Wyrok z dnia 28 października 2003 r.
II UK 144/03

Okres świadczenia pracy w ramach nieważnej umowy o pracę zawartej
przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną z jej członkiem w celu obejścia przepi-
sów umożliwiających wcześniejsze nabycie pracowniczych uprawnień eme-
rytalnych, za który zostały opłacone składki na ubezpieczenie społeczne, nie
jest okresem składkowym z tytułu pracowniczego ubezpieczenia społecznego,
ale pozostaje okresem składkowym ubezpieczenia członków rolniczej spół-
dzielni produkcyjnej.

Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 października 2003 r.
sprawy z wniosku Heleny R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w O. o wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wy-
roku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 15 stycznia 2003 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 15 stycznia 2003 r. zmienił w
obu punktach zaskarżony apelacją organu rentowego wyrok Sądu Okręgowego w
Opolu z dnia 12 grudnia 2001 r., zmieniający odmowną decyzję emerytalną tego or-
ganu i przyznający emeryturę wnioskodawczyni Helenie R. oraz zasądzający na jej
rzecz koszty postępowania, w ten sposób, że oddalił odwołanie. W sprawie tej usta-
lono, że wnioskodawczyni do 1 sierpnia 1987 r. pracowała jako domownik członka
Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w K., a jako członek tej Spółdzielni. W dniu 16
grudnia 1996 r. wystąpiła o skreślenie jej z listy członków z dniem 31 grudnia 1996 r.
bez podania przyczyny. W dniu 20 grudnia 1996 r. walne zgromadzenie tej Spół-
dzielni podjęło uchwałę o skreśleniu wnioskodawczyni z listy członków z dniem 31
grudnia tego roku. Następnie jednak wnioskodawczyni zwróciła się do zarządu tej
Spółdzielni o jej zatrudnienie w ramach stosunku pracy z dniem 31 grudnia 1996 r. i
zawarto z nią umowę o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy od dnia 2 stycznia
1997 r. Następnie w dniu 26 marca 1997 r. zarząd Spółdzielni wypowiedział wnio-
skodawczyni tę umowę za trzymiesięcznym wypowiedzeniem, jako przyczynę wska-
zując likwidację działu produkcji brojlerów, w którym była zatrudniona. W dniu 20
maja 1997 r. wnioskodawczyni wystąpiła do organu rentowego z wnioskiem o przy-
znanie jej prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie przepisów rozporządze-
nia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie wcześniejszego przechodze-
nia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy (Dz.U. Nr 29, poz. 159). W sprawie tej toczyło się postępowanie sądowe
wskutek odwołania wnioskodawczyni od odmownej decyzji emerytalnej, w którym
Sądy nie uznały zasadności odwołania, przyjmując, że z wnioskodawczynią zawarto,
a następnie rozwiązano umowę o pracę w celu obejścia przepisów o nabywaniu tego
rodzaju emerytury pracowniczej.
Następnie w dniu 17 maja 2001 r. wnioskodawczyni złożyła kolejny wniosek o
przyznanie jej prawa do pracowniczej emerytury ,,w aspekcie" przepisów ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), utrzymując, iż jej ostatnim okresem ubezpie-
czenia był ten sam pracowniczy stosunek pracy z Rolniczą Spółdzielnią Produkcyjną
w K. Sąd pierwszej instancji uwzględnił odwołanie wnioskodawczyni, przyjmując, że
tym razem organ rentowy nie wykazał pozorności czynności prawnej, tj. zawarcia
umowy o pracę zmierzającej do obejścia prawa.
Uwzględniając apelację organu rentowego Sąd drugiej instancji przyjął, iż po-
wtórny wniosek emerytalny z dnia 17 maja 2001 r. podlegał rozpoznaniu na podsta-
wie art. 29 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. Norma ta uprawnia do emerytury
wyłącznie pracowników lub osoby, dla których ostatnim tytułem ubezpieczenia był
stosunek pracy. Do takich osób nie można zaliczyć wnioskodawczyni, dla której
ostatnim tytułem ubezpieczenia nie był stosunek pracy nawiązany z Rolniczą Spół-
dzielnią Produkcyjną w K., co jednoznacznie wynika z prawomocnie zakończonego
postępowania w poprzedniej sprawie o przyznanie jej wcześniejszej emerytury na
podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r.
Wprawdzie nie występuje tu powaga rzeczy osądzonej, jednakże spór dotyczy tej
samej istoty, a mianowicie ustalenia, czy zawarta z wnioskodawczynią umowa o
pracę była rzeczywista, czy też ,,pozorna dla uzyskania emerytury", gdyż ta ostatnia
jest nieważna stosownie do treści art. 83 § 1 k.c. Oceniając zebrany materiał dowo-
dowy w sprawie [...], Sąd Apelacyjny uznał, iż podejmowane w krótkich odstępach
czasu przez RSP w K. i wnioskodawczynię czynności prawne zmierzające do prze-
kształcenia stosunku członkostwa w stosunek pracy świadczyły o tym, że ich celem
było obejście przepisów prawa o nabywaniu prawa do pracowniczych emerytur. ,,Inne
przyczyny zamiany stosunku członkostwa na stosunek pracy nie znalazły w sprawie
żadnego uzasadnienia". W takich okolicznościach sprawy należało uznać za prawi-
dłowe stanowisko organu rentowego, że wnioskodawczyni w ostatnim miejscu pracy
nie była pracownikiem i nie może skorzystać z prawa do wcześniejszej emerytury
pracowniczej.
W kasacji wnioskodawczyni podniesiono zarzut naruszenia art. 83 § 1 k.c.
przez uznanie, że umowa o pracę zawarta pomiędzy nią a RSP w K. była pozorna,
co skutkuje jej nieważnością, a ponadto naruszenie art. 232 zdanie drugie k.p.c. i art.
382 k.p.c. - przez niepowołanie ,,dowodów, których uzyskanie potwierdzałoby oko-
liczności i twierdzenia przedstawiane przez powódkę, a oparcie się Sądu Apelacyj-
nego prawie wyłącznie na aktach sprawy [...]", bez uzupełnienia materiału dowodo-
wego, a także naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. - przez brak wszechstronnego rozważe-
nia materiału dowodowego, polegający ,,na oparciu się o akta sprawy Sądu Okręgo-
wego w Opolu [...]" w sytuacji, gdy przedmiotem oceny tamtego postępowania było
ustalenie, czy ,,nastąpiło zmniejszenie zatrudnienia w związku z wnioskiem powódki
o wcześniejszą emeryturę w oparciu o przepisy rozporządzenia RM z 25.03.1997 r.".
Na tych podstawach skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego orzeczenia i
przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. W jej oce-
nie, za przyjęciem kasacji do rozpoznania przemawia to, że ,,nie sposób kategorycz-
nie uznać, iż umowa o pracę, na podstawie której pracownik pracę faktycznie wyko-
nywał i otrzymywał za nią wynagrodzenie może być uznana za umowę zawartą dla
pozoru, co w konsekwencji będzie skutkować jej nieważnością". Ponadto w rozpo-
znawanej sprawie organ rentowy ,,do dnia dzisiejszego nie wyłączył z ubezpieczenia
(nie wydał stosownej decyzji) i nie zwrócił składek zapłaconych z tytułu ubezpiecze-
nia społecznego pracowników", co sprawia, że okres tego ubezpieczenia jest dla niej
okresem składkowym w rozumieniu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach.
Sąd Najwyższy uznał, że kasacja nie zawiera uzasadnionych podstaw praw-
nych.
Rozpoznawana sprawa o przyznanie prawa do pracowniczej emerytury na
podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach w zakresie ustaleń faktycznych
niezbędnych do jej rozstrzygnięcia w istocie rzeczy niewiele się różniła, poza pod-
stawą prawną i tytułem dochodzonej emerytury, od żądania przyznania ubezpieczo-
nej prawa do wcześniejszej pracowniczej emerytury na podstawie przepisów rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r., wcześniej negatywnie osądzo-
nego w sprawie o sygn. akt VU 1770/97, zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 23 listopada 1999 r., oddalającym kasację ubezpieczonej. Jedy-
nie z uwagi na tę różną podstawę prawną dochodzonej emerytury pracowniczej -
powołany prawomocny wyrok Sądu Najwyższego nie korzystał z powagi rzeczy osą-
dzonej w rozumieniu art. 366 k.p.c. w sprawie z odwołania od decyzji organu rento-
wego wydanej na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach. Nie sposób jed-
nak racjonalnie zaakceptować koncepcji skarżącej, jakoby w takich okolicznościach
sprawy możliwe było dokonanie odmiennych ustaleń faktycznych lub odmiennej
oceny materiału dowodowego zgromadzonego w obu tych sprawach, które są toż-
same, a z których niepodważalnie wynikało, że zamiana stosunku członkostwa RSP
w K. na stosunek pracy jednoznacznie zmierzała do uzyskania wcześniejszej eme-
rytury, przysługującej co do zasady jedynie z tytułu ostatniego pracowniczego ubez-
pieczenia społecznego.
Ograniczając postępowanie dowodowe do materiału dowodowego zebranego
w sprawie [...], zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 23
listopada 1999 r., Sąd Apelacyjny szczegółowo wymienił wszystkie niesporne w
sprawie fakty, które prowadziły do uzasadnionego wniosku, że zasadniczym celem
spornej umowy o pracę było uzyskanie pracowniczego świadczenia emerytalnego,
które kwalifikowane jako obejście prawa jest nieważne i nie może korzystać z
ochrony prawnej. Ponadto autorka kasacji, stawiając proceduralne zarzuty kasacyj-
ne, nie wskazała, jakie to konkretnie inne jeszcze fakty (,,niezbędne dowody") miałby
Sąd drugiej instancji wyjaśnić stosownie do zdania drugiego art. 232 k.p.c. i art. 382
k.p.c., zważywszy, że uprawnienie Sądu określone w tych przepisach ma charakter
wyjątku od obowiązku strony wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z któ-
rych wywodzi skutki prawne (zdanie pierwsze art. 232 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny był jedynie niekonsekwentny co do zastosowanej kwalifikacji
prawnej do ustalonego prawidłowo stanu faktycznego, gdyż istotnie w uzasadnieniu
zaskarżonego orzeczenia powołał się wyłącznie na unormowanie art. 83 § 1 k.c.,
bezpodstawnie przyjmując pozorność zawartej umowy o pracę w sytuacji, gdy ubez-
pieczona w spornym okresie świadczyła pracę, tyle że czyniła to nadal poza stosun-
kiem pracy, skoro zawarcie spornej umowy o pracę było nieważne z mocy art. 58 k.c.
w związku z art. 300 k.p. Równocześnie jednak Sąd ten trafnie zakwalifikował zacho-
wania ubezpieczonej i RSP w K. jako obejście prawa w rozumieniu tych przepisów,
tyle że wyraźnie ich nie powołał w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia (por. wy-
rok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 1999 r., II UKN 167/99, OSNAPiUS
2001 nr 3, poz. 81). Tymczasem istotnie nie można zaakceptować koncepcji o po-
zorności oświadczeń woli o zawarciu spornej umowy o pracę, gdy ubezpieczona
nadal wykonywała swoją pracę, a świadczenie to było przyjmowane i opłacane przez
RSP w K. Nie wykluczało to wszakże przyjęcia, że w konkretnym przypadku ubez-
pieczonej zawarcie z nią umowy o pracę zmierzało do obejścia przepisów prawa, w
tym przepisów prawa ubezpieczeń społecznych umożliwiających wcześniejsze na-
bywanie uprawnień emerytalnych wyłącznie przez ubezpieczonych pracowników
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2001 r., II UKN 258/00, OSNAPiUS
2002 nr 21, poz. 527). Stanowi to odpowiedź na przedstawione przez skarżącą za-
gadnienie prawne dotyczące braku zasadności oparcia zaskarżonego orzeczenia na
art. 83 § 1 k.c., zamiast prawidłowego powołania dyspozycji zawartych w art. 58 § 1
k.c. w związku z art. 300 k.p.
Równocześnie powyższe oznacza, że okres świadczenia pracy w ramach
nieważnej umowy o pracę zawartej przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną z jej
członkiem w celu obejścia przepisów umożliwiających wcześniejsze nabywanie
uprawnień emerytalnych - co do zasady - jedynie przez ubezpieczonych pracowni-
ków ( art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. w opozycji do art. 29 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach), za który zostały opłacone składki na ubezpieczenie społecz-
ne, nie jest okresem składkowym z tytułu pracowniczego ubezpieczenia społecznego
w rozumieniu art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, ale pozostaje okresem
składkowym ubezpieczenia członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej (art. 6 pkt 3 w
związku z art. 8 ust. 4 i art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 897 ze zm.), co umożliwi ubezpieczo-
nej późniejsze uzyskanie prawa do emerytury według zasad określonych dla ogółu
ubezpieczonych w art. 27 ustawy o emeryturach i rentach.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, iż zaskarżone orzeczenie -
mimo częściowo błędnego uzasadnienia - ostatecznie odpowiada prawu i orzekł na
podstawie art. 39312 k.p.c.
========================================