Wyrok z dnia 22 czerwca 2007 r.
II UK 229/06

Rezygnacja uprawnionego z egzekwowania przyznanych alimentów nie
usuwa obowiązku rodziców i nie powoduje powstania w jego miejsce prawa do
renty rodzinnej po dziadku (art. 69 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Jolanta Strusińska-Żukowska.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 czerwca
2007 r. sprawy z wniosku Piotra H. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w G.W. o przyznanie renty rodzinnej, na skutek skargi kasacyjnej wnio-
skodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 lipca 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę.

U z a s a d n i e n i e


Wyrokiem z dnia 8 marca 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim oddalił odwołanie Piotra H. od decyzji Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych w G.W. z dnia 12 października 2005 r. w przedmio-
cie odmowy przyznania prawa do renty rodzinnej po zmarłym dziadku po stwierdze-
niu, że żyjący rodzice mogli mu zapewnić utrzymanie. Ustalił, że zostali oni zobowią-
zani do płacenia na rzecz syna alimentów; ojciec na podstawie ugody sądowej z dnia
3 października 2002 r. po 500 zł miesięcznie, a matka na podstawie wyroku z dnia 6
maja 2004 r. po 300 zł miesięcznie, lecz żadne z nich tego obowiązku nie wykonuje,
syn zaś nie dochodzi należnych mu świadczeń w postępowaniu egzekucyjnym. Oby-
dwoje rodzice wyjechali za granicę w celach zarobkowych, więc - w ocenie Sądu -
istnieje obiektywnej możliwość utrzymania wnioskodawcy przez rodziców.

Wyrokiem z dnia 4 lipca 2006 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Szczecinie oddalił apelację wnioskodawcy, uznając za prawidłowe
przyjęcie jako przesłanki wyłączającej prawo do renty rodzinnej po dalszych wstęp-
nych, obiektywną możliwość zapewnienia dziecku utrzymania przez jego rodziców,
analizując subiektywne okoliczności dotyczące ich aktualnych możliwości finanso-
wych. Podzielił też stanowisko Sądu pierwszej instancji, że skarżący może egze-
kwować alimenty od każdego z rodziców, skoro żadne z nich nie wniosło o uchylenie
obowiązku alimentacyjnego względem syna.

Skarga kasacyjna ubezpieczonego, zawierająca wniosek o uchylenie wyroku
Sądu drugiej instancji oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w Gorzo-
wie Wielkopolskim i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierw-
szej instancji, została oparta na podstawie naruszenia art. 68 i 69 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), przez błędną ich wykładnię po-
legającą na uznaniu, że wnioskodawca ma obiektywną możliwość uzyskania środ-
ków utrzymania od swoich rodziców, podczas gdy rodzice nie interesują się jego lo-
sem i nie przekazują żadnych środków na jego utrzymanie. W uzasadnieniu skargi
podniósł, że negatywnej przesłanki uzyskania przez niego renty rodzinnej nie można
utożsamiać z obiektywną możliwością uzyskiwania środków utrzymania od rodziców,
oraz że niepodjęcie kroków prawnych w celu egzekucji należnych mu od rodziców
świadczeń alimentacyjnych nie może być przeszkodą w przyznaniu renty.


Sąd Najwyższy zważył co następuje:

W myśl art. 69 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wnuki, które zostały przyjęte na wychowanie i
utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty)
nabywają prawo do renty po nim, jeżeli - poza spełnieniem warunków określonych w
art. 68 - nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli nie
mogą zapewnić im utrzymania. Warunki wymagane od dzieci nie będących dziećmi
własnymi pracownika, nad którymi przejął pieczę, odpowiadające powyższym prze-
słankom, kształtowane były w prawie ubezpieczeń społecznych stopniowo. W art.
146 i 161 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51,
poz. 396 ze zm.) uprawienie do renty sierocej przyznawano wnukom przybranym i
utrzymywanym przez osobę zmarłą przynajmniej na rok przed powstaniem prawa do
renty bez dotyczącego dzieci obcych zastrzeżenia nieprzysługiwania tego prawa gdy
przynajmniej jedno z rodziców żyło i mogło im zapewnić utrzymanie. W art. 29 pkt 2
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1927 r. o ubezpie-
czeniu pracowników umysłowych (Dz.U. Nr 106, poz. 911 ze zm.) dodano jednak
zastrzeżenie, aby dzieciom nie przysługiwało prawo do renty rodzinnej po ojcu lub
matce. Dekret z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97) w art. 50
uznawał za uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym (pracowniku, emerycie lub
renciście) dzieci obce, wnuki i rodzeństwo pod kumulatywnymi warunkami braku po
ich stronie prawa do renty rodzinnej po własnych rodzicach, wzięcia na wychowanie i
utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika oraz sieroctwa naturalnego
lub niemożności zapewnienia im utrzymania przez rodziców. Te warunki powtórzone
zostały w art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), z tym tylko, że warunek
braku możliwości zapewnienia utrzymania został uzupełniony alternatywnym warun-
kiem, by pracownik (rencista) był ustanowiony przez sąd opiekunem tych dzieci,
wnuków lub rodzeństwa. Ostatecznie, skumulowane w art. 40 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.) wymagania wobec dzieci obcych sprowadzały się do spełnienia
warunku wieku określonego w art. 39 oraz przyjęcia ich na wychowanie i utrzymanie
co najmniej na rok przed śmiercią pracownika (emeryta lub rencisty), chyba że
śmierć była następstwem wypadku, a także braku prawa do renty po zmarłych rodzi-
cach. Warunek ten uważany był za spełniony, jeżeli żyjący rodzice nie mogli zapew-
nić im utrzymania albo jeżeli pracownik (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był
opiekunem dzieci, ustanowionym przez sąd.
Wynika stąd, że źródłem uprawnienia dzieci do renty rodzinnej jest utrata ży-
wiciela, którym zwykle nie są dziadkowie, lecz rodzice, toteż należy uznać za oczywi-
ste, iż prawo do renty rodzinnej po dalszych krewnych mogą nabyć wówczas, gdy
znalazły się poza własną rodziną i nie mogą od tej rodziny uzyskać środków utrzy-
mania i wychowania, a ponadto, gdy nie jest to sytuacja krótkotrwała i przemijająca.
Istotą i celem renty rodzinnej jest bowiem zapewnienie członkom rodziny zmarłego
ubezpieczonego środków utrzymania, przy założeniu, że wskutek jego śmierci sytua-
cja materialna członków jego rodziny ulega pogorszeniu. Sytuacja życiowa wnuka
pozostającego na utrzymaniu dziadka nie pogarsza się, gdy żyjący rodzice mogą
zapewnić mu utrzymanie w tych nowych warunkach. Przyznanie renty rodzinnej po
dziadku nie spełniałoby wówczas funkcji kompensacyjnej.
Przepisy o ubezpieczeniu społecznym nie określają jednak, jak należy rozu-
mieć to, że żyjący rodzice ,,nie mogą zapewnić dziecku utrzymania". O rozstrzygnię-
ciu tej kwestii powinien decydować całokształt okoliczności, w których ocenie należy
uwzględnić z jednakową wagą dobro dziecka i przeznaczenie prawa do renty rodzin-
nej. Przy takim ujęciu sprawy wymaga rozważenia, czy uzasadnione jest przyznanie
prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego wówczas, gdy potrzeby dziecka
potencjalnie mogą zaspokoić żyjący rodzice, których obowiązek alimentacyjny trwa i
odżywa po śmierci opiekującego się nim dziadka. Rozważył to ustawodawca, który
dodatkowy warunek prawa do renty rodzinnej po dziadku, czyli niemożność zapew-
nienia dziecku utrzymania przez rodziców, usuwa w art. 69 pkt 2b w stosunku do
dziecka, dla którego dalszy wstępny został ustanowiony opiekunem przez sąd. Po-
wierzenie dziecka przez sąd opiekuńczy opiekunowi wiąże się bowiem z przekaza-
niem mu władzy rodzicielskiej, a w razie zgonu opiekuna z utratą osoby zaspokajają-
cej bieżące potrzeby dziecka w zakresie jego utrzymania.
Inaczej jest, gdy umiera dziadek opiekujący się dzieckiem z powodu faktycz-
nego zaniedbywania obowiązków rodzicielskich przez żyjących rodziców dziecka.
Powstaje wówczas konkurencja źródeł dostarczenia dziecku środków utrzymania,
która - z woli ustawodawcy - powoduje wykluczenie prawa do renty po osobie zastę-
pującej rodziców w opiece nad dzieckiem bez tytułu prawnego na rzecz realizacji
obowiązku alimentacyjnego ze strony rodziców, istniejącego tak długo, jak długo
dziecko, niezależnie od osiągniętego wieku, nie jest w stanie utrzymać się samo-
dzielnie (art. 133 § 1 k.r.o.). Obowiązek alimentacyjny w relacji ze świadczeniami
wynikającymi z ubezpieczenia społecznego zasadniczo kształtuje się jako wtórny.
Emerytury i renty przysługujące uprawnionym do alimentów traktuje się jako ich wła-
sne środki utrzymania, jednak w tym konkretnym wypadku, prawa do renty rodzinnej
dzieci ,,obcych", relacja ta ulega odwróceniu. Renta rodzinna przysługuje, jeżeli ro-
dzice nie mogą wywiązać się z obowiązku alimentacyjnego. Przepis art. 69 pkt. 2b
ustawy o emeryturach i rentach, zgodnie z którym dziecku przysługuje prawo do
renty rodzinnej, mimo tego że żyjący rodzice mogą zapewnić mu utrzymanie, jeżeli
zmarł jego opiekun ustanowiony przez sąd, nawiązuje do czasowej subsydiarności
świadczeń ze strony osoby niezobowiązanej do alimentacji lub zobowiązanej tylko
dlatego, że uzyskanie alimentów od osoby zobowiązanej w bliższej kolejności byłoby
dla uprawnionego niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami (art. 140 §
1 k.r.o.). W takiej - nieuregulowanej prawem sytuacji - nie powstaje po stronie insty-
tucji ubezpieczeń społecznych obowiązek wypłaty renty rodzinnej; ustawodawca
przenosi ciężar dostarczania środków utrzymania dziecku na rodziców, którzy mają
taką możliwość.
Uwzględnienie negatywnej przesłanki renty rodzinnej po faktycznym opiekunie
dziecka w postaci ,,możliwości zapewnienia dziecku utrzymania" przez rodziców wy-
raźnie nawiązuje do ustawowego określenia ,,możliwości zarobkowych i majątkowych
rodziców", o których mowa w art. 135 § 1 k.r.o. W utrwalonej judykaturze Sądu Naj-
wyższego możliwości te należy oceniać nie tylko jako zarobki i dochody rzeczywiście
uzyskiwane, lecz zarobki i dochody, które osoba zobowiązana może i powinna uzy-
skiwać przy dołożeniu należytej staranności, stosownie do swych sił umysłowych i
fizycznych (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1959 r., 3 CR
212/59, OSPiKA 1960, poz. 41 i uchwałę Pełnego Składu Sądu Najwyższego - Izby
Cywilnej i Administracyjnej z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988 nr
4, poz. 42). Niemożność zapewnienia dziecku utrzymania przez rodziców zachodzi
wówczas, gdy ze względu na szczególne warunki materialne, osobiste i rodzinne, z
przyczyn od siebie niezależnych nie mogą zapewnić dziecku utrzymania (por. wyrok
Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 16 stycznia 1971 r., III TR 1303/70,
Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1972 nr 10-11, s. 121). Trafnie więc Sąd drugiej
instancji przyjął te kryteria jako świadczące o możliwości zapewnienia dziecku utrzy-
mania przez rodziców. W sprawie niniejszej okoliczności te były także rozważane
przez sąd rodzinny, który zobowiązał ojca ubezpieczonego do opłacania rat alimen-
tacyjnych na jego rzecz w kwocie odpowiedniej do jego możliwości zarobkowych i do
potrzeb dziecka, a matka zobowiązała się do tych świadczeń w ugodzie sądowej.
Niewystąpienie przez żadnego z rodziców o uchylenie obowiązku alimentacyjnego
świadczy o zachowaniu tych możliwości w znaczeniu, jakie nadaje im art. 69 pkt 2a
ustawy o emeryturach i rentach. Rezygnacja uprawnionego z egzekwowania przy-
znanych alimentów nie usuwa obowiązku rodziców i nie powoduje powstania w jego
miejsce prawa do renty rodzinnej po dziadku.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
========================================