Wyrok z dnia 27 kwietnia 2004 r.
II UK 292/03

W razie zbiegu uprawnień do emerytury oraz do renty rodzinnej po inwa-
lidzie wojennym, przysługuje tylko jedno świadczenie - wyższe lub wybrane
przez zainteresowanego (art. 54 ust. 3 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopa-
trzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, jednolity tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 87 ze zm. w związku z art. 95 ust. 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Andrzej
Kijowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 27 kwietnia 2004 r.
sprawy z wniosku Ludomiły S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w G.W. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 maja 2003 r. [...]

z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 6 maja 2003 r. [...] zmienił zaskarżony przez Ludomiłę S. wyrok Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim z dnia
30 maja 2001 r. [...] oraz poprzedzającą go decyzję ZUS-Oddziału w G.W. z dnia 29
sierpnia 2000 r. w ten sposób, że przyznał ubezpieczonej prawo do emerytury od
dnia 1 października 2000 r. Jako podstawę faktyczną tego rozstrzygnięcia Sąd Ape-
lacyjny przyjął niesporne pomiędzy stronami ustalenia faktyczne poczynione przez
Sąd pierwszej instancji, z których wynika, że wnioskodawczyni od dnia 8 sierpnia
1974 r. pobierała rentę rodzinną po zmarłym mężu, otrzymującym świadczenie ren-
towe na podstawie przepisów ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwali-
dów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9,
poz. 87 ze zm.). Z dniem 16 października 1977 r. wnioskodawczyni przysługiwało
ponadto prawo do renty inwalidzkiej dla pracowników drugiej kategorii zatrudnienia
wskutek zaliczenia do III grupy inwalidów, a od dnia 18 stycznia 1988 r. prawo do
emerytury na podstawie przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). W związku z
przekazaniem gospodarstwa rolnego wnioskodawczyni od dnia 1 kwietnia 1989 r.
otrzymywała ponadto rentę inwalidzką rolniczą.
Organ rentowy decyzją z dnia 29 sierpnia 2000 r. wstrzymał ubezpieczonej z
dniem 1 października 2000 r. wypłatę emerytury uznając, że nie jest możliwe pobie-
ranie renty rodzinnej po mężu-inwalidzie wojennym w zbiegu z emeryturą i rentą rol-
niczą, a stanowisko to podzielił Sąd pierwszej instancji, który oddalił odwołanie wnio-
skodawczyni. Sąd Okręgowy uznał, że dla rozstrzygnięcia sporu nieprzydatny jest
przepis art. 96 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (aktualny jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr
39, poz. 353 ze zm.), gdyż dotyczy on jedynie zbiegu prawa do emerytury z rentą dla
inwalidy wojennego lub wojskowego. W okolicznościach przedmiotowej sprawy za-
stosowanie może natomiast mieć przepis art. 95 ust. 2 tej ustawy, jako że w zakresie
zbiegu prawa do świadczeń odwołuje się do zaopatrzeniowych przepisów ustawy z
dnia 29 maja 1974 r. Ta zaś ustawa wprowadza w art. 54 ust. 3 zasadę, że osobie
uprawnionej na jej podstawie do renty rodzinnej wypłaca się jedno świadczenie, to
znaczy wyższe lub przez nią wybrane. Z tych względów wstrzymanie względem
wnioskodawczyni dalszej wypłaty świadczenia emerytalnego było uzasadnione.
Sąd Apelacyjny podniósł z kolei, że ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z FUS, w rozdziale 3 działu VII, zatytułowanym ,,Zbieg prawa do
świadczeń", normuje różne stany faktyczne, w których u jednej osoby zachodzi zbieg
prawa do świadczeń określonych jej przepisami oraz w innych, ściśle tam wskaza-
nych sytuacjach. Analiza przepisu art. 95 ust. 1- 3 oraz art. 96 ust. 1 i 2 powołanej
ustawy prowadzi do wniosku, że nie zawiera ona regulacji dotyczącej uprawnień do
pobierania emerytury na podstawie jej przepisów oraz renty rodzinnej po zmarłym
inwalidzie wojennym czy wojskowym. Treść art. 96 ust. 1 zawiera odesłanie do
,,przepisów odrębnych" w razie zbiegu u jednej osoby prawa do emerytury: z prawem
do renty inwalidy wojennego i wojskowego (pkt 1), z prawem do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy powstałej w związku z pobytem w miejscach, o których mowa w
ustawie z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będą-
cych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (jednolity tekst: Dz.U. z 2002
r. Nr 42, poz. 371 ze zm.) (pkt 2), a także z tytułu niezdolności do pracy spowodowa-
nej wypadkiem przy pracy (pkt 3). Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie sposób zgodzić
się z twierdzeniem organu rentowego i Sądu pierwszej instancji, że brak odesłania
do ,, odrębnych przepisów" w zakresie renty rodzinnej po inwalidzie wojennym czy
wojskowym daje podstawę do zastosowania w tym zakresie przepisu art. 95 ust. 1
bądź ust. 2 ustawy emerytalnej. Co prawda, powołany przepis zawiera w ust. 1
ogólną regułę co do skutków zbiegu u jednej osoby prawa do świadczeń przewidzia-
nych w ustawie, ale nie można tego ,,odnosić do wszelkich świadczeń ze wszystkich
ustaw". Przepis art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS obejmuje nie-
wątpliwie zbieg świadczeń przewidzianych jedynie w jej przepisach, gdyż ,,w prze-
ciwnym wypadku zbędne byłyby zapisy zawarte w art. 95 ust. 2, ale także w art. 96
ust. 1 i 2 oraz w art. 99 - odnoszące się do świadczeń wynikających z różnych ustaw.
Zastosowanie tak dalece idącej i rozszerzającej wykładni przepisu art. 95 ust. 1 nie
może znaleźć akceptacji, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, że prowadzi do stanow-
czego ograniczenia czy wręcz zniesienia uprawnień do świadczeń ubezpieczenio-
wych. Te same względy prowadzą do odrzucenia możliwości zastosowania przepisu
art. 95 ust. 2 ustawy, który jednoznacznie odwołuje się do świadczeń przewidzianych
w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym osób, o których mowa w art. 1 ust. 2" (po-
winno być: art. 2 ust. 2), a więc do świadczeń emerytalno-rentowych dla żołnierzy
zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych, którzy w dniu wejścia ustawy w
życie pozostawali w służbie, co nie ma oczywiście żadnego odniesienia do wniosko-
dawczyni.
Ograniczeń dotyczących zbiegu prawa do świadczeń dotyczących wniosko-
dawczyni nie zawiera natomiast ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwa-
lidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Jej przepis art. 54 ust. 3, zarówno w
dacie wydania zaskarżonej decyzji, jak też w dacie orzekania w postępowaniu w
pierwszej instancji, zawiera ,,zapis", że ,,w przypadkach nie wymienionych w ust. 1 i 2
osobie uprawnionej do renty inwalidzkiej lub renty rodzinnej na podstawie niniejszej
ustawy oraz do innych świadczeń o charakterze rentowym wypłaca się jedno świad-
czenie wyższe lub przez nią wybrane". W ten sposób określono zbieg uprawnień do
renty rodzinnej z prawem do świadczeń o charakterze rentowym, a ,,takim zapewne
nie jest świadczenie emerytalne wnioskodawczyni. Z istoty świadczeń rentowych wy-
nika, że ich wypłata zależy nie tylko od wykazania określonych okresów składkowych
i nieskładkowych, ale przede wszystkim związane są z zaistniałą niezdolnością do
pracy z tzw. ogólnego stanu zdrowia czy też np. w związku z wypadkiem przy pracy.
Emerytura zaś to świadczenie związane z uzyskaniem określonego, wyznaczonego
przepisami, wieku oraz stażu pracy. Powyższe prowadzi do wniosku o bezpodstaw-
ności zaskarżonej decyzji, a tym samym wadliwości orzeczenia Sądu Okręgowego".
W kasacji od powyższego wyroku, zaskarżającej go w całości, organ rentowy
zarzucił błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 54 ust. 3 ustawy z dnia 29
maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, po-
legające na przyjęciu, że ,,przepis ten w razie zbiegu u jednej osoby prawa do renty
rodzinnej po zmarłym mężu-inwalidzie wojennym z prawem do emerytury pracowni-
czej zezwala na wypłacanie obu tych świadczeń w pełnej wysokości", domagając się
na tej podstawie ,,uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w całości". Jako
okoliczność uzasadniającą przyjęcie kasacji do rozpoznania organ rentowy wskazał
konieczność wykładni powołanego przepisu, którego ,,zapis" jest mało precyzyjny i
budzi istotne wątpliwości przy jego stosowaniu. Skarżący twierdzi przy tym, że wy-
kładnia dokonana przez Sąd drugiej instancji ma wyraźnie ,,rozszerzający" charakter,
nie liczy się z treścią ust. 1 i 2 tego przepisu, a poza tym powoduje niemożliwy do
zaakceptowania skutek, że ,,osoba pobierająca rentę inwalidzką lub rentę rodzinną z
tej ustawy, w razie zbiegu jednego z tych świadczeń z innymi świadczeniami niż wy-
mienione w ust. 1 i 2 tego przepisu (emerytura, renta za gospodarstwo rolne) jest w
pozycji dużo bardziej uprzywilejowanej aniżeli inwalida wojenny czy wojskowy, pobie-
rający rentę inwalidzką w zbiegu z prawem do emerytury lub renty za gospodarstwo
rolne".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja zasługuje na uwzględnienie, gdyż jej podstawa okazała się usprawie-
dliwiona. Zaskarżony wyrok rzeczywiście bowiem narusza obowiązujące normy sze-
roko pojętego prawa zabezpieczenia społecznego. Chodzi tu więc nie tylko o normy
zawarte w przepisach ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wo-
jennych i wojskowych oraz ich rodzin, a więc dotyczące swoistego systemu świad-
czeń wyłącznie rentowych, pokrywanych ze środków budżetu państwa i spełniają-
cych przede wszystkim funkcję społecznego odszkodowania, ale również o normy
zawarte w przepisach ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, to znaczy odnoszące się do świadczeń eme-
rytalnych i rentowych, których system ma chronić przed skutkami zajścia zdarzeń o
charakterze typowych ryzyk społecznych i jest finansowany z przymusowych składek
osób ubezpieczonych oraz podmiotów korzystających z ich pracy. Zadowalającego
rezultatu nie mogły więc przynieść wysiłki Sądu Apelacyjnego, aby niejako w opozycji
do początkowego stanowiska organu rentowego oraz wobec motywów wyroku Sądu
pierwszej instancji wykazać, że w przedmiotowej sprawie nie znajdują zastosowania
regulacje dotyczące zbiegu prawa do świadczeń według art. 95 - 99 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, a spór należy rozstrzygnąć w oparciu o rzekomo jasno i
jednoznacznie sformułowany przepis art. 54 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów
wojennych i wojskowych, który stanowi, że ,,w przypadkach niewymienionych w ust. 1
i 2 osobie uprawnionej do renty inwalidzkiej lub renty rodzinnej na podstawie niniej-
szej ustawy oraz do innych świadczeń o charakterze rentowym wypłaca się jedno
świadczenie - wyższe lub przez nią wybrane". Cytowany tekst normatywny musi więc
być - jak słusznie podniesiono w kasacji - interpretowany w powiązaniu z pozostałymi
jednostkami redakcyjnymi art. 53, w szczególności z przepisami jego ust. 1 i 2.
Przepis ust. 1 stanowi zaś, że inwalidzie wojennemu i wojskowemu, którego
inwalidztwo powstało w związku ze służbą wojskową, pobierającemu rentę inwa-
lidzką obliczoną od podstawy wymiaru określonej (ryczałtowo) w art. 11, który nabył
prawo do emerytury, wypłaca się w zależności od jego wyboru: 1) rentę inwalidzką
powiększoną o połowę emerytury albo 2) emeryturę powiększoną o połowę renty
inwalidzkiej. Z kolei art. 54 ust. 2 stanowi, że przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio
do inwalidy wojennego, który nabył prawo do renty inwalidzkiej za gospodarstwo
rolne przekazane następcy lub państwu. Mówiąc inaczej, jedynie w sytuacjach okre-
ślonych w tych przepisach może inwalida wojenny pobierać w zbiegu więcej niż
jedno świadczenie o charakterze rentowym. Natomiast we wszystkich pozostałych
sytuacjach, zarówno inwalidzie wojennemu (wojskowemu) uprawnionemu do zaopa-
trzeniowej renty inwalidzkiej, jak też członkom ich rodziny uprawnionym do zaopa-
trzeniowej renty rodzinnej, którzy nabyliby ponadto uprawnienie ,,do innych świad-
czeń o charakterze rentowym" wypłaca się tylko jedno świadczenie rentowe - wyższe
lub wybrane przez zainteresowanego. Rację ma zatem Sąd Apelacyjny, gdy twierdzi,
iż ,,w taki właśnie sposób" w art. 54 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojen-
nych i wojskowych oraz członków ich rodzin uregulowano skutki zbiegu uprawnień do
renty rodzinnej z tej ustawy oraz prawa do innych świadczeń o charakterze rento-
wym, ,,do których zapewne nie należy sporne świadczenie emerytalne wnioskodaw-
czyni" oraz że świadczenie emerytalne ,,ze swej istoty" różni się od świadczeń rento-
wych. Z tego twierdzenia nie wynika jednak, że na podstawie powołanego przepisu
wnioskodawczyni może bez żadnych ograniczeń po zmarłym mężu, jako inwalidzie
wojennym, korzystać z zaopatrzeniowej renty rodzinnej, mającej jej kompensować
utratę środków utrzymania pochodzących z inwalidzkiej renty ,,żywiciela" (a więc z
renty pochodnej od tej renty), oraz pobierać własną, składkową emeryturę, gdyż to -
paradoksalnie - stawiałoby ją w korzystniejszej sytuacji od tychże inwalidów wojen-
nych, którzy pomimo ustawowego uprzywilejowania muszą w razie zbiegu prawa do
renty inwalidzkiej i prawa do emerytury, zadowolić się - według swego wyboru - pra-
wem do renty inwalidzkiej powiększonej o połowę emerytury albo do emerytury po-
większonej o połowę renty inwalidzkiej (art. 54 ust. 1 ustawy).
Z brzmienia art. 54 ust. 3 ustawy należałoby zatem, wbrew sugestiom Sądu
Apelacyjnego, wyprowadzać zupełnie inny wniosek co do zakresu zastosowania tego
przepisu. Otóż, w odniesieniu do renty rodzinnej reguluje on jedynie skutki jej zbiegu
z prawem do ,,innych świadczeń o charakterze rentowym", a więc z wyłączeniem
prawa do emerytury, którego zresztą nie nabywa się na podstawie tej ustawy, tylko
na zasadach ogólnych, określonych w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z
FUS. Innymi słowy, spraw zbiegu prawa do emerytury z prawem do renty rodzinnej z
ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz członków ich rodzin
nie rozstrzyga się według przepisów tej ustawy, tylko zgodnie z powszechnymi re-
gułami ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Inna rzecz, że regulacja ogólna jest wysoce niedoskonała, co trafnie zauważył
Sąd pierwszej instancji. Przepis art. 95 ust. 1 ustawy stanowi bowiem, że w razie
zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń przewidzianych w ustawie wypłaca
się jedno z tych świadczeń - wyższe lub wybrane przez zainteresowanego. Zasada
ta, zgodnie z art. 95 ust. 2 nie całkiem wyraźnie i jednoznacznie, a w każdym razie
bardzo niestarannie sformułowanym - dotyczy również zbiegu prawa do emerytury
lub renty określonych w ustawie z prawem do świadczeń przewidzianych w odręb-
nych przepisach z zakresu zabezpieczenia społecznego, niezależnie od ich ubezpie-
czeniowego czy też zaopatrzeniowego charakteru, z wyjątkami wskazanymi w art.
96. Ten odsyłający przepis stanowi w ust. 1, że odrębne przepisy określają prawo
pobierania przez jedną osobę zbiegających się świadczeń z tytułu prawa do emerytu-
ry oraz renty inwalidy wojennego i wojskowego, którego niezdolność do pracy pozo-
staje w związku ze służbą wojskową (pkt 1), renty z tytułu niezdolności do pracy
spowodowanej pobytem w miejscach określonych przepisami ustawy o kombatan-
tach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powo-
jennego (pkt 2) oraz renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem
przy pracy lub chorobą zawodową (pkt 3). To samo dotyczy prawa do pobierania
przez jedną osobę zbiegających się świadczeń z tytułu prawa do emerytury lub renty
z prawem do emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego rolników (ust. 2). W
tym wyliczeniu nie mieści się sytuacja wnioskodawczyni, która nie pobiera renty in-
walidy wojennego, a ,,jedynie" przysługującą po nim rentę rodzinną. Do pobierania
świadczeń z tytułu zbiegających się uprawnień w sferze zabezpieczenia społecznego
nie wystarczy bowiem - wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego - samo ,,milczenie"
ustawodawcy i wobec ogólnej reguły prawa do korzystania z jednego świadczenia,
konieczny jest wyjątek wprowadzony w przepisie szczególnym. W tym miejscu warto
też zauważyć, że zasada prawa do pobierania tylko jednego świadczenia z zakresu
zabezpieczenia społecznego nie jest nowa i została do ustawy o emeryturach i ren-
tach z FUS przejęta z ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin, aczkolwiek przepis jej art. 69 był sformułowany nieporów-
nanie bardziej starannie. Podobnie ukształtowane zostały też wyjątki od tej zasady,
przy czym art. 70 pkt 1 powołanej ustawy miał dla wnioskodawczyni treść bardziej
korzystną, gdyż obejmował również zbieg prawa do emerytury z prawem do renty
rodzinnej przysługującej po uprawnionym do renty z tytułu inwalidztwa wojennego.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39315 k. p. c. orzekł
jak w sentencji.
========================================