika, że pracodawcy założyli spółkę prawa cywilnego.
Równocześnie strony postanowiły, że umowa o pracę zawarta 22 września 1977
r. między Stanisławem J. a Marianem L. jako osobą współpracującą traci moc.
Pracodawcy, powołując się na treść zawartej umowy skierowali zawiadomienie
do ZUS Oddział w P. W zawiadomieniu podali, że wobec nawiązania z Marianem L.
stosunku pracy będą za niego odprowadzali wyższe składki, gdyż zostaje on objęty
pracowniczym systemem ubezpieczenia społecznego.
Organ rentowy uznał, że Marian L. od 1 lutego 1991 r. do d 30 września 1991 r.
nie podlegał ubezpieczeniu pracowniczemu, lecz był objęty systemem ubezpieczenia
społecznego osób prowadzących działalność gospodarczą jako osoba współpracująca -
szwagier jednego ze wspólników - Stanisława J.
Decyzję z dnia 15 kwietnia 1992 r. odmawiającą objęcia Mariana L. ubezpie-
czeniem pracowniczym pracodawcy zaskarżyli do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu.
W pismach załączonych do odwołania podano, że Oddział ZUS w P. zalega z
wypłatą renty inwalidzkiej Marianowi L. Renta inwalidzka w wysokości określonej dla III
grupy inwalidów została Marianowi L. przyznana od 9 kwietnia 1992 r. Odmowa objęcia
Mariana L. pracowniczym systemem ubezpieczenia społecznego, jest zdaniem
odwołujących nieuzasadniona, albowiem był on zatrudniony przez każdego ze
wspólników w wymiarze 1/3 etatu.
Zgodnie z zasadami ubezpieczenia społecznego osób współpracujących, mogą
być one objęte tym systemem ubezpieczenia jedynie wówczas, gdy pracują w wymiarze
1/2 etatu.
Marian L. był powinowatym tylko w stosunku do jednego wspólnika, a u niego,
podobnie jak u pozostałych pracował w wymiarze 1/3 etatu.
Był on zatrudniony w warsztacie prowadzonym tylko przez szwagra od 4 stycznia
1965 r. jako pracownik. Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 30 grudnia 1970 r.
uznał Mariana L. za osobę współpracującą. Mimo tej decyzji Marian L. był cały czas
traktowany jako pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę. W dniu 6 stycznia
1989 r. zakład został przekształcony w trzyosobową spółkę cywilną - powstała nowa
firma, w której Marian L. był szwagrem tylko jednego wspólnika. Na życzenie Mariana
L. w styczniu 1991 r. przywrócono mu status osoby zatrudnionej na podstawie umowy o
pracę. U szwagra był zatrudniony w wymiarze 1/3 etatu, a tym samym nie spełniał
nawet warunku określonego przez art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.) do uznania go za osobę
współpracującą , gdyż pracował w wymiarze czasu niższym niż połowa wymiaru
obowiązującego pracowników.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych w piśmie nadesłanym do Sądu Wojewódz-
kiego podał, że prócz Stanisława J. żaden ze wspólników nie zgłosił do ubezpieczenia
społecznego pracowników. Ponieważ w zgłoszeniu Stanisław J. podał, że Marian L. jest
pracownikiem zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu - organ rentowy przyjął, że jako
szwagier podlega on ubezpieczeniu osób wykonujących działalność gospodarczą.
Po zapoznaniu się z treścią tego pisma, odwołujący wyjaśnili, że ZUS nie uwz-
ględnił zgłoszonych przez nich informacji. Nie zmienił w dokumentach nawet nazwy
firmy, która jest od 1989 r. spółką cywilną, a nie warsztatem prowadzonym przez jedną
osobę, a ponadto przyjął, że do ubezpieczenia zgłoszony został także drugi pracownik.
Wyrokiem z 26 maja 1994 r. Sąd oddalił odwołanie. Oceniając zebrany materiał
dowodowy Sąd uznał, że umowa o pracę zawarta między Stanisławem J. a Marianem
L. dotyczyła tylko tych dwóch osób, gdyż z pozostałymi wspólnikami Marian L. umów
nie zawierał.
Równocześnie Sąd podkreślił, że nie poinformował stron o nowym terminie
rozprawy. Rozprawa odbyła się bez udziału stron, co stanowi podstawę rewizyjną. Mi-
mo tego wyrok uprawomocnił się.
Minister Sprawiedliwości w rewizji nadzwyczajnej zarzucił rażące naruszenie
prawa, a w szczególności art. 369 pkt 5 k.p.c. oraz art. 3 § 2 k.p.c. i art. 26 ust. 2 us-
tawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących dzia-
łalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze
zm.) oraz naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej i wniósł o uchylenie tego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Poznaniu do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu Minister Sprawiedliwości powołał się na rażące naruszenie
prawa procesowego i materialnego.
Zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego sprowadzają się do tego, że: Sąd
odroczył w dniu 25 kwietnia 1994 r. rozprawę, wyznaczając termin następny na 30 maja
1994 r. Termin ten został zmieniony na 26 maja 1994 r. bez powiadomienia o tej
zmianie stron.
Odwołujący się od decyzji uzyskali ponadto błędne pouczenie w sekretariacie
Wydziału Sądu Wojewódzkiego o sposobie i środkach zaskarżenia wyroku. W kon-
sekwencji zgłoszono wniosek o wznowienie postępowania. Wniosek odrzucono
postanowieniem Sądu z 27 kwietnia 1995 r.
Dlatego też wnoszący rewizję nadzwyczajną uważa, że zarzut nieważności
postępowania w sprawie jest uzasadniony na tle przepisu art. 369 pkt 5 k.p.c.
Co do zarzutów merytorycznych to w rewizji nadzwyczajnej zwrócono uwagę, że
w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w tym m.in. w uchwale II UZP 3/95 z dnia 23 maja
1995 r., przyjęto, że osoba wymieniona w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, zatrudniona
na podstawie umowy o pracę ze spółką cywilną podlega ubezpieczeniu społecznemu
pracowników (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych - jednolity tekst Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz.
137 ze zm.) o ile zakres jej obowiązków nie obejmuje prowadzenia i reprezentowania
spółki.
W dotychczasowym postępowaniu Sąd nie poczynił w tym kierunku odpowied-
nich ustaleń.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z akt sądowych wynika w sposób nie budzący wątpliwości, że Sąd Wojewódzki
wydając zaskarżony wyrok naruszył w sposób oczywisty prawo stron do obrony swych
praw, albowiem rozprawa, która zakończyła się wydaniem zaskarżonego wyroku,
odbyła się bez powiadomienia stron o jej terminie. Pozbawienie strony możliwości
obrony swych praw stanowi naruszenie naczelnej zasady postępowania cywilnego. W
judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż podstawą nieważności postępowania o
jakiej mowa w art. 369 pkt 5 k.p.c. (pozbawienie strony możliwości obrony swych praw)
jest również sytuacja, w której strona na skutek wadliwości procesowych ze strony sądu
nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej części, jeżeli skutki
tych wadliwości nie mogły być usunięte na następnych rozprawach przed wydaniem w
danej instancji wyroku (II CR 155/74, OSPiKA 1975 z. 3 poz. 66).
W rozpatrywanej sprawie doszło ewidentnie do pozbawienia stron możliwości
udziału w posiedzeniu sądu a tym samym obrony swych praw.
Uchybienie to nie mogło zostać usunięte, gdyż na posiedzeniu, w którym strony,
ze względu na wadliwość procesową sądu, nie brały udziału, doszło do wydania
wyroku.
Słusznym są także zarzuty rewizji nadzwyczajnej co do tego, że zaskarżony
wyrok niezależnie od uchybień formalnych, zapadł też przedwcześnie, bez wszechs-
tronnego wyjaśnienia sprawy.
Sąd nie ustosunkował się do twierdzeń odwołujących co do tego, że Marian L. z
każdym z nich zawarł umowę o pracę.
Ponadto z kart zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego pracowników wynika,
że zgłoszenia tego dokonywał nie tylko Stanisław J., ale również pozostali wspólnicy
oraz, że prócz Mariana L. w spółce zatrudnieni byli także inni pracownicy. Dlatego też
niezbędnym było ustalenie kto był stroną umowy o pracę zawartej z Marianem L.
Ponieważ Stanisław J. jest tylko jednym ze współwłaścicieli firmy będącej spółką
cywilną, koniecznym było ustalenie czy tylko on był stroną zawartej umowy o pracę.
Takiemu ustaleniu wydają się przeczyć znajdujące się w sprawie dowody, w tym umo-
wa o pracę zawarta między trzema wspólnikami a Marianem L. W dotychczasowym
postępowaniu Sąd nie dokonał jednak żadnych ustaleń w tej mierze.
Ponadto, na co trafnie zwraca uwagę wnoszący rewizję nadzwyczajną, kwestia
"osób współpracujących" była przedmiotem judykatury Sądu Najwyższego. Nawet
gdyby stroną umowy był tylko Stanisław J., nie oznaczałoby to automatycznie stosunku
współpracy.
W przytoczonej w uzasadnieniu rewizji nadzwyczajnej uchwale z dnia 23 maja
1995 r. II UZP 3/95 (OSNAPiUS 1995 Nr 23 poz. 292) Sąd Najwyższy stwierdził, że
osoba wymieniona w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin zatrudniona
na podstawie umowy o pracę ze spółką cywilną, podlega ubezpieczeniu społecznemu
pracowników (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych - jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz.
137 ze zm.), o ile zakres jej obowiązków nie obejmuje prowadzenia i reprezentowania
spółki.
Stan faktyczny sprawy, w której zapadła ta uchwała dotyczył sytuacji, gdy osoba,
o objęcie której pracowniczym systemem ubezpieczenia społecznego chodziło, była
szwagrem wspólnika spółki cywilnej.
Był on więc zbliżony do stanu faktycznego sprawy niniejszej.
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że przepis art. 26
omawianej ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r., ani żaden inny przepis nie zawiera okreś-
lenia pojęcia współpracy. Skoro przepisy prawa nie znają umowy o współpracę, dla
dokonania wykładni tego pojęcia niezbędne jest dokładne ustalenie w każdej sprawie
rodzaju i zakresu obowiązków osoby, o której mowa w art. 26 ust. 1 pkt 1 w związku z
art. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą.
Sąd Najwyższy odwołał się też do uchwały z dnia 22 lipca 1993 r., III CZP 19/93
w uzasadnieniu której wskazano, że "osobą współpracującą" jest taka osoba, z którą
nie zawarto jakiejkolwiek umowy dotyczącej rodzaju świadczonej pracy. Współpraca
jest formą współdziałania z prowadzącym działalność gospodarczą. Współpraca jest
wolna od elementów składających się na pojęcie stosunku pracy - podporządkowania,
ciągłości, wyraźnie określonego wynagrodzenia, zakresu czynności. W glosie Z. Myszki
do uchwały SN z dnia 28 września 1994 r., III UZP 27/94 (OSNAPiUS 1994 Nr 11 poz.
181) opublikowanej w PiZS 1995 Nr 5 s. 74-82, autor podkreślił, że osoba mająca
status prawny pracownika, w granicach wyznaczonych stosunkiem pracy, nie może być
uznana za współpracującą, zatem nie może podlegać ubezpieczeniu na podstawie
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. Przemawia to w konsekwencji za zasadą prymatu
stosunku pracy kreującego automatycznie pracowniczy stosunek ubezpieczenia
społecznego wszystkich pracowników (także zatrudnionych przez osoby najbliższe).
Sąd Najwyższy w składzie rozpatrującym rewizję nadzwyczajną Ministra Spra-
wiedliwości w niniejszej sprawie w pełni podziela powyższe poglądy wyrażone zarówno
w judykaturze, jak i w doktrynie. Wydając zaskarżony wyrok Sąd Wojewódzki-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych pominął dotychczasowy dorobek orzecznictwa i
doktryny dotyczący współpracy. Sąd nie wziął pod uwagę, że prawo pracy nie zabrania
zatrudnienia w ramach stosunku pracy krewnych i powinowatych. W sytuacjach
wątpliwych niezbędne jest dokonanie ustaleń, czy formalna nazwa umowy o pracę
odpowiada jej rzeczywistej treści i czy nie służy obejściu prawa. Tych ustaleń w
dotychczasowym postępowaniu nie dokonano w sposób wyczerpujący.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd powinien uzupełnić postępowanie
dowodowe we wskazanym kierunku.
Sąd Najwyższy uznał też, że zaskarżony wyrok zapadł nie tylko z rażącym
naruszeniem przepisów prawa procesowego i materialnego (omówionych powyżej), ale
także narusza on interes Rzeczypospolitej Polskiej poprzez pozbawienie prawa do
obrony gwarantowanego przez państwo prawa.
Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy na mocy art. 421 § 2 i 422 §
2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.

========================================