Wyrok z dnia 5 września 1996 r.
II UR 8/96

Okres zatrudnienia obywateli polskich za granicą na podstawie umów
międzynarodowych jest w zakresie uprawnień do świadczeń z tytułu wypadku
przy pracy, wypadku w drodze do pracy i z pracy traktowany jako okres zatrud-
nienia w Polsce (art. 44 pkt 1 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu
i bezrobociu (Dz. U. Nr 106, poz. 457 ze zm.).

Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kuźniar, Janusz Łętowski.

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Iwony Kaszczyszyn, po rozpoznaniu w
dniu 5 września 1996 r. sprawy z wniosku Czesławy G. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. o rentę inwalidzką wypadkową, na skutek
rewizji wnioskodawczyniod wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Lublinie z dnia 1 grudnia 1995 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu-
Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie do ponownego rozpoznania


U z a s a d n i e n i e

Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. decyzją z 14 maja 1994 r.
odmówił Czesławie G. renty inwalidzkiej z tytułu wypadku w drodze do pracy w dniu 11
maja 1988 r. Podstawą odmownej decyzji był brak dokumentów potwierdzających
okoliczności wypadku, który miał miejsce na terenie byłej NRD.
Sąd Wojewódzki -Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie, do którego
Czesława G. wniosła odwołanie, oddalił je wyrokiem z 1 grudnia 1995 r.
W uzasadnieniu Sąd na podstawie przeprowadzonego postępowania dowo-
dowego ustalił, że wnioskodawczyni była zatrudniona w VEB Mikroelektrownia "F.E." w
I. Zatrudnienie to podjęła w ramach umów zawartych między rządem byłej PRL a byłej
NRD. Sąd powołał się na podpisaną 13 lipca 1957 r. umowę międzypaństwową o ws-
półpracy w dziedzinie polityki społecznej (Dz. U. z 1958 r., Nr 58, poz. 246). Zgodnie z
postanowieniami tej umowy, renty przyznaje instytucja ubezpieczeniowa Państwa, na
obszarze którego pracownik mieszkał w dniu zgłoszenia wniosku o rentę, według
przepisów tego Państwa. Ze względu na datę zgłoszenia wniosku (18 luty 1994 r.) up-
rawnienia wnioskodawczyni do renty należy badać na podstawie przepisów ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, a także rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Mi-
nistra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 października 1975 r w sprawie zasad i
trybu orzekania o uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacenia świadczeń z tytułu wypadków
przy pracy, w drodze do pracy i z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych (Dz. U. Nr 36,
poz. 199). Zdaniem Sądu zebrany w sprawie materiał dowodowy, w tym przede wszys-
tkim zeznania świadków nie dają podstaw do przyjęcia, że wnioskodawczyni uległa
wypadkowi w drodze do pracy.
Sąd Apelacyjny do którego wniosła rewizję Czesława G., doszedł do wniosku, że
w sprawie występują poważne wątpliwości prawne i w trybie art. 391 KPC przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące pytania: "1) czy osobom
skierowanym w ramach współpracy międzynarodowej do pracy za granicą w obcym
zakładzie pracy, przysługuje prawo do renty inwalidzkiej z tytułu wypadku w drodze do
pracy lub z pracy?
2) w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na powyższe pytanie, czy wypadkiem
w drodze do pracy będzie również wypadek, jakiemu uległa pracownica w drodze do
zakładu pracy z Ambasady Polskiej, gdzie załatwiała sprawę wejścia do zakładu pracy
w związku z utratą przepustki?"
W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny podał, że wnioskodawczyni była zatrudniona na
terenie byłego NRD od 31 lipca 1986 r. do 30 czerwca 1989 r. W dniu 1 stycznia 1988 r.
przyjechała do Polski i w tym samym dniu miała wracać do Niemiec. W Warszawie na
dworcu skradziono jej torbę z dokumentami. Granicę przekroczyła na podstawie
zaświadczenia wydanego przez Policję. Na terenie Niemiec, w hotelu w którym
zamieszkiwała została poinformowana, że nie zostanie wpuszczona na teren fabryki
bez przepustki. Dlatego też pojechała do Ambasady Polskiej w Berlinie. Tam ustalono,
że będzie mogła wejść do fabryki, gdyż Ambasada uzgodni tę sprawę telefonicznie. Z
Berlina pojechała taksówką do miejsca pracy. W drodze uległa wypadkowi
komunikacyjnemu, wskutek którego doznała bardzo ciężkich obrażeń ciała. Straciła na
rok możliwość mówienia, długo przebywała w szpitalu. Ponieważ zakład pracy został
zlikwidowany nie może uzyskać protokółu powypadkowego. Wątpliwości Sądu
Apelacyjnego sprowadzały się do tego, czy wobec wnioskodawczyni mają zastosowanie
przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 października 1975 r. w sprawie
podstawy wymiaru renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, świad-
czeń dla pracowników, którzy ulegli wypadkom w szczególnych okolicznościach oraz
świadczeń dla osób nie będących pracownikami (Dz. U. Nr 33, poz. 179 ze zm.).
Rozporządzenie to stanowi w § 7 ust. 1, że osobom skierowanym do pracy za granicą w
ramach współpracy międzynarodowej, które uległy wypadkowi przy pracy w obcym zak-
ładzie pracy przysługuje renta inwalidzka, jeżeli stały się z tego tytułu inwalidami.
Przepis ten nie wspomina jednak o wypadkach w drodze do pracy czy z pracy. Ponadto
wątpliwości Sądu Apelacyjnego budzi także i to, czy za drogę do pracy można również
uważać drogę, jaką wnioskodawczyni odbywała z siedziby Ambasady Polskiej do
miejsca pracy.
Sąd Apelacyjny przedstawił wątpliwości. Nie podał swego poglądu co do tego,
jak ocenić zaistniały problem.
Sąd Najwyższy na mocy art. 391 § 1 KPC przejął sprawę do rozpoznania.
Wniosek taki zgłoslił zgodnie na rozprawie przed Sądem Najwyższym zarówno pełno-
mocnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jak i Prokurator.
Sąd Najwyższy uzyskał z Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych nie publikowane
Zarządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych Nr 22 z dnia 16 maja 1984 r.
zmieniające zarządzenie w sprawie rekrutacji pracowników polskich do pracy w
przedsiębiorstwach Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Czechosłowackiej Republiki
Socjalistycznej. Przepis § 1 pkt 7 tego zarządzenia nadał ust. 7 następującą treść:
"okres zatrudnienia pracowników polskich skierowanych przez jednostkę kierującą do
pracy w przedsiębiorstwach NRD i CSRS wlicza się do okresu pracy od którego zależą
uprawnienia pracownicze, według zasad obowiązujących w Polsce, w zakładzie pracy,
w którym pracownik podjął pracę w ciągu 30 dni od dnia zakończenia pracy w NRD lub
CSRS, a w razie niezdolności do pracy z powodu choroby lub odosobnienia w związku
z chorobą zakaźną lub z innych ważnych przyczyn niezależnych od pracownika -
bezzwłocznie po ustaniu tych przyczyn".
Z zaświadczenia znajdującego się w aktach rentowych wydanego przez Urząd
Wojewódzki w Z. w dniu 7 grudnia 1992 r. wynika, że okres zatrudnienia wnios-
kodawczyni w b. NRD od 31 lipca 1986 r. do 30 czerwca 1989 r. podlega zaliczeniu do
okresu zatrudnienia w Polsce w zakresie uprawnień pracowniczych na mocy art. 44 ust.
2 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz. U. Nr 106, poz.
457 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem okres zatrudnienia obywateli polskich zatrudnio-
nych za granicą na podstawie umów międzynarodowych (art. 42 pkt 1 tej ustawy), jest
traktowany jako okres zatrudnienia w Polsce w zakresie uprawnień między innymi do
świadczeń pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Podstawą odmownej decyzji organu rentowego oraz wyroku Sądu I instancji
oddalającego odwołanie wnioskodawczyni był brak odpowiednich dowodów dotyczą-
cych wypadku, a nie podstaw prawnych do dochodzenia odszkodowania. Zagadnienie,
czy i jaka jest podstawa prawna dochodzenia przez wnioskodawczynię jednorazowego
odszkodowania z tytułu następstw zaistniałego wypadku powstało dopiero w toku
postępowania przed Sądem Apelacyjnym.
Ze względu na jednoznaczną treść przytoczonego wyżej przepisu art. 44 ustawy
z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu, który ma zastosowanie do
wnioskodawczyni z uwagi na datę zgłoszenia wniosku, a który to przepis uszedł uwadze
Sądu Apelacyjnego, nie jest celowe rozważanie, czy i w jaki sposób można ocenić
uprawnienia wnioskodawczyni do renty inwalidzkiej z tytułu zaistniałego w b. NRD
wypadku w oparciu o przepisy wymienionego przez Sąd Apelacyjny rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 3 października 1975 r. w sprawie podstawy wymiaru renty z
tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, świadczeń dla pracowników, którzy
ulegli wypadkom w szczególnych okolicznościach oraz świadczeń dla osób nie
będących pracownikami, a szczególnie tego czy przepisami rozporządzenia można
objąć także wypadki w drodze do pracy lub z pracy. Skoro art. 44 ust. 1 ustawy o
zatrudnieniu i bezrobociu odsyła w zakresie uprawnień wprost do ustawy o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (podobnie reguluje
tę kwestię art. 48 aktualnie obowiązującej ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o
zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 1 ze zm.), a
ustawa ta w art. 41 reguluje uprawnienia z tytułu wypadków w drodze do pracy i z pracy
- Sąd Najwyższy uznał za celowe przejęcie sprawy do rozpoznania.
Definicja wypadku w drodze do pracy zawarta jest w § 14 rozporządzenia
Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z
dnia 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania o uszczerbku na zdro-
wiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w drodze do pracy i z
pracy oraz z tytułu chorób zawodowych. (Dz.U. Nr 36, poz. 199).
Na przepisy tego rozporządzenia powołał się Sąd Wojewódzki oddalając od-
wołanie. W ocenie Sądu Najwyższego, Sąd Wojewódzki wydał zaskarżony wyrok bez
wszechstronnego rozważenia wszystkich okoliczności sprawy i bez wyczerpującego
przeprowadzenia postępowania dowodowego. Niewątpliwie uzyskanie dowodów w
sprawie nie jest łatwe ze względu na upływ czasu od zdarzenia, ale było rzeczą Sądu
dokładne ustalenie, czy droga w czasie której nastąpił wypadek stanowiła rzeczywiście
drogę do pracy a także, jaka była relacja czasowa między wizytą wnioskodawczyni w
Ambasadzie Polskiej w Berlinie oraz terminem rozpoczęcia pracy i czy wizyta ta była
niezbędna dla uzyskania zgody na wejście bez przepustki na teren fabryki w I.
W zaskarżonym wyroku Sąd Wojewódzki pominął dotychczasowy dorobek
orzecznictwa sądowego dotyczący pojęcia drogi do pracy lub z pracy, a szczególnie
tego, czy przerwa jaka nastąpiła w tej drodze była życiowo uzasadniona bądź też, czy
droga, nie będąc drogą najkrótszą była dla pracownika ze względów komunikacyjnych
najdogodniejsza (§ 14 ust. 2 i 3 omawianego rozporządzenia).
Dla oceny zasadności roszczenia powódki o uznanie, iż uległa ona wypadkowi w
drodze do pracy niezbędne jest, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, dokonanie
ustaleń we wskazanym kierunku, ze szczególnym uwzględnieniem tego, czy pobyt w
Ambasadzie RP w Berlinie był niezbędny dla uzyskania zgody na wejście na teren
zakładu pracy, a tym samym czy przerwa w drodze do pracy z miejsca zamieszkania
powódki na terenie b. NRD do fabryki w I. była życiowo uzasadniona, co w przypadku
ustaleń pozytywnych, prowadziłoby do wniosku, że droga ta nie została przerwana.
Ponadto należy ustalić czy trasa, na której nastąpił wypadek była drogą do miejsca
wykonywania pracy, z uwzględnieniem tego, że nawet jeżeli była to droga dłuższa lub
okrężna, lecz dogodniejsza komunikacyjnie, to zgodnie z treścią § 14 powinna być
traktowana jako droga do pracy.
W literaturze przyjmuje się (np. Inetta Jędrasik-Jankowska: Ubezpieczenia
Społeczne - Zarys części ogólnej, wyd. UW 1987 r.), że czynność odbywania drogi do
pracy lub z pracy jest wówczas czynnością w znaczeniu prawnym, a więc czynnością
objętą ochroną przez omówione już przepisy, jeżeli pozostaje w związku z pracą.
Związek drogi z pracą może mieć także charakter funkcjonalny. Za takim właśnie
charakterem tego związku przemawiają dotychczasowe, niepełne jednak ustalenia.
Dlatego Sąd Najwyższy na mocy art. 391, 388 § 1 KPC orzekł jak w sentencji.

========================================