Wyrok z dnia 7 lipca 1995 r.
II URN 13/95

Małżonka rozwiedziona, która nie miała ze strony męża prawa do alimentów
ustalonego wyrokiem lub ugodą sądową, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli
między nią a rozwiedzionym małżonkiem istniała do chwili jego śmierci rzeczy-
wista więź materialna i duchowa (art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.). Natomiast nie ma znaczenia, że wniosek o rentę rodzinną został zgłoszony
po upływie znacznego okresu od daty śmierci rozwiedzionego małżonka.
Przewodniczący SSN: Teresa Romer, Sędziowie SN: Janusz Łętowski, Maria
Mańkowska (sprawozdawca),

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 lipca 1995 r. sprawy z wniosku Janiny
M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w W. o rentę rodzinną, na
skutek rewizji nadzwyczajnej Rzecznika Praw Obywatelskich [...] od wyroku Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 10
stycznia 1994 r., [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Wojewódzkiemu-
-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e

Janina M., urodzona 3 marca 1926 r., zgłosiła wniosek o rentę rodzinną po
zmarłym w dniu 11 lutego 1983 r. mężu Eugeniuszu M., z którym była rozwiedziona od
dnia 6 marca 1970 r. bez ustalenia prawa do alimentacji. Mąż wnioskodawczyni pobierał
emeryturę na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin. Mimo
rozwodu wnioskodawczyni do dnia śmierci męża mieszkała z nim razem, także zajęła
się jego pogrzebem. Wnioskodawczyni dołączyła do wniosku o rentę rodzinną
oświadczenia trzech osób, które "współpracowały" z zakładem remontowo-budowlanym
w latach 1966-1977 i potwierdziły, że zakład ten był wspólnie prowadzony przez
małżonków Janinę i Eugeniusza M.
Wnioskodawczyni złożyła również wyjaśnienie [...] na skutek jakich okoliczności
była zmuszona wystąpić o "fikcyjny" rozwód z mężem.
Decyzjami z 16 lipca 1993 r. i 20 sierpnia 1993 r. organ rentowy odmówił Janinie
M. renty rodzinnej, ponieważ nie udowodniła prawa do alimentacji.
W odwołaniu wnioskodawczyni podtrzymała swoje oświadczenie o przyczynach
wystąpienia o rozwód i wskazała kolejnych 2 świadków [...], na potwierdzenie, że przez
wszystkie lata wspólnego życia byli zgodnym i dobrym małżeństwem.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem
z dnia 10 stycznia 1994 r. oddalił odwołanie i przekazał wniosek Janiny M. organowi
rentowemu o ustalenie w trybie wyjątkowym uprawnień do renty rodzinnej. Zdaniem
Sądu Wojewódzkiego, wnioskodawczyni nie przysługuje renta rodzinna na podstawie
art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), ponieważ przy braku
ustalonego prawa do świadczeń alimentacyjnych nie wystąpiły okoliczności potwier-
dzające, że po rozwodzie byli małżonkowie pozostawali ze sobą w łączności i istniała
między nimi więź duchowa i gospodarcza. Wnioskodawczyni wystąpiła z wnioskiem o
rentę rodzinną po upływie 10 lat od śmieci męża oświadczając, że w tym okresie nie
była zgłoszona do ubezpieczenia, co według Sądu spowodowało, że nie nabyła praw do
renty inwalidzkiej. Wskazała ponadto, że prace kosztorysowe wykonywała również
przed śmiercią męża, czego nie potwierdziła żadnym dokumentem. Sąd uznał więc, że
wnioskodawczyni nie wyjaśniła w sposób przekonujący dlaczego związek małżeński
został rozwiązany i czy faktycznie od 1973 do 1983 r. istniała między małżonkami więź
duchowa i gospodarcza, czy wnioskodawczyni utrzymywała się wyłącznie z zarobków
męża, pozostając z nim we wspólnym mieszkaniu, gdzie była zameldowana.
Powyższy wyrok zaskarżył Rzecznik Praw Obywatelskich w drodze rewizji
nadzwyczajnej. Zarzucając rażące naruszenie art. 9 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.), art. 3 § 2 k.p.c. oraz naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej, wniósł o uchy-
lenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu-Sądowi
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona. Art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.) stosowany w sprawie w związku art. 9 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich ro-
dzin (jednolit tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.) pozbawia prawa do
świadczeń rodzinnych tylko tę małżonkę rozwiedzioną lub wdowę, która w chwili śmierci
męża nie miała ustalonego prawa do alimentów, jeżeli nie pozostawała z nim we
wspólności małżeńskiej i nie spełnia warunków z ust. 1 lub 2 art. 41 ustawy o z.e.p.
Wnioskodawczyni spełnia warunek z ust. 1, bowiem w chwili śmierci męża osiągnęła
wiek 50 lat. Bezspornym jest również, że wnioskodawczyni nie miała ustalonego prawa
do alimentacji ze strony męża, który pobierał emeryturę.
Słusznie powołał się Sąd Wojewódzki na dotychczasową wykładnię art. 41 ust. 3
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o z.e.p. dokonaną w przytoczonych uchwałach Sądu
Najwyższego, że w sytuacji, gdy rozwiedziona żona nie miała ustalonego prawa do
alimentów, to należy zbadać, czy małżonkowie po rozwodzie pozostawali ze sobą w
łączności, czy istniała między nimi więź duchowa i gospodarcza.
Okoliczności te nie zostały jednak przez Sąd zbadane, z rażącym naruszeniem
art. 3 § 2 k.p.c. i art. 316 § 1 k.p.c. Bez wyjaśnienia zatem rzeczywistej treści stosunków
faktycznych i prawnych doszło do stanowczego rozstrzygnięcia sprawy i wydania
zaskarżonego wyroku.
Słusznie podniesiono w rewizji nadzwyczajnej, że w dotychczasowym orzecz-
nictwie, zarówno Trybunału Ubezpieczeń Społecznych, jak i Sądu Najwyższego (np.
uchwała z dnia 16 stycznia 1987 r., II UZP 56/86, wyrok z dnia 14 maja 1992 r., II URN
13/92) ugruntował się pogląd, że małżonkowie pozostają we wspólności małżeńskiej w
rozumieniu art. 41 ust. 3 ustawy o z.e.p. jeżeli zachowana została więź gospodarcza lub
inna.
Także w wyroku z dnia 22 stycznia 1993 r., II URN 61/92 Sąd Najwyższy uznał,
że małżonka rozwiedziona, nie mająca formalnie ustalonego prawa do alimentów, może
domagać się ustalenia w drodze postępowania dowodowego przed sądem, iż między
nią a rozwiedzionym małżonkiem istniała do chwili jego śmierci rzeczywista więź
materialna i duchowa, uzasadniająca wniosek o rentę rodzinną po nim.
Wnioskodawczyni zeznała na rozprawie w dniu 10 stycznia 1994 r. i wyjaśniła we
wniosku o rentę, jak i odwołaniu od decyzji organu rentowego dlaczego wystąpiła o
rozwód, bała się bowiem represji wobec niej i małoletniej wówczas córki ze strony b.
funkcjonariusza Urzędu Bezpieczeństwa, który szantażował jej męża. Fakt ten znajduje
potwierdzenie w oświadczeniu dr inż. E.B. [...]. Więź gospodarczą i wspólne
prowadzenie zakładu remontowo-budowlanego potwierdzili w swych oświadczeniach
H.C., R.K. i B.P. [...].
Wnioskodawczyni zamieszkiwała z b. mężem do chwili jego śmierci i prowadziła
z nim wspólne gospodarstwo domowe. [...].
Mimo zgłoszenia tych dowodów, Sąd Wojewódzki co znajduje odzwierciedlenie
w protokole rozprawy z dnia 10 stycznia 1994 r. [...], uznał, że "powódka w sposób
przekonywujący i logiczny nie umiała wyjaśnić dlaczego rozwiodła się z mężem i
dlaczego o rentę rodzinną nie wystąpiła w 1983 r. bezpośrednio po śmierci męża".
Ocena żądań powódki, bez przeprowadzenia dowodu z zawnioskowanych
świadków, a także bez przesłuchania powódki w charakterze strony, dokonana już w
zapisie protokołu rozprawy, narusza prawo procesowe, między innymi, art. 158 § 1, 258
i 299 k.p.c.
Okoliczność, że wnioskodawczyni wystąpiła z wnioskiem o rentę rodzinną do-
piero w 1993 r., tj. w 10 lat od śmierci b. męża, nie ma znaczenia dla oceny prawa do
tego świadczenia. Jedynie okoliczność więzi materialnej i duchowej, podniesiona za-
sadnie w rewizji nadzwyczajnej, stanowi przesłankę prowadzącą do uznania, czy roz-
wiedziona małżonka w chwili śmierci b. męża pozostawała z nim we wspólności mał-
żeńskiej.
Jeżeli przeprowadzone w tym celu postępowanie dowodowe wykaże, iż małżon-
kowie nie zerwali wspólności gospodarczej, lecz odwrotnie, do chwili śmierci b. męża
stale pozostawali we wspólności małżeńskiej, należy przyjąć, że nie istnieją przeszkody
w zastosowaniu art. 41 ust. 3 ustawy o z.e.p.
O istnieniu więzi gospodarczej decyduje ocena Sądu, która powinna być doko-
nana w oparciu o przeprowadzone postępowanie dowodowe (art. 232 k.p.c.).
Wnioskodawczyni została pozbawiona prawa do renty rodzinnej z naruszeniem
wyżej przytoczonych przepisów prawa materialnego i procesowego, doszło zatem
również do naruszenia interesu Rzeczypospolitej Polskiej, u którego podstaw leży
ochrona prawa obywatela do ustawowych świadczeń społecznych.
Z tych wszystkich względów i na mocy art. 422 § 2 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł
jak w sentencji.

========================================