Wyrok z dnia 28 stycznia 2004 r.
II UK 207/03

Wypłata części składkowej renty lub emerytury nie podlega zawieszeniu,
jeżeli działalność rolnicza prowadzona jest w gospodarstwie wyłączonym - ze
względu na obszar - z opodatkowania podatkiem rolnym (art. 28 ust. 4 pkt 1
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).

Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 stycznia 2004 r.
sprawy z wniosku Krystyny K. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddziałowi Regionalnemu w C. o zwrot nienależnego świadczenia, na skutek
kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 1 kwietnia
2003 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi do ponownego rozpoznania i orze-
czenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Wyrokiem z dnia 28 lutego 2002 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim, uwzględniając odwołanie Krystyny K. od
decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego w C. z
dnia 25 października 2001 r., stwierdził, że nie jest ona zobowiązana do zwrotu czę-
ści świadczenia pobranego w kwocie 15.238,17 zł w okresie od dnia 1 września 1998
r. do dnia 31 sierpnia 2001 r. Sąd ustalił, że ubezpieczona uzyskała rolniczą rentę
inwalidzką bez zaprzestania działalności rolniczej, a więc renta była wypłacana w
wysokości równej połowie części składkowej. Decyzją z dnia 10 grudnia 1994 r. rolni-
czy organ rentowy, w związku z wydzierżawieniem przez ubezpieczoną na okres 10
lat gospodarstwa rolnego o powierzchni 4,30 ha, przy pozostawieniu sobie 0,92 ha
gruntu, podjął decyzję o wypłacie renty w pełnej wysokości. Na mocy decyzji Urzędu
Rejonowego w K. zwrócono ubezpieczonej działkę o powierzchni 0,35 ha, przekaza-
ną przez jej rodziców na rzecz Skarbu Państwa za emeryturę. Uzyskana działka,
stanowiąca nieużytek, nie była wykorzystywana rolniczo przez ubezpieczoną. Był to
teren zalewowy, przez który przepędzano bydło. Obecnie ubezpieczona jest znowu
w posiadaniu tylko działki o powierzchni 0,92 ha.
W tym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji stwierdził, że nie zaszły oko-
liczności uzasadniające zawieszenie wypłaty świadczeń, a w konsekwencji ubezpie-
czona nie ma obowiązku zwrotu pobranej renty, gdyż ani ona, ani jej małżonek, nie
prowadzili po dniu 1 grudnia 1994 r. działalności rolniczej w sposób opisany w art. 6
pkt 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.). W ocenie Sądu Okręgowego, popar-
tej stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z dnia 27 maja 1997 r., II
UKN 145/97 (OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 247), sam fakt posiadania tytułu prawnego
do nieruchomości rolnej, bez prowadzenia na tej nieruchomości działalności rolni-
czej, nie uzasadniał częściowego zawieszenia wypłaty świadczeń.

W apelacji Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zarzuciła naruszenie
- ,,przez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie" - art. 28 ust. 4 oraz art. 6
pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, podnosząc, że ustawa o ubez-
pieczeniu społecznym rolników dopuszcza możliwość nabycia prawa do świadczeń
bez zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, jednak w takim wypadku prze-
widuje częściowe ich zawieszenie. Zgodnie z art. 28 ust. 4, który stanowi regulację
szczególną, odnoszącą się do zawieszenia prawa do świadczeń, domniemywa się,
że uprawniony do świadczeń nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli
on lub jego małżonek są właścicielami gospodarstwa rolnego lub prowadzą dział
specjalny produkcji rolnej. Jest to przesłanka wystarczająca, prowadzenie działalno-
ści rolniczej na stanowiącym własność ubezpieczonego gruncie jest zatem prawnie
obojętne. Skarżąca Kasa podnosiła również, że od czasu odzyskania działki o po-
wierzchni 0,35 ha do czasu jej zbycia umową darowizny z dnia 7 września 2001 r.,
ubezpieczona stała się właścicielką gruntu, którego obszar przekraczał 1 ha, a to
uzasadniało zawieszenie renty w całości.

Sąd Apelacyjny w Łodzi podzielił argumenty apelacji i wyrokiem z dnia 1 kwiet-
nia 2003 r. zmienił zaskarżony wyrok przez oddalenie odwołania. W szczególności
zaaprobował pogląd, że art. 28 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
definiuje działalność rolniczą w sposób szczególny i tylko w związku z zawieszeniem
prawa do świadczeń oraz że w jego świetle nie zachodzi potrzeba ustalania, czy
ubezpieczony faktycznie prowadzi działalność na gruntach stanowiących jego
współwłasność z małżonkiem lub własność wyłączną. Stwierdził, że samo posiadanie
przez skarżącą w spornym okresie dwu działek o łącznej powierzchni 1,27 ha, w
związku z niezawiadomieniem organu rentowego o tym fakcie, uzasadniało żądanie
zwrotu pobranych świadczeń na podstawie art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz.
1118 ze zm.) w związku z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków.

Kasacja ubezpieczonej, z wnioskiem o zmianę zaskarżonego wyroku i ustale-
nie, że nie jest zobowiązana do zwrotu części pobranych świadczeń lub jego uchyle-
nie i utrzymanie w mocy wyroku Sądu pierwszej instancji, została oparta na podsta-
wie naruszenia art. 28 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznemu rolników przez
jego zastosowanie bez powiązania z art. 6 ust. 3 tej ustawy. Odwołując się do usta-
lenia Sądu pierwszej instancji, że ubezpieczona nie prowadziła działalności rolniczej
na gruncie o powierzchni 0, 32 ha, który nie przeszedł w jej posiadanie, skarżąca
wskazała na brak podstaw do częściowego zawieszenia wypłaty świadczeń. Opono-
wała przeciwko utożsamianiu samego faktu nabycia nieruchomości z prowadzeniem
na niej działalności rolniczej i podnosiła, że taka interpretacja narusza również art. 38
ust. 1 i 3 ustawy, dotyczące przyjętego dla objęcia ubezpieczeniem domniemania, że
właściciel lub współwłaściciel gruntu prowadzi na nim działalność rolniczą, w świetle
którego nie jest wyłączone ustalenie nieprowadzenia takiej działalności.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Przesłanką stosowania art. 28 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników i zawieszenia wypłaty części składkowej eme-
rytury lub renty jest prowadzenie działalności rolniczej. Nie jest nią samo posiadanie
lub dysponowanie własnością gospodarstwa, można więc w odwołaniu od decyzji o
częściowym zawieszeniu wypłaty świadczeń dowodzić, że właściciel lub posiadacz
gospodarstwa rolnego nie prowadzi w nim działalności rolniczej (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 8 stycznia 1997 r., II UKN 39/96, OSNAPiUS 1997 nr 16, poz.
299, z dnia 27 maja 1997 r., II UKN 145/97, OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 247 oraz z
dnia z dnia 22 marca 2001 r., II UKN 276/00, Prawo Pracy i Prawo Socjalne 2002 nr
10, s. 42,). Jednocześnie - skoro zgodnie z art. 28 ust. 4 ustawy uznaje się, że eme-
ryt zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli ani on, ani jego małżonek nie
jest właścicielem (współwłaścicielem) lub posiadaczem gospodarstwa rolnego - moż-
liwe jest wykazanie, iż przedmiotem własności lub posiadania są grunty nie stano-
wiące gospodarstwa rolnego.
Prowadzenie tego dowodu napotyka na trudności, gdyż ustawa o ubezpiecze-
niu społecznym rolników nie określa ściśle i konsekwentnie pojęcia gospodarstwa
rolnego, którym w licznych przepisach się posługuje. W art. 6 pkt 4 za gospodarstwo
rolne uznaje się każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej, jest
to jednak definicja ogólna, nie pozostająca w związku z art. 553 k.c., określającym
gospodarstwo rolne jako zorganizowaną całość gospodarczą. W związku z tym moż-
liwe jest stwierdzenie, że obejmuje ona jakiekolwiek grunty, na których prowadzona
jest działalność w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej (por. art. 6 pkt 3 ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników). Jednocześnie ustawa nie rezygnuje jednak z
wymagania, by grunty te były ,,gospodarstwem", konieczne jest zatem doprecyzowa-
nie tego pojęcia.
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników stwierdza, że w sytuacjach
przewidzianych w art. 28 ust. 4 pkt 1-7 i ust. 5-9, rolnik, który nie zaprzestał prowa-
dzenia działalności rolniczej, może pobierać świadczenia w pełnej wysokości. W sy-
tuacji opisanej w art. 28 ust. 4 pkt 1 uwzględnia się prowadzenie działalności rolni-
czej w użytkach rolnych, które ze względu na powierzchnię nie podlegają opodatko-
waniu podatkiem rolnym; w takich okolicznościach uznaje się, że doszło do zaprze-
stania działalności rolniczej. Regulacja ta ściśle koresponduje z art. 38 ustawy, usta-
nawiającym dla objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem domniemanie, że działal-
ność rolnicza prowadzona jest na użytkach rolnych w zakresie opodatkowania po-
datkiem rolnym. Nie można więc pomijać, że zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 15 listo-
pada 1984 r. o podatku rolnym (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431 ze
zm.), opodatkowaniu podatkiem rolnym podlegają grunty sklasyfikowane w ewidencji
gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na
użytkach rolnych, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospo-
darczej innej niż działalność rolnicza, zaś stosownie do art. 2 ust. 1 tej ustawy, za
gospodarstwo rolne uważa się obszar gruntów, o których mowa w art. 1, o łącznej
powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, stanowiących własność
lub znajdujących się w posiadaniu osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki or-
ganizacyjnej, w tym spółki, nieposiadającej osobowości prawnej.
Również inne przepisy ustawy (art. 7 ust. 1 pkt 1 oraz art. 16 ust. 1 pkt 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników) czynią przedmiotem objęcia ubezpie-
czeniem obowiązkowym rolników gospodarstwo obejmujące obszar użytków rolnych
powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny. Ich uwzględnienie prowadzi do
uzupełnienia ogólnej definicji gospodarstwa rolnego, ujętej w art. 6 ust. 4 ustawy,
przez określenie jego obszaru, większego niż 1 ha przeliczeniowy. Tak poszerzona
definicja gospodarstwa rolnego powinna być także uwzględniania przy stosowaniu
przepisów regulujących zawieszenie wypłaty świadczeń, gdy zważy się, że świad-
czenia przysługują nie tylko ze względu na zaprzestanie prowadzenia działalności
rolniczej, lecz również ze względu na utratę statusu ubezpieczonego rolnika. Rolnik
traci taki status z chwilą uzyskania emerytury lub renty; zostaje wyłączony z ubezpie-
czenia emerytalno-rentowego (art. 16 ust. 3 ustawy) i tylko w pewnym zakresie może
podlegać ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu (por. art.
7 ust. 3). Objęcie więc ubezpieczeniem społecznym rolników zależy od liczby posia-
danych hektarów przeliczeniowych i nieustalenia prawa do emerytury lub renty. Na-
leży z tego wyprowadzić wniosek, że przy stosowaniu przepisów o zawieszaniu wy-
płaty świadczeń definicja gospodarstwa rolnego nie różni się od tej, która służy obję-
ciu rolnika ubezpieczeniem ustawowym, przepisom dotyczącym wypłaty świadczeń
nie można bowiem przypisać innej intencji, niż uniknięcie wypłacania świadczeń
osobom, których status nie zmienił się po przejściu na emeryturę lub rentę i którzy
nadal są rolnikami. Po ustaleniu prawa do świadczeń, domniemanie przemawiające
za prowadzeniem działalności rolniczej w gospodarstwie rolnym o powierzchni prze-
kraczającej 1 ha przeliczeniowy może być obalone alternatywnie dowodem zaprze-
stania prowadzenia działalności rolniczej lub nieposiadania gospodarstwa rolnego, o
którym mowa w art. 28 ust. 4 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Należy także zwrócić uwagę na uchwałę z dnia 30 sierpnia 2001 r., III ZP 11/01
(OSNAPiUS 2002 nr 1, poz. 18), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że prowadzenie
na własny rachunek działalności rolniczej, która nie stanowi tytułu podlegania rolni-
czemu ubezpieczeniu społecznemu na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, nie oznacza kontynuowania lub podjęcia dzia-
łalności zarobkowej w rozumieniu art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999
r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i ma-
cierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.). Uchwała ta stanowi dodatkowy argument
na rzecz tezy, że o prowadzeniu działalności rolniczej decyduje posiadanie gospo-
darstwa o obszarze przekraczającym 1 ha przeliczeniowy.
Sąd drugiej instancji przyjął, że rolniczy organ rentowy prawidłowo zastosował
przepis art. 28 ust. 3 ustawy przy ustaleniu, iż skarżąca w spornym okresie prowa-
dziła gospodarstwo rolne, którego powierzchnia wynosiła 1, 27 ha. Posiadanie gruntu
o takim areale uznał za przesłankę wystarczającą do zawieszenia wypłaty świad-
czeń, bez dokonywania ustaleń w przedmiocie rzeczywistego wykonywania na nim
działalności rolniczej. Zajmując takie stanowisko, Sąd pominął możliwość uznania
posiadanego przez skarżącą gruntu za gospodarstwo rolne składające się z dwu
działek - o powierzchni 0,92 ha (0,49 ha przeliczeniowego) oraz o powierzchni 0,37
ha fizycznych - i nie podejmując postępowania dowodowego dla stwierdzenia, czy
skarżąca prowadzi w nich działalność rolniczą, nie ustalił wszystkich przesłanek za-
wieszenia wypłaty świadczeń. To, czy skarżąca jest właścicielką gospodarstwa rol-
nego, wymagało przynajmniej ustalenia, czy cały obszar jej gruntu stanowi użytki
rolne i czy podlega podatkowi rolnemu.

Nie bez znaczenia jest również to, że Sąd drugiej instancji nie odniósł się do
przepisu art. 28 ust. 9 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników stanowią-
cego, iż wypłata świadczeń nie ulega zawieszeniu przez okres roku w przypadku
podjęcia działalności rolniczej na gruntach odzyskanych w wyniku rozwiązania - z
przyczyn niezależnych od uprawnionego - umowy, na podstawie której uprzednio
zbył on te grunty, albo w wyniku uchylenia lub stwierdzenia nieważności decyzji ad-
ministracyjnej.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39313 k.p.c.)
========================================