Wyrok z dnia 13 maja 2004 r.
II UK 359/03

Przed wejściem w życie art. 83a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), tj. przed
dniem 1 stycznia 2003 r., uchylenie prawomocnej decyzji w sprawie objęcia
ubezpieczeniem społecznym lub ustania ubezpieczenia mogło nastąpić w try-
bie wznowienia postępowania na zasadach określonych w art. 145 k.p.a. w
związku z art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Dotyczy to
także decyzji w sprawach ubezpieczenia społecznego rolników.

Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Beata Gudowska, Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 maja 2004 r. sprawy
z wniosku Wiktora C. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Od-
działowi Regionalnemu w W. o objęcie ubezpieczeniem społecznym rolniczym, na
skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 23
kwietnia 2003 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 27 sierpnia 2001 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddział Regionalny w W. stwierdziła, że ubezpieczenie społeczne rolników w
stosunku do wnioskodawcy Wiktora C. ustało od 18 września 1990 r. w związku z
prowadzeniem przez rolnika działalności gospodarczej i jednocześnie anulowała de-
cyzję z dnia 27 maja 1994 r.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 17 grud-
nia 2001 r. [...]. Sąd ustalił, że wnioskodawca jest współwłaścicielem gospodarstwa
rolnego o powierzchni 1,21 ha od 1981 r. W latach 1990 - 1994 wnioskodawca pro-
wadził działalność gospodarczą. Wprawdzie opłacał on składki na ubezpieczenie
społeczne rolników, jednak w okresie prowadzenia działalności gospodarczej nie
podlegał ubezpieczeniu na podstawie art. 7 i 16 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze
zm.). Żądanie zwrotu składek jest przedawnione w świetle art. 70 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.).
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy od tego wyroku Sąd Apelacyjny-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2003 r.
[...] oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał, że w okresie, w którym wnioskodawca
prowadził działalność gospodarczą, nie mógł on podlegać ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników, gdyż przepisy art. 7 ust. 1 i 16 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników wyłączały z tego ubezpieczenia rolników, którzy podlegali innemu
ubezpieczeniu społecznemu. Obowiązujący w spornym okresie przepis art. 2 ust. 2
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz.
250 ze zm.) stanowił, że osoby spełniające równocześnie warunki do objęcia ubez-
pieczeniem społecznym określonym ustawą i ubezpieczeniem społecznym rolników
podlegają ubezpieczeniu określonemu w ustawie. W ówczesnym stanie prawnym nie
było możliwości wyboru systemu ubezpieczenia, bowiem przepis art. 5a, przewidu-
jący w określonych warunkach taką możliwość, został wprowadzony do ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników ustawą z dnia 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585) i obowiązuje
od 1 stycznia 1997 r. W związku z tym, w spornym okresie wnioskodawca podlegał
wyłącznie ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących działalność gospodar-
czą. Wnioskodawca zdawał sobie sprawę z podlegania ubezpieczeniu z dwóch tytu-
łów, płacąc jednocześnie składki ZUS i KRUS, przy czym z niewiadomych przyczyn
od 1990 r. nie uiszczał składki do ZUS. Z treści ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników nie wynika, aby istniał termin ograniczający prawo do wydania decyzji o
ustaleniu podlegania ubezpieczeniu albo ustaniu ubezpieczenia (art.36). W sprawach
ubezpieczeniowych stosuje się tylko konkretne przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa, które zostały wymienione w art. 23, 27 ust. 3 i 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.) i dotyczy to wyłącznie zagadnienia roszczeń z tytułu skła-
dek a nie istnienia prawa.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca, opierając ją na podstawie naru-
szenia prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art.
36 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz nie-
zastosowanie art. 52 tej ustawy w związku z art. 83a ust. 2 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 146 § 1 i 145 § 1 pkt
5 k.p.a. W uzasadnieniu kasacji powołał się na decyzję Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych Oddziału w W. z dnia 27 maja 1994 r., stwierdzającą, że wnioskodawca
podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników od IV kwartału 1990 r. do II kwartału
1994 r. włącznie. Decyzja ta jest decyzją ostateczną, gdyż nie wniesiono od niej od-
wołania. Zdaniem wnoszącego kasację, powołany w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku przepis art. 36 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie daje pod-
stawy do uchylenia ostatecznej decyzji. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społeczne-
go nie miała podstaw do wznowienia postępowania zakończonego prawomocną de-
cyzją wobec upływu pięcioletniego terminu określonego w art. 146 § 1 k.p.a. Termin
ten wynika z regulacji zawartej w art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu rolników,
który w zakresie nieuregulowanym w ustawie odsyła do ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych. Z kolei przepis art. 83a ust. 2 tej ostatniej ustawy stanowi, że de-
cyzje ostateczne Zakładu, od których nie zostało wniesione odwołanie do właściwego
sądu, mogą być z urzędu uchylone, zmienione lub unieważnione na zasadach okre-
ślonych w przepisach kodeksu postępowania administracyjnego. Uchylenie decyzji z
przyczyn, o których mowa w art. 145 § 1 pkt 5 k.p.a., w wyniku wznowienia postępo-
wania, nie może nastąpić, jeżeli od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji upłynęło
pięć lat. Zaskarżona decyzja została wydana po upływie 7 lat i zdaniem skarżącego
nie można było nią uchylić decyzji z dnia 27 maja 1994 r. W związku z tymi zarzutami
wnioskodawca wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku, poprzedzającego go wyroku
Sądu pierwszej instancji oraz zaskarżonej decyzji przez objęcie go ubezpieczeniem
społecznym rolników od IV kwartału 1990 r. do II kwartału 1994 r., ewentualnie o
uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do
ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Uzasadniony jest zarzut naruszenia prawa materialnego. Dokonana przez Sąd
Apelacyjny ocena prawna w zakresie braku podstaw do objęcia ubezpieczeniem
społecznym rolników w okresie prowadzenia działalności gospodarczej jest prawi-
dłowa. Jednakże Sąd Apelacyjny w swoich rozważaniach pominął fakt, że Kasa Rol-
niczego Ubezpieczenia Społecznego wydała w dniu 27 maja 1994 r. decyzję o usta-
niu ubezpieczenia społecznego rolników od 15 kwietnia 1994 r. (od III kwartału),
mimo że wnioskodawca prowadził działalność gospodarczą przed tą datą i podlegał
wcześniej wyłączeniu z ubezpieczenia społecznego rolników z mocy prawa. Pomija-
jąc fakt wydania takiej decyzji, Sąd Apelacyjny nie wskazał podstawy prawnej po-
zwalającej na uchylenie prawomocnej decyzji i wydanie nowej decyzji. Powołał się
jedynie na ogólny przepis art. 36 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników okre-
ślający podmiot uprawniony do wydawania decyzji, przedmiot decyzji (między innymi
podleganie i ustanie ubezpieczenia społecznego) oraz środki zaskarżenia. Z przepi-
su tego w żaden sposób nie wynika, że decyzje w przedmiocie podlegania ubezpie-
czeniu społecznemu mogą być dowolnie uchylane lub zmieniane. Przepis art. 39 ust.
4 stanowi, że w razie zmiany stanu faktycznego lub prawnego, na którego podstawie
wydano decyzję o ustaleniu podlegania ubezpieczeniu, wydaje się nową decyzję.
Ten przepis ma zastosowanie w przypadku, gdy w okresie podlegania ubezpieczeniu
społecznemu nastąpiła zmiana stanu faktycznego lub prawnego i nowa decyzja
obowiązuje na przyszłość od daty wystąpienia zmiany. Taki charakter ma decyzja z
dnia 27 maja 1994 r. Natomiast określone w przepisie okoliczności nie wystąpiły przy
wydaniu zaskarżonej decyzji z dnia 27 sierpnia 2001 r. Nowa decyzja została wyda-
na nie z tego powodu, że nastąpiła zmiana w stanie faktycznym lub prawnym, lecz
dlatego, że ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem poprzedniej decyzji,
które stanowiły przeszkodę do objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem społecznym
rolników. Omawiany przepis nie dawał więc podstawy prawnej do wydania nowej de-
cyzji.
Przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników regulujące postępo-
wanie w indywidualnych sprawach z zakresu ubezpieczenia nie zawierają regulacji w
zakresie wznowienia postępowania czy też przeprowadzenia ponownego postępo-
wania w przypadku stwierdzenia, że prawomocna decyzja w przedmiocie podlegania
ubezpieczeniu była błędna. Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się przepisy ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych. Aktualnie obowiązujący przepis art. 83a
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zawiera regulację dotyczącą ponowne-
go ustalenia prawa lub zobowiązania, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną
przedłożone nowe dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed wydaniem
decyzji, które mają wpływ na prawo lub zobowiązanie (ust.1), a także regulację doty-
czącą uchylania zmiany lub unieważniania ostatecznych decyzji w drodze wznowie-
nia postępowania na zasadach określonych w Kodeksie postępowania administra-
cyjnego (ust. 2). Przepis art. 83a został wprowadzony ustawą z dnia 18 grudnia 2002
r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074) i obowiązuje od 1 stycznia 2003 r. W dacie
wydania zaskarżonej decyzji przepis ten jeszcze nie obowiązywał. Nie oznacza to
jednak, że nie było żadnej możliwości uchylenia prawomocnej decyzji nawet w przy-
padku, gdy organ Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wydający decyzję
został świadomie wprowadzony w błąd przez zainteresowanego. Zawarte w art. 52
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników odesłanie do przepisów ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych oznaczało, że w tego rodzaju przypadkach należało
stosować przepis art. 123 tej ostatniej ustawy, który stanowi, że w sprawach uregu-
lowanych ustawą stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego,
chyba że ustawa stanowi inaczej. Przed wejściem w życie art. 83a ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych (1 stycznia 2003 r.) uchylenie prawomocnej decyzji w
sprawie objęcia ubezpieczeniem społecznym lub ustania ubezpieczenia mogło na-
stąpić na podstawie art. 123 tej ustawy w drodze wznowienia postępowania na zasa-
dach określonych w art. 145 k.p.a. Dotyczy to także decyzji wydawanych w sprawach
ubezpieczenia społecznego rolników.
Przepis art. 145 § 1 k.p.a. wymienia przypadki, w których wznawia się postę-
powanie zakończone prawomocną decyzją, między innymi jeżeli dowody, na których
podstawie ustalono istotne dla sprawy okoliczności faktyczne, okazały się fałszywe
(pkt 1), jeżeli decyzja została wydana w wyniku przestępstwa (pkt 2), jeżeli wyjdą na
jaw istotne dla sprawy nowe okoliczności lub nowe dowody istniejące w dniu wydania
decyzji, nie znane organowi, który wydał decyzję (pkt 5). Nie jest możliwa ocena, czy
dokonane zaskarżoną decyzją uchylenie (anulowanie) prawomocnej decyzji było
prawidłowe, bez ustalenia, czy wystąpiły któreś z wymienionych w powołanym prze-
pisie okoliczności. Lakoniczne stwierdzenie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku,
że wnioskodawca zdawał sobie sprawę z podlegania ubezpieczeniu w dwóch syste-
mach, nie wystarczy do takiej oceny. Od tego, jakie to były okoliczności, uzależniony
jest termin, w jakim dopuszczalne jest wznowienie postępowania. Zgodnie z art. 146
§ 1 k.p.a., uchylenie decyzji z przyczyn określonych w art. 145 § 1 pkt 1 i 2 k.p.a. nie
może nastąpić, jeżeli od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji upłynęło dziesięć lat,
zaś z przyczyn określonych w pozostałych punktach, jeżeli od dnia doręczenia lub
ogłoszenia decyzji upłynęło pięć lat. Podnoszony w toku postępowania w obu instan-
cjach zarzut, że uchylenie decyzji nie mogło nastąpić wobec upływu terminu, nie zo-
stał przez Sąd Apelacyjny oceniony w kontekście powołanych przepisów. Kasacyjny
zarzut naruszenia prawa materialnego jest więc uzasadniony.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313 § 1 k.p.c. uchylił za-
skarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponow-
nego rozpoznania.
========================================