Wyrok z dnia 22 czerwca 2004 r.
II UK 419/03

Stwierdzenie niepełnosprawności dziecka przed ukończeniem 16 roku
życia wymaga ustalenia, czy jej przyczyna mieści się w stanach chorobowych
wymienionych w § 1 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989
r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących
się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.) oraz czy
stan ten uniemożliwiał mu samodzielność w decyzjach lub czynnościach życia
codziennego, a następnie czy z tej niepełnosprawności wynikała potrzeba sta-
łej nad nim opieki.

Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Barbara Wagner
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 czerwca 2004 r.
sprawy z wniosku Mieczysława G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w S. o prawo do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem,
na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 27
sierpnia 2003 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Lu-
blinie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosz-
tach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 27 sierpnia 2003 r. [...] oddalił ape-
lację Mieczysława G. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Siedlcach z dnia 18 kwietnia 2002 r. [...] oddalającego jego odwołanie
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w S. z dnia 24 stycznia 2001
r., odmawiającej prawa do wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących
się dziećmi wymagającymi stałej opieki.

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
prawna ocena. Decyzją z dnia 24 stycznia 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił Mieczysławowi G. prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem wymagającym stałej opieki. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy pod-
niósł, że całkowita niezdolność do pracy syna ubezpieczonego - Adama G., urodzo-
nego w dniu 13 czerwca 1976 r., powstała po ukończeniu przez niego 18 roku życia.
Powołany w toku postępowania sądowego biegły lekarz psychiatra rozpoznał u syna
wnioskodawcy schizofrenię paranoidalną powodującą całkowitą niezdolność do
pracy i niezdolność do samodzielnej egzystencji od stycznia 1997 r., tj. po ukończe-
niu przez niego 18 lat.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, dokonana przez Sąd pierwszej instancji ocena
materiału dowodowego jest prawidłowa. W szczególności Sąd ten właściwie ustalił,
że całkowita niezdolność do pracy Adama G. powstała po 18 roku życia. Przedłożo-
na przez wnioskodawcę dokumentacja lekarska nie wnosi, według Sądu, niczego
istotnego do sprawy, a jedynie potwierdza ocenę stanu zdrowia Adama G. dokonaną
przez Sąd pierwszej instancji. Z dokumentacji tej wynika bowiem, że syn wniosko-
dawcy został zaliczony do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, a ustalony
stopień niepełnosprawności datuje się od 21 kwietnia 2000 r., tj. po ukończeniu przez
niego 23 roku życia.

Mieczysław G. zaskarżył ten wyrok kasacją. Wskazując jako podstawy kasacji
naruszenie prawa materialnego, a mianowicie § 1 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz.
149), powoływanego dalej jako ,,rozporządzenie" - poprzez jego błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że ,,całkowita niezdolność do pracy i niezdolność do samo-
dzielnej egzystencji są tożsame z ,,inwalidztwem" w rozumieniu rozporządzenia, a w
,,konsekwencji uznanie, iż wnioskodawca nie jest uprawniony do wcześniejszej eme-
rytury z tytułu opieki nad dzieckiem" oraz naruszenie przepisów postępowania, a to:
art. 244 k.p.c.- poprzez ,,nieuznanie mocy dowodowej Orzeczenia o niepełnospraw-
ności", art. 233 k.p.c. i art. 382 k.p.c. - poprzez ,,brak wnikliwej i wszechstronnej
oceny materiału dowodowego", prowadzącej do wniosku, że ,,inwalidztwo Adama G.
powstało po ukończeniu przez niego 18 roku życia", podczas gdy zgromadzony ma-
teriał dowodowy wskazuje, iż powstało ono przed ukończeniem 18 roku życia, peł-
nomocnik wnioskodawcy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i prze-
kazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o jego zmianę ,,poprzez uwzględnienie odwołania wnioskodawcy i przy-
znanie mu prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wyma-
gającym stałej opieki" oraz o zasądzenie kosztów sporządzenia i wniesienia kasacji
według obowiązujących przepisów. Za okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasa-
cji podał konieczność dokonania przez Sąd Najwyższy wykładni pojęcia ,,inwalidztwo"
w rozumieniu § 1 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia. W uzasadnieniu kasacji podniósł, że
Sądy błędnie przyjęły, iż całkowita niezdolność do pracy i niezdolność do samodziel-
nej egzystencji są tożsame z pojęciem ,,inwalidztwa" w rozumieniu rozporządzenia. O
odmienności terminologicznej tych pojęć można, według niego, wnosić z uregulowań
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, która nie
przewiduje jakiegokolwiek związku faktycznego między inwalidztwem a niezdolno-
ścią do pracy. Ponadto, powiatowe i wojewódzkie zespoły orzekania o stopniu nie-
pełnosprawności, orzekające na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o reha-
bilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych - orzekają
o niepełnosprawności jako stanie fizycznym, psychicznym lub umysłowym, powodu-
jącym trwałe lub okresowe utrudnienie, ograniczenie bądź uniemożliwienie samo-
dzielnej egzystencji. Zaznaczył, że z pisemnych orzeczeń tychże organów oraz z
orzeczenia o niepełnosprawności Adama G. wynika, że niepełnosprawność nie jest
tożsama z inwalidztwem. Pełnomocnik Mieczysława G. wywodził również, że dla
prawidłowego orzeczenia o prawie wnioskodawcy do wcześniejszej emerytury ko-
nieczne jest ustalenie, czy u jego dziecka istnieje inwalidztwo pierwszej albo drugiej
grupy, a nie, czy zachodzi niezdolność do samodzielnej egzystencji lub niezdolność
do pracy, jak ustalały Sądy obu instancji. Odnosząc się natomiast do naruszenia
przez Sąd przepisów prawa procesowego, twierdził, że ,,inwalidztwo" i ,,grupy inwa-
lidzkie" w rozumieniu rozporządzenia odpowiadają orzekanej obecnie ,,niepełno-
sprawności" i ,,stopniom niepełnosprawności". Jego zdaniem, Sąd naruszył art. 244
k.p.c., albowiem nie uwzględnił orzeczenia wojewódzkiego zespołu orzekania o
stopniu niepełnosprawności z dnia 25 września 2000 r., z którego wynika, że niepeł-
nosprawność Adama G. powstała przed 16 rokiem życia. Podnosił również, że Sądy
nie ustaliły ,,czy Adam G. jest inwalidą w rozumieniu właściwych przepisów, oraz do
której grupy inwalidzkiej został ewentualnie zaliczony". Poprzez brak wnikliwej i
wszechstronnej oceny zebranego materiału dowodowego, a zwłaszcza opinii bie-
głego lekarza psychiatry, która - w ocenie skarżącego - jest wątpliwa i ,,zewnętrznie
sprzeczna", Sąd naruszył także art. 233 k.p.c. oraz 382 k.p.c.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z dniem 1 stycznia 1999 r. weszła w życie ustawa z 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118
ze zm.). Uchyliła ona wszystkie akty prawne obowiązujące dotychczas w zakresie
nabywania prawa do emerytury, w tym rozporządzenie Rady Ministrów z 15 maja
1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących
się dziećmi wymagającymi stałej opieki. Zgodnie z art. 186 ust. 3 powołanej ustawy,
do wniosków o emeryturę osób, które do dnia wejścia w życie ustawy nie zgłosiły
wniosku o to świadczenie, mimo że spełniły warunki do nabycia do niego prawa, w
zakresie warunków nabycia prawa do emerytury stosuje się przepisy dotychczasowe.
Mieczysław G. wnosił o przyznanie mu wcześniejszej emerytury z tytułu sprawowania
stałej opieki nad synem Adamem. Zgodnie z § 1 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia, warun-
kiem nabycia prawa do wcześniejszej emerytury było zaliczenie dziecka do I grupy
inwalidów lub do grupy II ze względu na stany chorobowe wymienione w ust. 3.
Wśród owych enumeratywnie wyliczonych stanów chorobowych znalazły się, między
innymi, umiarkowane, znaczne i głębokie upośledzenie umysłowe, choroba psy-
chiczna, uszkodzenie lub choroba centralnego układu nerwowego uniemożliwiające
samodzielność w decyzjach lub czynnościach życia codziennego (pkt 2). Wykazanie
konieczności sprawowania stałej opieki nad dzieckiem, które nie ukończyło 16 roku
życia nie wymagało orzeczenia o jego inwalidztwie; wystarczało stwierdzenie przez
poradnię specjalistyczną lub oddział sprawujący opiekę medyczną, że z powodu jed-
nego ze stanów chorobowych wymienionych w ust. 3 § 1 rozporządzenia dziecko
wymaga stałej opieki. Ustawą z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw
o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, poz. 461)
wprowadzono w miejsce pojęcia ,,inwalidztwo" pojęcie ,,niezdolność do pracy" (art. 1).
Zgodnie z jej art. 10, ilekroć przepisy regulujące sprawy zaopatrzenia emerytalnego
pracowników uzależniają określone prawo do świadczenia od spełnienia warunku
inwalidztwa, należy przez to rozumieć całkowitą lub częściową niezdolność do pracy
(ust.1); przez inwalidów I grupy należy rozumieć całkowitą niezdolność do pracy oraz
niezdolność do samodzielnej egzystencji, a przez inwalidów grupy II - całkowitą nie-
zdolność do pracy. Z dniem 1 września 1997 r. (data wejścia ustawy z 28 czerwca
1996 r. w życie) zmieniony został tryb orzekania o niezdolności do pracy; komisje do
spraw inwalidztwa i zatrudnienia zastąpił lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych (nie ma przeto racji pełnomocnik skarżącego, że komisje zostały zlikwi-
dowane od 1 stycznia 1999 r.). Ustawą z 28 czerwca 1996 r. (art. 8) wprowadzono
także istotne zmiany w ustawie z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji za-
wodowej osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 46, poz. 201 ze zm.). Polegały one na
wprowadzeniu ,,nowej" definicji osoby niepełnosprawnej, ustaleniu ,,po nowemu"
stopni niepełnosprawności oraz wprowadzeniu innego od dotychczasowego trybu
orzekania o niepełnosprawności (przejętych następnie w ustawie z dnia 27 sierpnia
1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, Dz.U. Nr
123, poz. 776). U podstaw tych zmian znalazło się - słuszne - założenie, że jakkol-
wiek i niepełnosprawność i niezdolności do pracy są stanami wynikającymi z naru-
szenia sprawności organizmu, inwalidztwo biologiczne (niepełnosprawność) nie zaw-
sze musi oznaczać inwalidztwa zawodowego (niezdolności do pracy). Niepełno-
sprawność i jej stopień ustalane są wprawdzie z odniesieniem się do zdolności do
pracy, ale pracy w rozumieniu socjologicznym - jako jednej z wykonywanych ról
społecznych. Niezdolność do pracy na gruncie przepisów ustawy o osobach niepeł-
nosprawnych jest w związku z tym tylko częściowo tożsama z niezdolnością do pracy
- warunkiem nabycia prawa do niektórych świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Niezdolność do pracy i niepełnosprawność nie wykluczają się, ale krzyżują. Wobec
tego z orzeczenia o niezdolności do pracy można wnosić o niepełnosprawności, i
odwrotnie - z orzeczenia o niepełnosprawności o niezdolności do pracy. W tym kon-
tekście, orzeczenie z 25 września 2000 r. o niepełnosprawności Adama G. istniejącej
przed ukończeniem przez niego 16 roku życia wymagało oceny, czy jej przyczyna
(schizofrenia paranoidalna) mieści się w stanach chorobowych wymienionych w § 1
ust. 3 rozporządzenia, czy stan ten uniemożliwiał mu samodzielność w decyzjach lub
czynnościach życia codziennego, a następnie czy z niepełnosprawności tej wynikała
potrzeba stałej nad nim opieki.
Warunkiem nabycia prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r. jest istnienie inwalidztwa dziecka od
urodzenia albo jego powstanie przed ukończeniem 18 roku życia. Syn skarżącego
urodził się 13 czerwca 1976 r. Ukończył więc 18 lat w dniu 13 czerwca 1994 r. Do
oceny jego stanu zdrowia w celu ustalenia uprawnień emerytalnych jednego z rodzi-
ców powinny być stosowane przepisy obowiązujące najpóźniej 12 czerwca 1994 r. W
tym czasie obowiązywała ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Do I grupy inwalidów
zaliczane były osoby ,,niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, które
ze względu na niemożność samodzielnej egzystencji wymagają stałej lub długotrwa-
łej opieki innej osoby" (art. 24 ust. 4); do inwalidów grupy II - ,,osoby niezdolne do
wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia" (art. 24 ust. 3). Nie ma przeto racji pełno-
mocnik skarżącego, że pojęcie inwalidztwa wymaga na gruncie przepisów rozporzą-
dzenia definicji. Nie wymaga, skoro zdefiniował je ustawodawca. Wymagają nato-
miast wyjaśnienia dwie zasadnicze dla prawidłowego rozstrzygnięcia rozpoznawanej
sprawy kwestie. Po pierwsze, czy przed 13 czerwca 1992 r. rozpoznana u Adama G.
paranoidalna schizofrenia uniemożliwiała mu ,,samodzielność w decyzjach lub czyn-
nościach życia codziennego" i czy wymagał on stałej opieki (§ 1 ust. 2 i ust. 3 pkt 2
rozporządzenia); po drugie - czy po 13 czerwca 1992 r., a przed 13 czerwca 1994 r.,
był on inwalidą I lub II grupy z powodu tego schorzenia (§ 1 ust. 1 pkt 2 i ust. 3 pkt 2
rozporządzenia). Ustalenia w tym zakresie wymagały pogłębionej analizy stanu
zdrowia syna skarżącego, odniesienia się do etiologii choroby, określenia czasu, w
którym ujawniły się jej objawy i wnikliwej charakterystyki poszczególnych jej etapów.
Nie spełnia tych warunków opinia biegłego lekarza psychiatry Bogumiły Ł.-K. Oparcie
rozstrzygnięcia na tym tylko dowodzie czyni uzasadnionym zarzut kasacji, iż Sąd
drugiej instancji wydał zaskarżony wyrok z naruszeniem art. 233 k.p.c.

Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39313 k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
========================================