Wyrok z dnia 20 maja 2004 r.
II UK 395/03

Warunki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy okre-
ślone w art. 57 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353
ze zm.) muszą być spełnione łącznie w chwili wydania decyzji przez organ ren-
towy. W postępowaniu odwoławczym od decyzji odmawiającej prawa do tej
renty sąd ubezpieczeń społecznych ocenia legalność decyzji według stanu rze-
czy istniejącego w chwili jej wydania.

Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Barbara Wagner
(sprawozdawca), Józef Iwulski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 maja
2004 r. sprawy z wniosku Haliny N. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w K. o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, na skutek kasacji
wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 lipca 2003 r.
[...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 22 lipca 2003 r. [...] oddalił ape-
lację Haliny N. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Krakowie z dnia 30 stycznia 2002 r. [...], oddalającego jej odwołanie od decy-
zji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K. z dnia 28 grudnia 2000 r., od-
mawiającej prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
prawna ocena. Halina N., urodzona 8 lipca 1949 r., do 31 grudnia 2000 r. pobierała
rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Decyzją z dnia 28 grudnia 2000 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił jej przywrócenia prawa do renty, uznając,
że zgodnie z orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS ubezpieczona jest osobą zdolną
do pracy, a tym samym nie spełnia określonych w art. 57 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr
162, poz. 1118 ze zm.), powoływanej dalej jako ,,ustawa", przesłanek nabycia prawa
do wnioskowanego świadczenia. Sąd Okręgowy, na podstawie opinii z 3 lipca 2001 r.
biegłych sądowych specjalistów kardiologa i psychiatry ustalił, że stwierdzone u Ha-
liny N. schorzenia, a mianowicie nadciśnienie tętnicze II stopnia według WHO oraz
zaburzenia nerwicowe, nie naruszają sprawności jej organizmu na tyle, aby była ona
choćby częściowo niezdolna do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji
(na stanowisku sprzedawcy).
W ocenie Sądu drugiej instancji, apelacja wnioskodawczyni jest bezzasadna,
albowiem ustalenia poczynione przez Sąd Okręgowy uwzględniają ,,wnikliwą i nale-
życie uzasadnioną opinię biegłych lekarzy o specjalnościach odpowiednich z uwagi
na rodzaj schorzeń wnioskodawczyni". Opinia ta jest zgodna z opinią lekarza orzecz-
nika ZUS. Nie została w żaden sposób podważona przez wnioskodawczynię. Odno-
sząc się do kwestii złożenia przez ubezpieczoną w toku postępowania apelacyjnego
dokumentacji lekarskiej oraz dokumentacji medycznej z Poradni Zdrowia Psychicz-
nego ,,M.", Sąd podkreślił, że pozostaje ona bez wpływu na stanowisko biegłych. W
opinii uzupełniającej z 31 maja 2001 r., biegły psychiatra stwierdził, że Halina N. roz-
poczęła leczenie w Poradni Zdrowia Psychicznego ,,M." prawie po upływie roku od
badania przez biegłych, z rozpoznaniem zespołu neurasteniczno - depresyjnego, zaś
zastosowane wówczas leczenie świadczy o niewielkim nasileniu dolegliwości. W
konsekwencji, powyższe rozpoznanie oraz wynik badania elektroencefalograficznego
nie stanowią, zdaniem Sądu, podstawy do uznania wnioskodawczyni za niezdolną do
pracy. Nie mogą również stanowić takiej podstawy twierdzenia ubezpieczonej, że
nadal choruje na nadciśnienie tętnicze, które było podstawą przyznania renty w 1994
r., gdyż przyznanie jej renty ,,miało miejsce pod rządem innych niż obecnie regulacji
prawnych, które w sposób bardziej liberalny ujmowało pojęcie inwalidztwa w porów-
naniu do aktualnego pojęcia niezdolności do pracy".

Halina N. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako podstawy kasacji na-
ruszenie przepisów postępowania, a to art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 227 § 1
k.p.c. i z art. 233 § 1 k.p.c. - poprzez oparcie rozstrzygnięcia na opinii biegłych, w
której wskazują oni, że ustalenie obecnego stanu zdrowia ubezpieczonej możliwe
byłoby jedynie na podstawie powtórnego badania, którego jednak nie przeprowa-
dzono, a w konsekwencji ,,nie uwzględnienie rzeczywistego stanu zdrowia ubezpie-
czonej w chwili zamknięcia rozprawy", jej pełnomocnik wniósł o ,,uchylenie skarżo-
nego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi II instancji"
oraz o ,,zasądzenie na rzecz pełnomocnika z urzędu kosztów udzielonej pomocy
prawnej". Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji wskazał istotne za-
gadnienie prawne, a mianowicie ,,czy zasada wyrażona art. 316 § 1 k.p.c. obowiązuje
również w toku sądowej kontroli decyzji organów rentowych oraz czy z przepisu tego
wynika obowiązek prowadzenia stosownego postępowania dowodowego i ewentual-
nie w jakim zakresie". W uzasadnieniu kasacji pełnomocnik wnioskodawczyni pod-
niósł, że biegli powołani przez Sąd drugiej instancji stwierdzili w opinii uzupełniającej,
iż ,,aktualny stan psychiczny badanej można określić w wyniku powtórnego badania
ponieważ była badana w dniu 31.05.2001 roku - około 2 lata temu". Pomimo zalece-
nia biegłych dotyczącego aktualizacji ich wiedzy poprzez ponowną obdukcję, wnio-
skodawczyni nie została poddana badaniu, a ,,przedmiotem ich badania pozostała
jedynie dokumentacja lekarska sporządzona przez innych lekarzy". Pełnomocnik Ha-
liny N. wywodził następnie, że Sąd drugiej instancji zamykając rozprawę ,,nie dyspo-
nował wiedzą na temat rzeczywistego stanu zdrowia na tę chwilę". Podnosił również,
że przedmiotem badań biegłych nie mogą być jedynie ,,rozpoznania i obdukcje doko-
nane przez innych lekarzy", albowiem przymiot biegłego polega na tym, że dyspo-
nuje on ,,walorami, których może brakować innym fachowcom z danej dziedziny".


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Prawo do świadczeń z ubezpieczenia rentowego ustala i świadczenia te wy-
płaca, zgodnie z art. 68 ust. 1 lit. b ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), organ rentowy. Jego de-
cyzje mają charakter deklaratoryjny. Organ rentowy stwierdza jedynie czy zostały
spełnione ustawowe warunki nabycia prawa do wnioskowanego świadczenia. Wa-
runki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 57 ustawy.
Muszą być one spełnione łącznie w chwili orzekania przez organ rentowy o prawie
ubezpieczonego do tego świadczenia.
Postępowanie sądowe w sprawach dotyczących ubezpieczenia rentowego
wszczynane jest w rezultacie odwołania wniesionego przez ubezpieczonego od de-
cyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Ma więc ono charakter odwoławczy. Jego
przedmiotem jest ocena zgodności z prawem - w aspekcie formalnym i materialnym -
decyzji wydanej przez organ rentowy na wniosek ubezpieczonego lub z urzędu. Jest
zatem postępowaniem kontrolnym. Badanie owej legalności decyzji i orzekanie o niej
jest możliwe tylko przy uwzględnieniu stanu faktycznego i prawnego istniejącego w
chwili wydawania decyzji. Mówiąc inaczej - o zasadności przyznania lub odmowy
przyznania świadczenia decydują okoliczności istniejące w chwili ustalania do niego
prawa. Postępowanie dowodowe przed sądem jest postępowaniem sprawdzającym,
weryfikującym ustalenia dokonane przez organ rentowy. Biegli sądowi nie zastępują
lekarza orzecznika ZUS. Zgodnie z posiadaną wiedzą specjalistyczną poddają oce-
nie merytorycznej trafność wydanego przez niego orzeczenia o zdolności wniosko-
dawcy do pracy lub jej braku. Dlatego też późniejsza zmiana stanu zdrowia ubezpie-
czonego nie może stanowić podstawy do uznania decyzji za wadliwą i jej zmiany.

Zmiana decyzji wskutek spełnienia warunków nabycia prawa do renty w cza-
sie postępowania odwoławczego prowadziłaby do zmiany charakteru postępowania
rentowego z administracyjno - sądowego na wyłącznie sądowy. Sąd pierwszej in-
stancji może wprawdzie zmienić decyzję ZUS i orzec co do istoty sprawy, ale tylko w
razie uwzględnienia odwołania, czyli stwierdzenia, że organ rentowy wydając decyzję
uchybił prawu formalnemu lub materialnemu. I jedynie w takim zakresie przysługują
mu kompetencje względem orzeczenia o świadczeniu przez organ rentowy. Nie
może natomiast tego organu zastępować. Powodowałoby to bowiem wyeliminowanie
poprzedzającej postępowanie sądowe drogi administracyjnej, a w stanach faktycz-
nych takich jak w rozpoznawanej sprawie - dodatkowo skrócenie postępowania są-
dowego o jedną instancję. Takie wnioski potwierdza treść art. 47714a k.p.c. Sąd dru-
giej instancji, uchylając wyrok zaskarżony apelacją i poprzedzającą go decyzję, może
przekazać sprawę do ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu.
Nie może natomiast za ten organ orzec.
Spełnienie warunków do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy
po wydaniu decyzji stanowi przyczynę wznowienia postępowania. Wznowienie po-
stępowania o świadczenia z ubezpieczenia rentowego następuje w uproszczonym
trybie. Ponowne ustalenie prawa następuje, zgodnie z art. 114 ust. 1 ustawy, na
wniosek lub z urzędu w razie przedłożenia nowych dowodów. Takim nowym dowo-
dem w sprawie o rentę z tytułu niezdolności do pracy może być dokumentacja lekar-
ska pochodząca z okresu po wydaniu decyzji. W sytuacji złożenia jej w postępowaniu
sądowym, sąd powinien pouczyć stronę (działającą bez adwokata) o możliwości
wznowienia postępowania, ewentualnie potraktować jako nowe żądanie, przyjąć je
do protokołu i przekazać do rozpoznania organowi rentowemu. Wprawdzie w wyroku
z dnia 10 marca 1998 r. w sprawie II UKN 555/97 (OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 181)
Sąd Najwyższy wyraził pogląd prawny (zgodny z dość rozpowszechnioną praktyką),
że ,,sąd może przyznać ubezpieczonemu świadczenie, jeżeli warunki je uzasadniają-
ce zostały spełnione po wydaniu zaskarżonej decyzji", jednak traktując go jako wy-
jątek od zasady, iż ,,sąd ocenia legalność decyzji rentowej według stanu rzeczy ist-
niejącego w chwili jej wydania". Wyjątek obwarowany został szeregiem zastrzeżeń,
takich jak oczywistość prawa do świadczenia i pewność co do merytorycznego roz-
strzygnięcia sprawy przez organ rentowy. Ze względu nie tyle na ekonomię proceso-
wą, ile aksjologię, ,,przyznanie" przez sąd renty w okolicznościach tamtej sprawy
(spór toczył się nie o zdolność lub niezdolność do pracy, bo wnioskodawczyni od lat
była osobą całkowicie niezdolną do pracy, lecz o staż ubezpieczeniowy) było uspra-
wiedliwione. W rozpoznawanej sprawie sytuacja taka nie zachodzi. Skarżąca niewąt-
pliwie w chwili orzekania przez organ rentowy (28 grudnia 2000 r.) była zdolna do
pracy. Być może utraciła tę zdolność później. Zachodziła więc konieczność ponownej
oceny jej stanu zdrowia i ustalenia daty powstania ewentualnej niezdolności do
pracy, jednakże nie w postępowaniu zakończonym zaskarżonym kasacją wyrokiem.
Wszystko co wyżej powiedziano, nie wyłącza stosowania art. 316 § 1 k.p.c. w
postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. I tak, w każdej
sprawie znajdzie zastosowanie reguła, iż wydając wyrok sąd nie może uwzględnić
okoliczności powstałych po zamknięciu rozprawy i powołać ich w uzasadnieniu orze-
czenia. Dla rozstrzygnięcia konkretnej, indywidualnej sprawy mogą mieć znaczenie
niektóre zdarzenia zaistniałe w czasie postępowania sądowego - np. cofnięcie
środka odwoławczego czy śmierć ubezpieczonego. Przepis art. 316 § 1 k.p.c. nie
znajdzie wszakże zastosowania w sytuacji, gdy warunki nabycia prawa do renty z
tytułu niezdolności do pracy zostały spełnione po wydaniu zaskarżonej odwołaniem
decyzji. Reguła ta działa także w drugą stronę. Ustalenie przez sąd, że ubezpieczony
w toku postępowania (po wydaniu decyzji) odzyskał zdolność do pracy nie uzasadnia
wydania wyroku zmieniającego decyzję i wstrzymującego wypłatę renty od dnia
ustania niezdolności do pracy.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312 k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.
========================================