Wyrok z dnia 21 kwietnia 2004 r.
II UK 337/03

Skutki prawne wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze określone są w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) i utrzymanym jej przepisami w mocy roz-
porządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytal-
nego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Roman
Kuczyński, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 21 kwietnia 2004 r.
sprawy z wniosku Jana W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w R. o emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Rzeszowie z dnia 29 maja 2003 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Rzeszowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R. decyzją z dnia 15 lipca 2002 r.
odmówił wnioskodawcy Janowi W. prawa do emerytury, stwierdzając, iż nie spełnił
on warunków do uzyskania dochodzonego świadczenia, bowiem nie osiągnął wieku
emerytalnego tj. 65 lat, a ponadto nie udowodnił 15 lat zatrudnienia w warunkach
szczególnych.
W odwołaniu od powyższej decyzji wnioskodawca wnosił o jej zmianę i przy-
znanie emerytury z uwzględnieniem pracy w warunkach szczególnych w okresie od 1
sierpnia 1960 r. do 31 sierpnia 1980 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie po rozpo-
znaniu odwołania ustalił, iż wnioskodawca urodzony w dniu 20 czerwca 1942 r. był
zatrudniony w okresie od 1 sierpnia 1960 r. do 31 sierpnia 1980 r. w Przedsiębior-
stwie Geologicznym w K. w pełnym wymiarze czasu pracy, wykazał więc okres
składkowy w wymiarze 39 lat, 9 miesięcy, 13 dni i okres nieskładkowy w wymiarze 6
miesięcy i 24 dni.
Sąd Okręgowy stwierdził jednak, iż wnioskodawca nie spełnił warunków za-
wartych w art. 32 ust. 1-4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), bowiem za-
rządzenie Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych nr 9 z dnia 1
sierpnia 1993 r. w sprawie wykazu stanowisk w zakładach pracy nadzorowanych
przez Ministra Budownictwa i Materiałów Budowlanych, na których są wykonywane
prace w szczególnych warunkach, uprawniające do wcześniejszego przejścia na
emeryturę oraz do wzrostu emerytury lub renty (Dziennik Urzędowy Ministra Budow-
nictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 6 grudnia1983 r. Nr 3, poz. 6)
dział prace wiertnicze, geofizyczne, hydrogeologiczne i geodezyjne przy poszukiwa-
niu surowców i wody - do pracy w warunkach szczególnych zalicza stanowisko wier-
tacza (pkt 21) oraz płuczkowego (pkt 18), natomiast wnioskodawca był zatrudniony
jako pomocnik wiertacza od stopnia III do I. Na stanowisku płuczkowego pracował
tylko w okresie od 1 października 1974 r. do 31 grudnia 1977 r., tym samym nie wy-
kazał więc okresu zatrudnienia w warunkach szczególnych w wymiarze co najmniej
15 lat (wyrok z dnia 5 grudnia 2002 r).
Powołane wyżej ustalenia podzielił w całości Sąd Apelacyjny w Rzeszowie i
wyrokiem z dnia 29 maja 2003 r. [...] oddalił apelację wnioskodawcy.
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją wnioskodawca i zarzucając naruszenie
prawa materialnego - § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983
r. w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, niewłaściwe zastoso-
wanie zarządzenia nr 9 z dnia 1 sierpnia 1983 r. Ministra Budownictwa oraz ,,istotne
naruszenie prawa procesowego: art. 231, 232, 233 §1 w związku z art. 328 § 2
k.p.c.", wniósł o jego zmianę i przyznanie mu dochodzonego świadczenia lub jego
uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji (po uchyleniu również
jego wyroku) do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu kasacji wskazano nadto, że Sąd oparł się na przepisach za-
rządzenia Ministra Budownictwa z dnia 1 sierpnia 1983 r., nie poddając jego przepi-
sów ocenie na tle art. 93 ust. 2 Konstytucji RP, gdy tymczasem przepis ten wskazuje,
że ,,zarządzenie nie może stanowić podstawy rozstrzygnięcia wobec obywateli, osób
prawnych oraz innych podmiotów". Nasuwa się więc zagadnienie czy zarządzenie to
,,może stanowić samodzielną materialnoprawną podstawę wydania wyroku".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Istotą sporu w przedmiotowej sprawie było ustalenie uprawnień wnioskodawcy
do wcześniejszej emerytury w oparciu o przepis art. 32 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS (obecnie opublikowanej jako tekst jednolity w Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353). Przepis ten stanowi, iż ubezpieczonym urodzonym przed 1
stycznia 1949 r. będącym pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze przysługuje emerytura w wieku niższym niż określo-
ny w art. 27 pkt 1 wskazanej ustawy. Wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk
oraz warunki, na podstawie których osobom zatrudnionym w warunkach szczegól-
nych przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychcza-
sowych. Kwestie powyższe reguluje zaś rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.),
które w § 1 pkt 2 stanowi, iż właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych
oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych ustalają w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowiska
pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach, wymienione w
wykazach A i B. Zatem jedynie zatrudnienie w wymiarze co najmniej 15 lat na stano-
wiskach ściśle ustalonych przez wymienione wyżej organy przy równoczesnym osią-
gnięciu wieku emerytalnego - 60 lat dla mężczyzn - uzasadniają przyznanie prawa do
emerytury określonej w art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Bezsporne
jest, iż wnioskodawca był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Geologicznym w K. w
okresach ustalonych przez Sąd w pełnym wymiarze czasu pracy. Pracował na sta-
nowisku pomocnika wiertacza. W zakresie prac wiertniczych, geofizycznych, hydro-
geologicznych i geodezyjnych przy poszukiwaniu surowców i wody - jako stanowiska
pracy w warunkach szczególnych zostały ustalone stanowiska wiertacza i płuczko-
wego. Wnioskodawca natomiast nie był zatrudniony jako wiertacz, nie wykazał także
okresu zatrudnienia w warunkach szczególnych w wymiarze co najmniej 15 lat pra-
cując na stanowisku płuczkowego. Te ustalenia Sądu trzeba odnieść do zarzutu
kasacji, iż obsługa wiertni składała się z wiertacza, pierwszego pomocnika wiertacza,
drugiego pomocnika wiertacza oraz płuczkowego, przy czym wszyscy oni byli wierta-
czami.
W rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 grudnia 2002
r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu
jej stosowania.(Dz.U. Nr 222, poz. 868) określono klasyfikację zawodów i specjalno-
ści dla potrzeb rynku pracy, która służy ujednoliceniu nazewnictwa zawodów i spe-
cjalności występujących na rynku pracy oraz racjonalnemu planowaniu obsługi rynku
pracy i określaniu jego struktury zawodowej, przy czym jest ona stosowana w szcze-
gólności w zakresie: 1) pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego; 2) szkolenia
osób poszukujących pracy oraz dokształcania pracowników; 3) gromadzenia danych
do określania polityki zatrudnienia, kształcenia i szkolenia zawodowego; 4) prowa-
dzenia badań, analiz, prognoz i innych opracowań dotyczących rynku pracy.
Pod pozycją 8113 Załącznika - Klasyfikacje zawodów i specjalności - ujęto
operatorów urządzeń wiertniczych i wydobywczych ropy, gazu i innych surowców,
wymieniając w poz. 811303 wiertacza odwiertów eksploatacyjnych i geofizycznych
oraz pozostałych operatorów urządzeń wiertniczych i wydobywczych ropy, gazu i
innych surowców - 811390. Wykaz ten nie obejmuje stanowisk pomocników wierta-
cza, z czego kasacja wyprowadza wniosek, że stanowiska takiego nie było, zaś
praca wykonywana przez wnioskodawcę była w istocie pracą wiertacza. Niezależnie
od tego, czy wniosek ten jest uprawniony, należy jednak przypomnieć, że w sprawie
nie tyle istotne jest zajmowane, a właściwie nazywane w określony sposób stanowi-
sko, ale wykonywanie określonej pracy - tu wiertacza lub płuczkowego. Oceniając
sprawę Sąd poprzestał na przedłożonym przez wnioskodawcę świadectwie pracy nie
podejmując, mimo zarzutów, próby ustalenia jakie faktycznie prace wykonywał, skoro
niewątpliwie były one wykonywane stale, nieprzerwanie i w pełnym wymiarze czasu
pracy.
W tych warunkach uzasadniony jest zarzut kasacji, iż w sprawie doszło do na-
ruszenia wskazanych w niej przepisów postępowania, zwłaszcza art. 233 § 1 k.p.c.
Zgodnie z tym przepisem sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własne-
go przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Granice swobodnej oceny dowodów wyznaczają w szczególności: obowiązek wy-
prowadzenia przez sąd z zebranego materiału dowodowego wniosków logicznie
prawidłowych (zgodnych z zasadami logicznego rozumowania), ramy proceduralne
(ocena dowodów musi respektować pewne warunki określone przez prawo proce-
sowe, w szczególności art. 227 - 234 k.p.c.), wreszcie poziom świadomości prawnej
sędziego oraz dominujące poglądy na sądowe stosowanie prawa. Swobodna ocena
dowodów dokonywana jest przez pryzmat własnych przekonań sądu, jego wiedzy i
posiadanego zasobu doświadczeń życiowych, ale powinna także uwzględniać wy-
magania prawa procesowego oraz reguły logicznego myślenia, według których sąd w
sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy jako
całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych i - ważąc ich moc oraz
wiarygodność - odnosi je do pozostałego materiału dowodowego (por. wyrok SN z 10
czerwca 1999 r., II UKN 685/98, OSNAPiUS 2000 nr 17, poz. 655). W sytuacji gdy
przedstawione świadectwa pracy były przez wnioskodawcę kwestionowane, i w isto-
cie - w związku z powyższymi wywodami - mogły budzić wątpliwości, rzeczą Sądu
było odpowiednie uzupełnienie zgromadzonych w sprawie dowodów i ustalenie jakie
prace rzeczywiście wykonywał wnioskodawca, ta bowiem okoliczność, nie zaś nazwa
zajmowanego stanowiska, przesądza o ewentualnym istnieniu przesłanek dla przy-
znania dochodzonego świadczenia.
Rozważyć też należy w związku z odmiennymi twierdzeniami kasacji, że pod-
stawą wyroku był art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz § 4 ust. 1 rozpo-
rządzenia RM z dnia 7 lutego 1983 r., które to rozporządzenie pozostało w porządku
prawnym na podstawie i w zakresie wskazanym w ustawie, ono zaś upoważniło Mi-
nistra Budownictwa do określenia stanowisk pracy, na których są wykonywane prace
w szczególnych warunkach. Niewątpliwe jest, że art. 241 ust. 6 Konstytucji stanowi,
że w okresie 2 lat od dnia wejścia w życie Konstytucji, Rada Ministrów miała ustalić,
które z uchwał Rady Ministrów oraz zarządzeń ministrów lub innych organów admini-
stracji rządowej, podjęte lub wydane przed wejściem w życie Konstytucji wymagają
stosownie do jej art. 87 ust. 1 i art. 92 zastąpienia ich przez rozporządzenia i zobo-
wiązana została do przedstawienia projektu Sejmowi. Bezsporną okolicznością jest,
że w terminie do 17 października 1999 r. stosownie do powołanego przepisu Rada
Ministrów nie ustaliła, które zarządzenia ministrów wymagają zastąpienia przez roz-
porządzenia. Ani Konstytucja, ani inny przepis prawny nie określiły, aby wydane
zarządzenia straciły moc prawną po upływie 2 lat od wejścia w życie Konstytucji (por.
wyrok NSA z dnia 20 lipca 2000 r., I SA 415/00, LEX nr 53943). W wyroku tym nadto
uznano, że stosownie do art. 93 ust. 2 Konstytucji między innymi zarządzenia nie
mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych pod-
miotów, gdyż źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: Konstytucja, ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia (art. 87 ust. 1 Konstytu-
cji). Podzielając to stanowisko trzeba jednak - precyzując je - stwierdzić, iż określone
w art. 93 ust. 2 Konstytucji akty prawne, nie będące obecnie źródłem prawa, nie
mogą być samodzielną podstawą prawną indywidualnych decyzji, nie dotyczy to
jednak sytuacji, gdy tego typu akt prawny, mający swoje umocowanie w ustawie i
rozporządzeniu Rady Ministrów, a nadto nieodnoszący się do praw podmiotowych
obywateli, jest w istocie jedynie wykazem prac wykonywanych w szczególnych wa-
runkach. Określone skutki prawne wykonywania takich prac nie są wskazywane
przez to zarządzenie, stanowi bowiem o nich ustawa i utrzymane jej przepisami w
mocy rozporządzenie Rady Ministrów.

Z tych wszystkich względów orzeczono jak w sentencji po myśli art. 39313 § 1
k.p.c.
========================================