Wyrok z dnia 19 września 2003 r.
II UK 47/03

Podleganie rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w dacie składania
wniosku o emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie wyłącza
możliwości ubiegania się o prawo do świadczenia emerytalnego
przysługującego w niższym wieku emerytalnym, przez ubezpieczonego, który
legitymuje się ustawowo wymaganymi okresami ubezpieczenia, w tym co
najmniej okresem 15 lat pracowniczego zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze.

Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka (spra-
wozdawca), Barbara Wagner.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 września 2003 r.
sprawy z wniosku Józefa R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w B. o zaliczenie okresu pracy w szczególnych warunkach i emeryturę, na
skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29
listopada 2002 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku do ponownego rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 29 listopada 2002 r. oddalił apelację ubezpieczonego Józefa R. od wyro-
ku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 marca 2002
r., oddalającego odwołanie od decyzji organu rentowego odmawiającej przyznania
mu prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym z tytułu wykonywania pracy w
szczególnych warunkach. W sprawie tej ustalono, że Józef R. nie osiągnął pow-
szechnego podstawowego wieku emerytalnego 65 lat, a wiek 60 lat uprawniający go
ewentualnie do przejścia na emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warun-
kach osiągnął w okresie podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu, które-
mu podlega od 1 stycznia 1991 r. do chwili obecnej. Oznacza to, że powinien docho-
dzić uprawnień z rolniczego ubezpieczenia społecznego przed KRUS, a nie od ZUS.
Ponadto Sąd Okręgowy podzielił stanowisko organu rentowego, że ubezpieczony
legitymuje się jedynie okresami 11 lat 7 miesięcy i 13 dni pracy w szczególnych wa-
runkach, do którego nie można zaliczyć pracy wykonywanej w charakterze palacza
centralnego ogrzewania w Zespole Szkół Mechanicznych w Ł. w okresach od 15
października 1988 r. do 30 lipca 1992 r. oraz od 15 października 1993 r. do 15 kwiet-
nia 1994 r., ponieważ takie zatrudnienie nie jest ujęte w rozporządzeniu Rady Mini-
strów z 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Po rozpoznaniu apelacji ubezpieczonego, Sąd Apelacyjny uznał, iż Józef R.,
urodzony 23 lutego 1941 r., nie spełnia warunków do przyznania mu emerytury pra-
cowniczej przysługującej z osiągnięciem wieku 65 lat. Nie spełnia także warunków
przyznania mu emerytury w obniżonym wieku emerytalnym 60 lat, która przysługuje
osobom będącym pracownikami legitymującymi się co najmniej 25 letnim stażem
emerytalnym i uznanym za całkowicie niezdolnych do pracy lub legitymują się co
najmniej 15 letnim stażem pracy w szczególnych warunkach. Zdaniem Sądu Apela-
cyjnego, warunek bycia pracownikiem jest spełniony tylko wówczas, gdy osoba ubie-
gająca się o pracowniczą emeryturę pozostawała w zatrudnieniu w chwili składania
wniosku emerytalnego. Prawo do emerytury pracowniczej przysługuje ponadto oso-
bom nie wykonującym zatrudnienia tylko wówczas, gdy ich ostatnim ubezpieczeniem
było ubezpieczenie pracownicze. Warunku tego nie spełnia ubezpieczony, który
ostatnio podlegał pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu w okresie zatrudnie-
nia w Warsztatach Szkolnych w Ł. od 15 grudnia 1993 r. do 15 kwietnia 1994 r.
Równocześnie z zaświadczenia KRUS wynika, że od 1 stycznia 1991 r. ubezpieczo-
ny podlega rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu i ma zaległości w opłacaniu
składek na to ubezpieczenie. W takich okolicznościach sprawy Sąd Apelacyjny po-
twierdził stanowisko Sądu pierwszej instancji, że ,,Józef R. podlegając w dacie złoże-
nia wniosku ubezpieczeniu społecznemu rolników nie może skutecznie domagać się
przyznania świadczenia w oparciu o przepisy ustawy o emeryturach i rentach z
FUS".
Równocześnie Sąd Apelacyjny prowadził uzupełniające postępowanie dowo-
dowe z zeznań świadków na okoliczność okresów pracy ubezpieczonego w charak-
terze traktorzysty, która jest pracą w szczególnym charakterze stosownie do wykazu
A stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze. Jednakże mając na uwadze wcześniej
uwzględnione przez organ rentowy okresy takiej pracy od 6 lipca 1965 r. do 30
kwietnia 1969 r. oraz od 10 kwietnia 1975 r. do 30 kwietnia 1976 r., a ,,nadto okres
pracy w charakterze traktorzysty w Kółku Rolniczym, tj. od 1.09.1959 r. do
23.06.1969 r., od 29.09.1963 r. do 5.05.1965 r., od 1.05.1969 r. do 9.01. 1975 r., od
1.05.1976 r. do 15.04.1977 r. i od 16.04. 1977 r. do 31.12 1978 r. oraz fakt że w da-
cie złożenia wniosku o emeryturę wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników nie daje podstaw do uwzględnienia apelacji i przyznania mu wcze-
śniejszej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych".
W kasacji pełnomocnik ubezpieczonego podniosła następujące zarzuty: 1) na-
ruszenia prawa materialnego - przez błędną wykładnię art. 32 ust. 1 w związku z art.
186 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), wynikającą z przy-
jęcia, że warunkiem nabycia prawa do emerytury przez osobę urodzoną przed dniem
1 stycznia 1949 r., która była ubezpieczona przed dniem 1 stycznia 1999 r., jest po-
zostawanie w stosunku pracy w chwili złożenia wniosku emerytalnego i kontynuowa-
nie zatrudnienia w szczególnych warunkach w dacie złożenia wniosku emerytalnego,
2) naruszenia przepisów postępowania - art. 116 ust. 5 ustawy o emeryturach i ren-
tach w związku z art. 325 k.p.c. i art. 47714 § 2 k.p.c. - przez nierozstrzygnięcie w
sentencji wyroku Sądu Apelacyjnego o uwzględnieniu okresów 17 lat 3 miesięcy i 23
dni zatrudnienia ubezpieczonego przy pracach w szczególnym charakterze, zamiast
11 lat 7 miesięcy i 13 dni, co uzasadnia ponadto ,,zarzut niewyjaśnienia sprawy obo-
wiązku lub jego braku w systemie ubezpieczenia społecznego (art. 328 § 2 k.p.c.)".
Na tych podstawach skarżący domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i orzecze-
nie co do istoty sprawy ,,przez ustalenie prawa do emerytury i orzeczenie o zaliczeniu
do okresu ubezpieczenia okresu pracy w szczególnych warunkach w wymiarze 17 lat
3 miesięcy i 23 dni", ewentualnie o uchylenia zaskarżonego orzeczenia ,,w części od-
dalającej apelację o emeryturę i zmianę (względnie uzupełnienie) wyroku Sądu Ape-
lacyjnego o zaliczenie okresu pracy w szczególnych warunkach w w/w wymiarze".
Na rozprawie kasacyjnej pełnomocnik skarżącego wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Jako okoliczności uzasad-
niające rozpoznanie kasacji w kasacji powołano ,,zasadę systemu ubezpieczeniowe-
go ochrony ubezpieczonych i zasadę równego ich traktowania w zakresie nabycia
prawa do świadczeń tych ubezpieczonych, którzy udowodnili warunki do ich przy-
znania a nadto nie mające uzasadnienia przyjęcie kryterium wyłączających się sys-
temów ubezpieczenia społecznego, przy spełnieniu przesłanek ubezpieczeniowego
stażu pracowniczego - na niekorzyść ubezpieczonego". Podlega ochronie prawo do
emerytury w niższym wieku emerytalnym 60 lat ubezpieczonego, który udowodnił co
najmniej 15 lat zatrudnienia w szczególnych warunkach.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja ma usprawiedliwione podstawy prawne, chociaż nie wszystkie jej za-
rzuty są trafne. Bezpodstawne jest żądanie zaliczenia w sentencji wyroku dodatko-
wych okresów ubezpieczenia lub okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze wymaganych do przyznania świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego. Zgodnie bowiem z art. 476 § 2 k.p.c. - przez sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy, w których wniesiono odwołanie od
decyzji organów rentowych, dotyczących: ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia
rodzinnego, emerytur i rent, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz innych
świadczeń w sprawach należących do właściwości organów rentowych, a także od-
szkodowań przysługujących w razie wypadków przy i chorób pozostających w
związku ze służbą wojskową albo służbą w Policji lub Służbie Więziennej. Oznacza
to, że przedmiotem sądowego orzekania jest odwołanie od decyzji wydanej w kon-
kretnej tego rodzaju sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych. W rozpoznawanej
sprawie była to decyzja organu rentowego odmawiająca przyznania ubezpieczonemu
prawa do emerytury pracowniczej nabywanej w niższym wieku emerytalnym z uwagi
na okresy zatrudnienia przy pracach w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. Wprawdzie sądowe postępowanie odwoławcze obejmuje weryfikację
spełnienia prawnych przesłanek nabycia prawa do takiej emerytury, w tym warunku
legitymowania się wymaganym okresem zatrudnienia, obejmującym co najmniej
okres 15 lat pracy w szczególnych warunkach, ale w sentencji wyroku orzeka się
wyłącznie w przedmiocie odwołania od decyzji w konkretnej sprawie podlegającej
kognicji sądu ubezpieczeń społecznych.
W rozpoznawanej sprawie wyrok rozstrzyga zatem o prawie do emerytury w
niższym wieku emerytalnym, co nie wymaga orzeczenia w sentencji w zakresie zali-
czenia określonych okresów do wymaganego stażu okresów ubezpieczenia, obej-
mujących okresy zatrudnienia w szczególnych warunkach. Jest to jedynie istotny
element uzasadnienia orzeczenia, które powinno wskazywać na wypełnienie (lub
jego brak) jednego z koniecznych warunków nabycia prawa do emerytury w niższym
wieku emerytalnym. W tym ostatnim zakresie uzasadnienie zaskarżonego wyroku
istotnie nie jest jasne, albowiem zdaje się z niego wynikać, iż Sąd Apelacyjny
uwzględnił ubezpieczonemu dodatkowe okresy pracy w szczególnych warunkach w
charakterze traktorzysty, co może wskazywać na legitymowanie się przez ubezpie-
czonego okresem co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu
§ 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emery-
talnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., powoływanego dalej jako rozporządzenie
RM w sprawie wieku emerytalnego). Równocześnie Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku nie dokonał zliczenia wszystkich ostatecznie uwzględnionych
okresów takiego pracowniczego zatrudnienia, co powoduje trudności w jednoznacz-
nym odczytaniu, jakie było stanowisko tego Sądu w przedmiocie spełnienia tej prze-
słanki nabycia prawa do pracowniczej emerytury z osiągnięciem przez ubezpieczo-
nego 60 lat życia i wymaga uzupełnienia przy ponownym rozpoznaniu sprawy.
Chociaż Sąd Apelacyjny nie wskazał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
unormowań przejściowych zawartych w art. 186 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy o
emeryturach i rentach, to weryfikowanie przesłanek nabycia przez ubezpieczonego
prawa do emerytury na podstawie art. 32 tej ustawy świadczyło, iż przyjął oddziały-
wanie powołanych norm na sytuację prawną ubezpieczonego, który warunek niższe-
go wieku emerytalnego dla osób zatrudnionych co najmniej 15 lat w warunkach
szczególnych spełnił po wejściu ustawy o emeryturach i rentach. Powyższe oznacza,
że zasadnicze zagadnienie prawne rozpoznawanej sprawy sprowadza się do rozwa-
żenia kwestii, czy nabycie uprawnień do emerytury w niższym wieku emerytalnym na
podstawie art. 32 ustawy o emeryturach i rentach w związku z § 4 ust. 1 pkt 3 rozpo-
rządzenia RM w sprawie wieku emerytalnego wymaga od ubezpieczonego złożenia
wniosku emerytalnego w okresie podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecz-
nemu, bądź dla którego pracowniczy tytuł ubezpieczenia społecznego był ostatnim
okresem podlegania ubezpieczeniom społecznym. Takie bowiem wymagania wykre-
ował Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.
W ocenie Sądu Najwyższego tego rodzaju konstatacje Sądu drugiej instancji
są nieuprawnione, gdyż nie znajdują jakiegokolwiek oparcia w przepisach prawa
ubezpieczeń społecznych. Formuła zawarta w art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach, iż ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., będącym
pracownikami, o których mowa w ust. 2 i 3, zatrudnionymi w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze przysługuje emerytura w niższym niż wieku
określony w art. 27 pkt 1, modyfikuje bowiem wyłącznie przesłankę niższego wieku
emerytalnego oraz dodatkowo wymaganych okresów pracowniczego zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, uwzględnianych w ramach
ustawowo wymaganych do nabycia prawa do emerytury łącznych okresów ubezpie-
czenia, stanowiąc w ust. 4, że wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje
prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w ust.
2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychcza-
sowych, zawartych w rozporządzeniu RM w sprawie wieku emerytalnego. Powyższe
oznacza, że prawo do emerytury nabywa każdy ubezpieczony, urodzony przed
dniem 1 stycznia 1949 r., a zatem każdy ubezpieczony w rozumieniu ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.
887 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych),
który spełnił warunki określone w art. 27 ustawy o emeryturach i rentach - dotyczące
wymaganego powszechnego wieku emerytalnego (co najmniej 60 lat dla kobiet i co
najmniej 65 lat dla mężczyzn) oraz stażu składkowych i nieskładkowych okresów
ubezpieczenia (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Równocześnie wymaganie dotyczące powszechnego wieku emerytalnego jest
zmodyfikowane (obniżone w zakresie wymaganego wieku emerytalnego) przez nor-
matywne brzmienie art. 32 ustawy - dla ubezpieczonych, urodzonych przed dniem 1
stycznia 1949 r., którzy legitymują się wymaganymi okresami pracowniczego zatrud-
nienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, uwzględnianymi
w ramach łącznych ustawowo określonych okresów ubezpieczenia, co ustala się na
podstawie przepisów dotychczasowych. Oznacza to, że prawo do emerytury w niż-
szym wieku emerytalnym przysługuje ubezpieczonemu (nie tylko pracownikowi),
który zgodnie z § 4 ust. 1 rozporządzenia RM w sprawie wieku emerytalnego osią-
gnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn oraz ma
wymagany okres ubezpieczenia, obejmujący co najmniej 15 lat pracowniczego za-
trudnienia w szczególnych warunkach. Osoba, która spełnia te warunki nabywa
prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym bez względu na podleganie ja-
kiemukolwiek ubezpieczeniu społecznemu w okresie składania wniosku emerytalne-
go, albowiem ustawodawca już dawno odszedł od wymagania wypełnienia ustawo-
wych przesłanek nabycia uprawnień emerytalnych wyłącznie w okresie podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub w okresie przypadającym w określonym terminie po
ustaniu tytułu ubezpieczenia społecznego. Oznacza to możliwość nabycia prawa do
emerytury przez osoby legitymujące się wymaganymi okresami ubezpieczenia, w
tym prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, przez osoby legitymujące się
wymaganym okresem pracowniczego zatrudnienia w szczególnych warunkach w
ramach ustawowo wymaganego stażu ubezpieczenia, które oczekują ze złożeniem
wniosku emerytalnego wyłącznie do osiągnięcia prawem określonego wieku emery-
talnego, stanowiącego drugą z ustawowych przesłanek nabycia prawa do emerytury.
Nabycie uprawnień emerytalnych następuje z mocy imperatywnie obowiązujących
norm prawa ubezpieczeń społecznych, które wykluczają legalność kreowania innych
(dalszych) warunków nabycia tych uprawnień wyraźnie tym prawem nie określonych.
Jeżeli uprawnienia emerytalne w niższym wieku emerytalnym może nabyć
osoba w ogóle nie podlegającą ubezpieczeniom społecznym w dacie składania
wniosku emerytalnego, to tym bardziej (a maiori ad minus) nie ma przeszkód w na-
byciu ich przez osobę podlegająca w dacie składania wniosku emerytalnego rolni-
czemu ubezpieczeniu społecznemu. Powszechny i rolniczy system ubezpieczeń
społecznych mają naturę komplementarną (uzupełniającą się), a w każdym razie nie
ma uzasadnienia prawnego pogląd, aby podleganie rolniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu wyłączało nabycie z mocy prawa uprawnień z innych tytułów ubezpiecze-
nia społecznego, jeżeli tylko osoba zainteresowana spełnia ustawowe przesłanki na-
bycia prawa do dochodzonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Odmienna
interpretacja jest oczywiście sprzeczna z brzmieniem omówionych wyżej przepisów
oraz z zasadą równego traktowania wszystkich ubezpieczonych (art. 2a ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych). Powyższe rozważania prowadziły do wyrażenia
poglądu, że podleganie rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w dacie składania
wniosku o emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie wyłącza możliwości
ubiegania się o prawo do świadczenia emerytalnego przysługującego w niższym
wieku emerytalnym przez ubezpieczonego, który legitymuje się ustawowo wymaga-
nymi okresami ubezpieczenia, w tym okresem co najmniej 15 lat pracowniczego za-
trudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (art. 32 w
związku z art. 27 ustawy o emeryturach i rentach).
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny zbada, czy w dacie zło-
żenia wniosku emerytalnego ubezpieczony spełniał warunki do przyznania mu prawa
do emerytury w niższym wieku emerytalnym, co wymaga szczegółowego sprawdze-
nia wymaganych okresów jego ubezpieczenia w rozumieniu art. 27 pkt 2 ustawy o
emeryturach i rentach, które powinny obejmować co najmniej 15 lat pracowniczego
zatrudnienia w szczególnych warunkach pracy lub w szczególnym charakterze (art.
32 ust. 1 i 4 tej ustawy). W tym celu Sąd Najwyższy wyrokował na podstawie art.
39313 k.p.c.
========================================