Wyrok z dnia 7 października 2004 r.
II UK 485/03

Do przewidzianego w art. 85 ust. 1 zdanie drugie ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.) wyłączenia obowiązku wypłaty odsetek nie jest wystarczające wykaza-
nie, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie ponosi winy w powstaniu opóźnie-
nia.

Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 października 2004 r.
sprawy z wniosku Jolanty M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Od-
działowi w O.W. o wypłatę odsetek, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu z dnia 23 paź-
dziernika 2003 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w O.W. decyzją z dnia 17 lutego
2003 r. odmówił Jolancie M. wypłaty odsetek od zasiłku chorobowego, macierzyń-
skiego i opiekuńczego.
Od powyższej decyzji odwołanie złożyła Jolanta M. domagając się jej zmiany i
przyznania odsetek od wymienionych należności.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu wyrokiem z
dnia 24 lipca 2003 r. oddalił odwołanie. Rozstrzygając sprawę Sąd pierwszej instancji
poczynił następujące ustalenia w sprawie. Decyzją z dnia 19 października 2001 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w O.W. odmówił Jolancie M. objęcia
ubezpieczeniem społecznym. Od powyższej decyzji Jolanta M. wniosła odwołanie. W
dniu 19 listopada 2002 r. wyrokiem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Kaliszu decyzja ZUS została zmieniona i Sąd ustalił, iż Jolanta M.
podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników i ma prawo do wypłaty świadczeń
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. W dniu 25 grudnia
2002 r. wyrok Sądu Okręgowego uprawomocnił się. W dniu 21 stycznia 2003 r. ZUS
dokonał wypłaty zasiłków.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd pierwszej instancji przyjął, że
organ rentowy wypłacając świadczenia z ubezpieczenia społecznego nie był w
zwłoce, gdyż wypłacił je w ciągu 30 dni od uprawomocnienia się wyroku, stąd nie
zachodzą podstawy do wypłaty odsetek z art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 paździer-
nika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Z powyższym wyrokiem nie zgodziła się odwołująca, wnosząc apelację, w któ-
rej domagała się jego zmiany i przyznania odsetek od wypłaconych należności z ty-
tułu ubezpieczenia społecznego. Skarżąca zarzuciła wyrokowi sprzeczność istotnych
ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego przez przyjęcie,
że organ rentowy nie odpowiada za opóźnienie w wypłacie świadczeń z ubezpiecze-
nia społecznego.

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu wyrokiem z
dnia 23 października 2003 r. [...] oddalił apelację.
Sąd uzupełnił postępowanie dowodowe i ustalił, że Jolanta M., z zawodu księ-
gowa, prowadziła działalność gospodarczą w postaci biura rachunkowego, będąc
jednocześnie zatrudnioną jako księgowa od 15 lipca 1999 r. w spółce cywilnej ,,M." w
K. na 1/4 etatu. Wspólnik Spółki ,,M." w K. Henryk O., i jednocześnie wspólnik spółki
cywilnej ,,M.B.", zawarł z Jolantą M. umowę o pracę na czas nieokreślony od 1 marca
2001 r. Spółka ,,M.B." nie zatrudnia żadnych pracowników. Pracę na jej rzecz wyko-
nują pracownicy spółki M. Od 15 kwietnia 2002 r. odwołująca się podjęła pracę w
spółce ,,M.B.". Biuro rachunkowe miała czynne od godz. 700 do godz. 1500. Tak też
określono jej czas pracy w spółce ,,M.B.". Od dnia 18 kwietnia 2002 r. odwołująca nie
korzystała ze zwolnienia lekarskiego z powodu powikłań ciąży. Na miejsce odwołują-
cej nie został nikt zatrudniony.
Sąd Okręgowy stwierdził, że zgodnie z art. 85 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, jeżeli ZUS w terminie przewidzianym w przepisach określających zasa-
dy przyznania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego nie
ustalił prawa do świadczeń lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do
wypłaty odsetek od tego świadczenia. Określenie ,,nie ustalił prawa do świadczeń"
oznacza zarówno niewydanie w terminie decyzji przyznającej świadczenie, jak i wy-
danie decyzji odmawiającej przyznania świadczenia, mimo istnienia warunków do
jego uzyskania. W przedmiotowej sprawie miała miejsce właśnie taka sytuacja - ZUS
nie wypłacił odwołującej świadczeń, pomimo istnienia przesłanek do ich wypłaty.
Zgodnie jednak z art. 85 ust. 1 zdanie ostatnie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych prawo do odsetek nie dotyczy przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu
lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które Zakład nie po-
nosi odpowiedzialności. Sąd Rejonowy trafnie przyjął istnienie w niniejszej sprawie
takich właśnie okoliczności, które wyłączają odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. W sposób prawidłowy Sąd ustalił, że dopiero postępowanie przed Są-
dem Okręgowym. w tym między innymi zeznania świadków. wykazały, iż umowa o
pracę zawarta z odwołującą się była faktycznie wykonywana i nie miała na celu obej-
ścia ustawy o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego. Postępowanie dowo-
dowe przeprowadzone przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych uzasadniało po-
dejrzenia co do fikcyjności zatrudnienia odwołującej się. Nie można więc w takiej
sytuacji uznać, że ZUS w sposób zawiniony nie wypłacił odwołującej się świadczeń.
Jolanta M. zaskarżyła powyższy wyrok Sądu Okręgowego w Kaliszu kasacją,
zarzucając naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 85 ust. 1
zdanie 2 w związku z art. 80 pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, przez błędną wykładnię jakoby przez okoliczności, za
które Zakład nie ponosi odpowiedzialności, będące przyczyną opóźnienia w przy-
znaniu lub wypłaceniu świadczenia, należy rozumieć jedynie fakty niezawinione
przez organ rentowy, art. 68 ust.1 pkt 1 i art. 83 ust. 6 tejże ustawy przez ich nieza-
stosowanie, jak również uchybienia procesowe mające wpływ na treść wyroku, po-
przez naruszenie art. 382 k.p.c. oraz art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 233 § 1
k.p.c., art. 316 § 1 k.p.c. art. 328 § 2 k.p.c., poprzez niewłaściwą ocenę zebranych w
sprawie dowodów, a w szczególności protokołów kontroli i uchybień, jakie popełnił
organ rentowy w trakcie wyjaśniania sprawy, poprzestając na przesłuchaniu jedynie
ubezpieczonej i pracodawcy i nie uwzględniając okoliczności przemawiających prze-
ciwko przyjętej hipotezie o fikcyjnym zatrudnieniu ubezpieczonej.
Jako okoliczności uzasadniające rozpoznanie kasacji wskazano, że w sprawie
występuje istotne zagadnienie prawne w postaci utrwalonego poglądu, że w przy-
padku wyroku uchylającego decyzję o odmowie wypłaty świadczenia opóźnienie or-
ganu rentowego należy liczyć dopiero od dnia następnego po upływie 30 dni, licząc
od dnia uprawomocnienia się wyroku. Skarżąca podniosła, że oprócz wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 9 marca 2001 r., II UKN 402/00, który został wydany na podsta-
wie nieobowiązujących już przepisów, brak jest innych publikacji dotyczących tego
problemu, a w szczególności wykładni art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
Ponadto, według skarżącej, zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo
ponieważ organ rentowy spowodował ubezpieczonej poważną szkodę materialną
bezpodstawnie pozbawiając ją prawa do świadczenia, a następnie uchylił się od od-
powiedzialności za to działanie niewypłacając należnych jej w myśl art. 85 ust. 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych odsetek.
Wskazując na powyższe wniesiono o zmianę zaskarżonego orzeczenia po-
przez zasądzenie od organu rentowego na rzecz ubezpieczonej Jolanty M. kwoty
11.658 zł z ustawowymi odsetkami od dnia następnego po upływie 30 dni licząc od
dnia wyroku, oraz kosztów postępowania według norm prawem przepisanych,
ewentualnie o uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgo-
wemu w Kaliszu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Nie jest trafny zarzut naruszenia
zaskarżonym wyrokiem art. 68 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, który stanowi, że do zakresu działania Zakładu należy między innymi realizacja
przepisów o ubezpieczeniach społecznych, a w szczególności: stwierdzanie i ustala-
nie obowiązku ubezpieczeń społecznych, jest bowiem oczywiste, że po pierwsze -
przepis ten ma charakter normy kompetencyjnej, po drugie - w rozpoznawanej spra-
wie organ rentowy nie rozstrzygał o obowiązku z zakresu ubezpieczeń społecznych,
lecz o prawie ubezpieczonej do odsetek od spóźnionej wypłaty świadczenia z ubez-
pieczenia społecznego.
Z tych samych przyczyn nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyro-
kiem przepisu art. 83 ust. 1 pkt 1-3 wspomnianej ustawy, który określa właściwość
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do wydawania decyzji w zakresie spraw indywi-
dualnych dotyczących zgłaszania do ubezpieczeń społecznych, przebiegu ubezpie-
czeń społecznych, ustalania składek i ich poboru, a także umarzania należności z
tytułu składek. Nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art.
80 pkt 3 tej ustawy stanowiącego, że w celu ustalenia prawa do świadczeń oraz ich
wysokości ubezpieczeni obowiązani są do przedkładania na żądanie środków dowo-
dowych. Wnoszący kasację wprawdzie prawidłowo ocenia ten przepis, jako ustana-
wiający obowiązek współdziałania ubezpieczonego i organu rentowego w toku po-
stępowania dowodowego w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych, lecz zarzut
naruszenia tego przepisu przez Sąd drugiej instancji ,,przez jego niezastosowanie"
nie może być skuteczny, bowiem po pierwsze - przepis art. 80 pkt 3 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społęcznych reguluje fragment postępowania dowodowego przed
organem rentowym, a zatem to organ rentowy jest pierwotnym adresatem tego prze-
pisu, po drugie - sądy rozpoznające odwołanie od decyzji organu rentowego nie sto-
sują w sensie ścisłym tego przepisu, lecz przepisy Kodeksu postępowania cywilnego
dotyczące dowodów, a zatem nie mogły naruszyć tego przez jego niezastosowanie.
Nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 83 ust.
6 ustawy, według którego, ,,jeżeli Zakład uzna odwołanie za słuszne, zmienia lub
uchyla decyzję w terminie 14 dni od wniesienia odwołania. W tym wypadku odwoła-
niu nie nadaje się dalszego biegu." Sąd nie mógł - jak błędnie zarzuca skarżąca -
naruszyć tego przepisu przez jego niezastosowanie, bowiem przepisu tego nie sto-
suje się w postępowaniu sądowym, lecz wyłącznie w postępowaniu przed organem
rentowym.
Sąd Najwyższy jest zdania, że przepis art. 80 pkt 3 ustawy może być wzięty
pod rozwagę przez sądy rozpoznające odwołanie od decyzji organu rentowego w
sprawie odsetek, o których mowa w art. 85 ust. 1, co nie oznacza jednak, że przepis
ten jest stosowany przez sąd w znaczeniu przyjętym w doktrynie i orzecznictwie są-
dowym. Przede wszystkim naruszenie prawa przez niewłaściwe jego zastosowanie,
to kwestia prawidłowego odniesienia normy prawa materialnego do ustalonego stanu
faktycznego, sprawa właściwego skonfrontowania okoliczności stanu faktycznego z
hipotezą odnośnej normy prawnej i poddanie tego stanu ocenie prawnej na podsta-
wie treści tej normy (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia 2003 r., I CKN
160/01), a zatem zarzut naruszenia prawa przez jego niewłaściwe zastosowanie, w
tym niezastosowanie, powinien być odnoszony - według art. 393 1 pkt 1 k.p.c. - do
naruszenia prawa materialnego, a przepis art. 80 pkt 3 ustawy nie jest przepisem
prawa materialnego, jak błędnie uważa wnoszący kasację. Zarazem jednak nie ulega
wątpliwości, że wnoszący kasację może ją oprzeć na podstawie naruszenia przez
sąd przepisu postępowania przez jego niezastosowanie, jednakże zarzut ten może
dotyczyć przepisów postępowania cywilnego, które mogą i powinny być zastosowane
przez sąd, a do takich z pewnością nie należy przepis 80 pkt 3 ustawy (por. posta-
nowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1999 r., II UKN 468/98, OSNAPiUS
1999 nr 12 - wkładka, w którym przyjęto, że w postępowaniu przed sądami pracy i
ubezpieczeń społecznych przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego nie
mają zastosowania, a zarzut ich naruszenia przez organ rentowy nie stanowi pod-
stawy kasacyjnej z art. 3931 pkt 2 k.p.c.).
Nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 85 ust.
1 ustawy, który przewiduje, że ,,jeżeli Zakład - w terminach przewidzianych w przepi-
sach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z
ubezpieczeń społecznych lub świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych
przepisów albo umów międzynarodowych - nie ustalił prawa do świadczenia lub nie
wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia
w wysokości odsetek ustawowych określonych przepisami prawa cywilnego. Nie do-
tyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest
następstwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności."
Przesłanką powstania obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek jest
opóźnienie tego organu w ustaleniu prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpie-
czenia społecznego lub wypłaty tego świadczenia. W orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego wyrażono pogląd, że zawarte w art. 85 ust. 1 ustawy określenie: ,,nie ustalił
prawa do świadczenia" oznacza zarówno niewydanie w terminie decyzji przyznającej
świadczenie, jak i wydanie decyzji odmawiającej przyznania świadczenia, mimo
spełnienia warunków do jego uzyskania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9
marca 2001 r., II UKN 402/00, OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 501), a zatem w tym
ostatnim wypadku chodzi o sytuacje, w których organ rentowy odmawiając przyzna-
nia świadczenia naruszył przepisy prawa materialnego określające przesłanki naby-
cia prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego, przy czym dla
powstania obowiązku wypłaty odsetek konieczne jest stwierdzenie naruszenia prawa
przez organ rentowy prawomocnym wyrokiem sądu zmieniającym decyzję organu
rentowego i przyznającym, jak w niniejszej sprawie, prawo do tego świadczenia.
W rozpoznawanej sprawie jest niesporne, że organ rentowy decyzją z dnia 19
października 2001 r., mimo istnienia ustawowych przesłanek, odmówił ubezpieczonej
prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń-
stwa, co zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego - Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu z dnia 19 listopada 2002 r., którym
zmieniono decyzję organu rentowego i przyznano wnioskodawczyni prawo do tego
świadczenia. Tym samym, co prawidłowo ustalił i ocenił Sąd drugiej instancji, speł-
niona została dyspozycja przepisu art. 85 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy, a mianowi-
cie organ rentowy nie ustalił w terminie prawa do świadczenia.
Sporne jest natomiast, czy w rozpoznawanej sprawie odpowiedzialność Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu opóźnienia w ustaleniu i wypłacie prawa do
świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego jest wyłączona na podstawie
art. 85 ust. 1 zdanie drugie ustawy, który przewiduje, że obowiązek wypłaty odsetek
nie dotyczy przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest
następstwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności. W związku
z treścią tego przepisu należy wskazać, że po pierwsze - do skutków opóźnienia, o
którym mowa w tym przepisie, nie stosuje się odpowiednio przepisów Kodeksu cy-
wilnego, bowiem ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie odsyłają do takie-
go stosowania przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących skutków opóźnienia w
spełnieniu świadczenia pieniężnego ( art. 481 § 1 k.c.); po drugie - do skutków opóź-
nienia w ustaleniu i wypłacie świadczenia pieniężnego tym bardziej nie stosuje się
przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności opartej na winie
sprawcy (art. 415 k.c.) oraz obowiązku naprawienia szkody wynikłej z niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 k.c.), nawet w drodze analogii,
jak błędnie uważa wnoszący kasację; po trzecie - żądanie odsetek nie jest zależne
od poniesienia przez ubezpieczonego szkody jako następstwa opóźnienia.
Nie wydaje się ulegać wątpliwości, że przewidziane w art. 85 ust. 1 zdanie
drugie wyłączenie obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek nie jest zależne od
wykazania, że organ rentowy nie ponosi winy w powstaniu opóźnienia. Zdaniem
Sądu Najwyższego, zawarte w tym przepisie określenie: ,,okoliczności, za które Za-
kład nie ponosi odpowiedzialności" jest bardziej zbliżone znaczeniowo do używanego
w przepisach prawa określenia: ,,przyczyn niezależnych od organu", co oznacza, że
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest obowiązany do wypłaty odsetek nie tylko
wtedy, gdy nie ponosi winy w opóźnieniu, lecz także wtedy, gdy opóźnienie w ustale-
niu i wypłacie prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego jest
skutkiem innych przyczyn niezależnych od Zakładu. W rozpoznawanej sprawie Sądy
prawidłowo przyjęły, że dopiero w postępowaniu sądowym w związku z odwołaniem
ubezpieczonej od decyzji organu rentowego odmawiającej przyznania prawa do
świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego, ubezpieczona zgłosiła do-
wód ze świadków, a przeprowadzenie przez sąd dowodu z ich zeznań doprowadziło
do ostatecznego wyjaśnienia wątpliwości co do fikcyjnego charakteru zatrudnienia
ubezpieczonej i zmiany zaskarżonej decyzji organu rentowego. Istotne jest w tym
kontekście zwłaszcza ustalenie Sądu drugiej instancji, że ,,wbrew twierdzeniom od-
wołującej zawartym w apelacji, ZUS nie dysponował dowodami w postaci zeznań
świadków - odwołująca wnioski o przeprowadzenie takich właśnie dowodów zgłosiła
dopiero w odwołaniu od decyzji ZUS." Ustalenia tego nie podważył skutecznie wno-
szący kasację, bowiem zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., który mógłby ewentual-
nie służyć temu celowi, czyli wykazaniu, że sąd drugiej instancji naruszył art. 233 § 1
k.p.c., co mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, zgodnie z utrwalonym orzecz-
nictwem Sądu Najwyższego - ,,nie może być ograniczone do odmiennej interpretacji
dowodów zebranych w sprawie, przy jednoczesnym zaniechaniu wykazania, iż
ocena przyjęta przez sąd drugiej instancji za podstawę rozstrzygnięcia przekracza
granicę swobodnej oceny dowodów, którą wyznaczają czynniki logiczny i ustawowy,
zasady doświadczenia życiowego, aktualny stan wiedzy, stan świadomości prawnej i
dominujących poglądów na sądowe stosowanie prawa". Wnoszący kasację sformu-
łował wprawdzie zarzut naruszenia tego przepisu postępowania, lecz przedstawiona
w uzasadnieniu kasacji argumentacja zupełnie nie czyni zadość powyższym wyma-
ganiom, co czyni nietrafnym ten zarzut. Z kolei w tak ustalonym stanie faktycznym,
wszelkie rozważania odnośnie do obowiązku organu rentowego - w tej konkretnej
sprawie - w zakresie prowadzenia postępowania dowodowego i współdziałania w
tym zakresie z ubezpieczonym, mają walor abstrakcyjny i hipotetyczny, skoro jest
niewątpliwe, że Sąd ustalił - inaczej niż uważa wnoszący kasację - iż ubezpieczona
zgłosiła dowód z zeznań świadków dopiero w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji. Przy takich zaś ustaleniach Sądu nie można uznać, że organ rentowy po-
zostawał w zwłoce w wypłacie świadczeń ubezpieczonej.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================