Wyrok z dnia 11 lipca 2002 r.
II UKN 478/01

Obowiązek wypłaty jednorazowego odszkodowania rodzinie pracownika
zmarłego w następstwie wypadku przy pracy, spoczywający na uspołecznio-
nym zakładzie pracy, przekształconym przed dniem wejścia w życie Konstytucji
RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. w nieuspołeczniony zakład pracy, nie przechodzi
na Zakład Ubezpieczeń Społecznych w następstwie utraty mocy art. 32 ust. 1
ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze
zm.) w części, w której ograniczał odpowiedzialność ZUS tylko do pracowników
nieuspołecznionych zakładów pracy i członków ich rodzin, wskutek wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r. (P 5/01) o niezgodności
tego przepisu z art. 2 i art. 32 Konstytucji.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Herbert Szurgacz (spra-
wozdawca), Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 lipca 2002 r. sprawy z
powództwa Janiny J. przeciwko Związkowi Spółek Wodnych w K. o jednorazowe od-
szkodowanie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu z dnia 31 maja 2001 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Pozwem z dnia 5 maja 1999 r. Janina J. domagała się od Związku Spółek
Wodnych w K. jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy jakiemu
uległ jej mąż Marian J. w dniu 7 maja 1993 r. Wyrokiem z dnia 18 grudnia 2000 r.
Sąd Rejonowy- Sąd Pracy w Kępnie uwzględnił roszczenie powódki. Sąd ustalił, że
zdarzenie z dnia 7 maja 1993 r. w postaci zawału mięśnia sercowego ze skutkiem
śmiertelnym zostało uznane za wypadek przy pracy w odrębnym postępowaniu w
1999 r. Związek Spółek Wodnych do dnia 4 lipca 1993 r. miał status uspołecznione-
go zakładu pracy, po tej dacie stał się nieuspołecznionym zakładem pracy. Zdaniem
Sądu obowiązek zapłaty jednorazowego odszkodowania ciąży na stronie pozwanej,
a nie na Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, ponieważ ,,w zakresie odszkodowań z
tytułu wypadków przy pracy, które miały miejsce przed zmianą po stronie pracodaw-
cy nie następuje przejęcie zobowiązań zakładu pracy przez organ rentowy".
W apelacji pozwany zarzucił naruszenie prawa materialnego art. 12 i art. 32
ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.). Zdarze-
niem prawnym rodzącym obowiązek wypłaty odszkodowania nie jest sam wypadek,
lecz dopiero uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy prawomocnym wyrokiem
ustalającym rodzi prawo do jednorazowego odszkodowania. Skoro roszczenie po-
wódki stało się wymagalne w dacie, kiedy strona pozwana miała status nieuspołecz-
nionego zakładu pracy, obowiązek wypłaty odszkodowania obciąża organ rentowy.
Wyrokiem z dnia 31 maja 2001 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Kaliszu oddalił apelację. Na gruncie niespornych okoliczności fak-
tycznych Sąd Okręgowy podzielił argumentację prawną Sądu pierwszej instancji
wskazując nadto, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego roszczenie z tytułu
uszczerbku na zdrowie staje się wymagalne, gdy uprawniony ma realną możliwość
żądania zaspokojenia roszczenia, tj. gdy wie o doznanym stałym lub długotrwałym
uszczerbku na zdrowiu. Jeśli skutkiem wypadku jest śmierć pracownika, uprawnieni
członkowie rodziny mają realną możliwość dochodzenia swoich praw już w dacie
śmierci.
Kasacja strony pozwanej została oparta na podstawie naruszenia art. 12 i art.
32 ustawy wypadkowej. Zdaniem skarżącego, skoro w dacie śmierci pracownika za-
trudniający go zakład miał status uspołecznionego zakładu pracy, a w dacie uznania
zdarzenia za wypadek przy pracy status nieuspołecznionego zakładu pracy, to - po-
nieważ obowiązek odszkodowawczy powstał z momentem uprawomocnienia się
orzeczenia uznającego zdarzenie za wypadek przy pracy i roszczenie stało się wy-
magalne z tą chwilą - obowiązek wypłaty jednorazowego odszkodowania spoczywa
na ZUS .

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozpoznawana sprawa ma dwa aspekty. Pierwszy, wiąże się ze stanem
prawnym (i wynikającymi z niego konsekwencjami) obowiązującym w czasie zdarze-
nia w dniu 7 maja 1993 r., którym był zawał mięśnia sercowego powodujący zgon,
uznany wyrokiem sądowym w 1999 r. [...] za wypadek przy pracy. Drugi, dotyczy
tego, czy i ewentualnie jakie skutki prawne dla rozpoznawanej sprawy wynikają z
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r. (P 5/01), w którym
Trybunał stwierdził, że art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świad-
czeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w części, w której
ogranicza odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych tylko do pracowni-
ków nieuspołecznionych zakładów pracy i członków ich rodzin, jest niezgodny z art. 2
oraz art. 32 Konstytucji.
Oceniając sprawę w pierwszym z wymienionych aspektów należy odnieść się
w pierwszym rzędzie do twierdzeń strony pozwanej, że w razie uznania w drodze
orzeczenia sądowego zdarzenia za wypadek przy pracy, obowiązek odszkodowaw-
czy powstaje dopiero z momentem uprawomocnienia się orzeczenia ustalającego.
Stanowisko to nie jest trafne. Orzekające w sprawie Sądy prawidłowo przyjęły, że
roszczenie staje się wymagalne, gdy uprawniony ma realną możliwość żądania za-
spokojenia roszczenia, tj. gdy wie o doznanym uszczerbku na zdrowiu. Kiedy to na-
stępuje, jest kwestią faktu a nie prawa (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 paź-
dziernika 1984 r., III PZP 29/84, OSNCAP 1985 z. 1, poz. 21). Wprawdzie powołana
uchwała została podjęta w związku z roszczeniem o jednorazowe odszkodowanie z
tytułu choroby zawodowej, ma ona jednak walor szerszy i może być odniesiona do
wymagalności świadczeń należnych z tytułu wypadku pracy. Należy zatem uznać, że
obowiązek wypłaty jednorazowego odszkodowania powódce z tytułu śmierci jej męża
w związku z wypadkiem przy pracy powstał już w dniu zdarzenia. Obowiązek ten
spoczywał na zatrudniającym pracownika zakładzie. Stosownie bowiem do art. 32
ust. 2 ustawy wypadkowej za zakład pracy, od którego przysługuje odszkodowanie,
uważa się w razie wypadku przy pracy - zakład zatrudniający pracownika w czasie
wypadku przy pracy. Z kolei, zgodnie z art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy w brzmieniu obo-
wiązującym w czasie zdarzenia, jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci przy-
sługuje pracownikom uspołecznionych zakładów pracy i członkom ich rodzin - od
zakładu pracy. Okoliczność, że podmiot zatrudniający, w następstwie zmian w prawie
uzyskał w 1993 r. status nieuspołecznionego zakładu pracy, nie spowodowała przej-
ścia obowiązku odszkodowawczego na ZUS. W konsekwencji obowiązek wypłaty
jednorazowego odszkodowania nadal spoczywał na tym zakładzie pracy. Z przepi-
sów, których następstwem była zmiana typu własności określonej grupy podmiotów z
uspołecznionej na nieuspołecznioną nie wynikały dalsze konsekwencje w zakresie
zobowiązań ciążących na podmiotach nimi objętych, w szczególności w zakresie od-
powiedzialności za skutki wypadków przy pracy. Była to bowiem formuła przekształ-
cenia opierająca się o zasadę kontynuacji.
Jak podkreślono na wstępie, stan prawny w zakresie podmiotów obowiąza-
nych do ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych uległ zmianie w następstwie powołanego orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r. Zgodnie z art. 190 ust. 3 Kon-
stytucji utrata mocy obowiązującej aktu normatywnego (przepisu prawa) następuje z
dniem ogłoszenia orzeczenia. W konsekwencji od daty ogłoszenia orzeczenia Trybu-
nału ZUS ponosi odpowiedzialność z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych zaistniałych po tej dacie niezależnie od ,,typu" pracodawcy ( zakładu pracy).
W postanowieniu z dnia 7 grudnia 2000 r. (III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001 nr
23, poz. 331; podobnie w uchwale III ZP 30/00, OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 685)
Sąd Najwyższy, po rozważeniu różnych możliwych interpretacji, jakie stwarza niepre-
cyzyjny przepis art. 190 Konstytucji w zakresie skutków orzeczenia Trybunału do-
szedł do przekonania, że najbardziej właściwa jest interpretacja, według której, przy
przyjęciu, że akt normatywny (przepis) traci moc obowiązującą jedynie na przyszłość,
a więc (a contrario) jego moc obowiązująca nie rozciąga się na stany faktyczne po-
wstałe przed ogłoszeniem orzeczenia trybunalskiego - z uwagi na zawarte w tym
orzeczeniu autorytatywne (wiążące) stwierdzenie, że akt ten pozostaje w sprzeczno-
ści z aktem prawnym wyższego rzędu, nie powinien on być przez sądy stosowany do
określonego stanu faktycznego. Innymi słowy - stwierdził Sąd Najwyższy w powoła-
nych orzeczeniach - do momentu ogłoszenia orzeczenia Trybunału dany akt norma-
tywny (jego przepis) obowiązuje, ale nie może być w konkretnych sprawach przez
sąd stosowany, w szczególności jeżeli sąd rozstrzyga sprawę, w której chodzi o
roszczenia powstałe przed utratą mocy obowiązującej aktu normatywnego, z którego
są one wywodzone, albo które na jego podstawie są zaprzeczane.
Podzielając wymienione stanowisko i odnosząc je do spraw o jednorazowe
odszkodowanie należne od uspołecznionych zakładów pracy z tytułu wypadków przy
pracy (chorób zawodowych), w których roszczenie stało się wymagalne w okresie
przed ogłoszeniem orzeczenia Trybunału, należałoby obowiązkiem wypłaty odszko-
dowania obciążyć ZUS. W rozpoznawanej sprawie sytuacja jest jednak o tyle od-
mienna, że roszczenie o odszkodowanie stało się wymagalne jeszcze w okresie
przed wejściem w życie nowej Konstytucji, w oparciu o przepisy której Trybunał Kon-
stytucyjny orzekł o niekonstytucyjności wyżej wskazanych przepisów ustawy wypad-
kowej. Sąd Najwyższy w składzie orzekającym stoi na stanowisku, że nie ma prze-
słanek prawnych do rozszerzenia konsekwencji orzeczenia Trybunału Konstytucyj-
nego na stany faktyczne zaistniałe przed wejściem w życie Konstytucji, tj. przed datą
16 października 1997 r.
Na stronie pozwanej obowiązek odszkodowawczy ciążył już przed datą wej-
ścia w życie nowej Konstytucji. Był to jej własny obowiązek, który wynikał z przepisu
art. 32 ust. 2 ustawy wypadkowej i w zakresie którego zmiana formy własności nie
spowodowała żadnych zmian.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312 k.p.c.
orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================