Wyrok z dnia 20 sierpnia 2003 r.
II UK 13/03

Wypłacona emerytura, mimo istnienia znanych organowi rentowemu
okoliczności powodujących zawieszenie prawa do tego świadczenia, o których
pobierający świadczenie był uprzednio pouczony, jest nienależnie pobranym
świadczeniem w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162,
poz. 1118 ze zm.).

Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 sierpnia 2003 r.
sprawy z wniosku Stanisława S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w O.W. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek kasacji
wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 3 października 2002 r.
[...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 28 lutego 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
O.W. wstrzymał wnioskodawcy Stanisławowi S. wypłatę emerytury i zobowiązał go
do zwrotu nienależnie pobranej emerytury za okres od 1 lipca 2000 r. do 28 lutego
2001 r. w kwocie 18.901,97 zł.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Kaliszu wyrokiem z dnia 24 października 2001 r. [...] zmienił
zaskarżoną decyzję i ustalił, że wnioskodawca nie jest zobowiązany do zwrotu kwoty
18.901,97 zł. Sąd ustalił, że wnioskodawca ma przyznaną emeryturę od 1 marca
1999 r. W dacie przyznania emerytury wnioskodawca był pracownikiem Wojewódz-
kiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w P. Poprzednio do dnia 31 grudnia 1998 r.
pracował na stanowisku Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w K.,
a po odwołaniu go z tego stanowiska w związku z reformą administracji publicznej
wykonywał obowiązki wyznaczone przez Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w
Województwie W. Zgodnie z art. 58 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 133,
poz. 872) stosunki pracy wygasają, jeżeli pracownikowi nie zostaną zaproponowane
nowe warunki do 31 maja 1999 r. lub jeżeli nie przyjmie on nowych warunków do 15
czerwca 1999 r. Wnioskodawca przyjął nowe proponowane mu warunki 24 maja
1999 r. i jego stosunek pracy był nadal kontynuowany. Od dnia 1 lipca 2000 r. eme-
rytura wnioskodawcy podlegała zawieszeniu na podstawie art. 103 ust. 2a ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) wobec kontynuowania stosunku pracy. W de-
cyzji z dnia 7 czerwca 2000 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych pouczył wniosko-
dawcę o zmianie zasad zawieszalności świadczeń. Jednakże zdaniem Sądu wnio-
skodawca nie jest zobowiązany do zwrotu świadczeń pobranych od 1 lipca 2000 r.,
gdyż nie taił on faktu pozostawania w zatrudnieniu, o czym świadczy pismo z dnia 30
czerwca 2000 r., w którym wnioskodawca opisuje zmianę pracodawcy od 1 lipca
1999 r. i wyraża wątpliwość, czy dotyczy go zawieszenie emerytury od 1 lipca 2000 r.
Wyrokiem z dnia 3 października 2002 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi uwzględniając apelację organu rentowego zmienił
wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie. Sąd Apelacyjny uznał, że wnio-
skodawca pobrał nienależne świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, jako wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących zawieszenie
prawa do świadczeń, o których to okolicznościach wnioskodawca został pouczony.
Można dopatrzyć się zaniedbania organu rentowego, który powinien zareagować już
po piśmie wnioskodawcy z dnia 30 czerwca 2000 r. W takich jednak przypadkach or-
gan rentowy w myśl art. 138 ust. 4 powołanej ustawy nie może żądać zwrotu niena-
leżnie pobranego świadczenia za okres przekraczający 12 miesięcy. Sytuacja taka
nie zachodzi, bowiem nadpłata obejmuje 8 miesięcy.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca i wskazując jako podstawy kasacji
naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 103 ust. 2a
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, błędną wy-
kładnię art. 138 ust. 2 pkt 1 tej ustawy oraz niezastoswanie art. 84 ust. 8 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.) i art. 138 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach, a także naruszenie
przepisów postępowania - art. 382, 391 § 1 w związku z art. 233 § 1, art. 316 § 1 i
art. 328 § 2 k.p.c. - wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji orga-
nu rentowego, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu w Łodzi do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji pod-
niósł, że zastosowanie art. 103 ust. 2a było błędem w sytuacji, gdy od 1 lipca 1999 r.
nastąpiła zmiana pracodawcy wnioskodawcy. Kwestii tej Sąd Apelacyjny z narusze-
niem powołanych przepisów postępowania nie rozważył. Stosując przepis art. 138
ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach Sąd Apelacyjny pominął fakt braku po-
uczenia o okolicznościach powodujących zawieszenie emerytury. Wnioskodawca
uważa, że pouczenie w decyzji z dnia 30 czerwca 2000 r. utraciło moc, gdyż w dniu
12 lipca 2000 r. pracownica ZUS sporządziła notatkę, że emerytura nie podlega za-
wieszeniu. Wprawdzie wnioskodawca nie otrzymał decyzji w tym przedmiocie, jed-
nakże na podstawie notatki mógł mieć przekonanie o prawidłowości swego stanowi-
ska wyrażonego w piśmie z dnia 30 czerwca 2000 r. co do otrzymywania emerytury
przy dalszym zatrudnieniu w nowym zakładzie pracy. Na podstawie art. 63 Konstytu-
cji i art. 116 ustawy o emeryturach i rentach Zakład Ubezpieczeń Społecznych powi-
nien wydać decyzję w odpowiedzi na pismo z dnia 30 czerwca 2000 r. Gdyby wydał
decyzję odmowną wnioskodawca mógłby wykorzystać drogę sądową i nie poniósłby
szkody poprzez zwrot świadczenia, które zużył na swoje potrzeby, będąc w dobrej
wierze. Uchybienia organu rentowego stanowią - zdaniem wnioskodawcy - podstawę
do odstąpienia od żądania zwrotu świadczenia zgodnie z art. 138 ust. 6 ustawy o
emeryturach i rentach.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd
orzeka na podstawie stanu istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy. Sąd Apelacyj-
ny orzekał na podstawie stanu istniejącego w dacie wydania zaskarżonej decyzji,
który nie uległ zmianie w toku postępowania sądowego. W szczególności powód nie
żądał zaliczenia dokonanych po wydaniu decyzji wpłat na poczet zadłużenia, lecz
kwestionował istnienie obowiązku zwrotu świadczenia. Omawiany przepis nie został
więc naruszony. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie został należycie uzasad-
niony, bowiem nie wskazano, na czym polegają uchybienia i brak jest wywodu, w jaki
sposób ewentualne uchybienia mogłyby wpłynąć na treść rozstrzygnięcia. Nie można
dopatrzyć się uchybień, gdyż uzasadnienie wyroku zawiera wszystkie elementy, o
których mowa w powołanym przepisie, tj. podstawę faktyczną opartą na ustaleniach
Sądu pierwszej instancji i wywód prawny.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i 382 k.p.c. uza-
sadniony jest w kasacji tym, że Sąd Apelacyjny oceniając materiał dowodowy pomi-
nął fakt, że od 1 lipca 1999 r. nastąpiła zmiana pracodawcy wnioskodawcy oraz fakt,
że pouczenie o braku prawa do pobierania świadczeń zostało zmienione. Zarzut jest
nieuzasadniony, a wskazane w kasacji fakty są nieprawdziwe. Zmiana pracodawcy
wnioskodawcy nastąpiła z dniem 1 stycznia 1999 r., gdyż w tej dacie przestała istnieć
zatrudniająca wnioskodawcę Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w K.
Wnioskodawca stał się z mocy prawa pracownikiem Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-
Epidemiologicznej w P. i przechodził na emeryturę w dniu 1 marca 1999 r. jako pra-
cownik tego ostatniego zakładu pracy. Do wniosku o emeryturę wnioskodawca dołą-
czył świadectwo pracy wystawione przez tego pracodawcę z zapisem ,, obecnie za-
trudniony od 1 stycznia 1999 r. nadal w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiolo-
gicznej w P. Ośrodek Zamiejscowy w K." [...]. Reorganizacja administracji publicznej i
związana z nią likwidacja województwa k. miała ten skutek, że wygaśnięcie stosun-
ków pracy z dniem 30 czerwca 1999 r. lub kontynuowanie stosunków pracy po tej
dacie było uzależnione od spełnienia określonych warunków. Podstawa prawna zo-
stała wskazana w uzasadnieniu wyroku Sądu pierwszej instancji. W przypadku wnio-
skodawcy stosunek pracy był nadal kontynuowany, gdyż wnioskodawca przyjął pro-
ponowane mu od 1 lipca 1999 r. warunki pracy określone w umowie z dnia 24 maja
1999 r. Od 1 lipca 1999 r. wnioskodawca był zatrudniony na nowych warunkach
pracy u tego samego pracodawcy, który zatrudniał go od 1 stycznia 1999 r. do 30
czerwca 1999 r. Z dniem 1 lipca 1999 r. zmieniły się warunki pracy i płacy, natomiast
nie zmienił się pracodawca. Wnioskodawca kontynuował to zatrudnienie po wejściu
w życie ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych (Dz.U. Nr 9, poz. 118), którą to ustawą dodano do przepisu art. 103 nowy
ustęp 2a. Na podstawie tego przepisu, obowiązującego od 1 lipca 2000 r., zawiesze-
niu podlegają emerytury i renty także w stosunku do osób, które osiągnęły wiek eme-
rytalny, niezależnie od wysokości uzyskiwanego przychodu, jeżeli po przyznaniu
prawa do emerytury kontynuują zatrudnienie bez uprzedniego rozwiązania stosunku
pracy. Pouczenie o treści tego przepisu zawarte zostało w decyzji z dnia 7 czerwca
2000 r. doręczonej wnioskodawcy. Wnioskodawca w piśmie z dnia 30 czerwca 2000
r. wyraził swoje stanowisko co do braku okoliczności uzasadniających zawieszenie
emerytury wobec zawarcia nowej umowy o pracę i załączył umowę z dnia 24 maja
1999 r. Na pismo to nie otrzymał odpowiedzi, natomiast świadczenie było mu nadal
wypłacane. Przyczyną dalszej wypłaty świadczenia mimo powiadomienia przez
wnioskodawcę o okolicznościach, które przy prawidłowej ocenie stanowiły podstawę
do zawieszenia emerytury, była błędna adnotacja pracownicy ZUS z dnia 12 lipca
2000 r. ,,emerytura nie podlega zawieszeniu", uczyniona na odwrocie umowy z dnia
24 maja 1999 r. Treść tej umowy mogła istotnie wprowadzać w błąd w sytuacji, gdy
umowa nie została skonfrontowana z dokumentami znajdującymi się w aktach ren-
towych. Umowa ta określa bowiem warunki pracy i wynagrodzenia; znajduje się w
niej postanowienie ,,dzień rozpoczęcia pracy 1 lipca 1999 r." [...]. Mogło to sugero-
wać, że jest to nowa umowa o pracę, podczas gdy w rzeczywistości określała ona
nowe warunki pracy i wynagrodzenia od 1 lipca 1999 r. Pomijając fakt, że adnotacja
na odwrocie umowy nie była przeznaczona dla wnioskodawcy i nie podlegała dorę-
czeniu, treść jej wskazuje, że nie miała ona charakteru nowego pouczenia. Była to
notatka wewnętrzna, sporządzona bez szczegółowego zapoznania się z dokumen-
tami i na podstawie tej notatki organ rentowy dokonywał błędnie dalszej wypłaty
emerytury. Jedyne pouczenie, do którego wnioskodawca powinien się zastosować,
zostało zawarte w decyzji z dnia 7 czerwca 2000 r.
Zarzut, że przepis art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach nie ma w
stosunku do wnioskodawcy zastosowania, jest w ustalonym stanie faktycznym nie-
uzasadniony. Wnioskodawca nie przerwał bowiem zatrudnienia po przyznaniu mu
prawa do emerytury i kontynuował to zatrudnienie po wprowadzeniu wskazanego
przepisu. W dniu 1 lipca 2000 r. wystąpiły okoliczności powodujące zawieszenie
emerytury i świadczenia wypłacane po tej dacie były nienależne z mocy art. 138 ust.
2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. Zgodnie z tym przepisem, za nienależne
świadczenia uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powo-
dujących między innymi zawieszenie prawa do świadczeń, jeżeli osoba pobierająca
świadczenie była pouczona o braku prawa do jego pobierania. Powołany przepis
stanowi definicję nienależnego świadczenia w rozumieniu ustawy o emeryturach i
rentach, a przepis art. 138 ust. 1 nakłada obowiązek zwrotu świadczenia, jeżeli zo-
stało pobrane w warunkach określonych w art. 138 ust. 2. Warunki te to zaistnienie
okoliczności powodujących w przypadku wnioskodawcy zawieszenie prawa do
świadczeń i pouczenie o braku prawa do świadczeń. Oba te warunki zostały speł-
nione; kontynuowanie zatrudnienia powodowało zawieszenie prawa do świadczeń i
wnioskodawca był prawidłowo pouczony o braku prawa do pobierania świadczeń w
razie kontynuowania zatrudnienia. Wypłacanie emerytury, mimo istnienia znanych
organowi rentowemu okoliczności powodujących zawieszenie prawa do tego świad-
czenia, nie ma wpływu na uznanie świadczenia za nienależne w rozumieniu art. 138
ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. Zarzut błędnej wykładni tego przepisu
okazał się więc nieuzasadniony. Podstawą uznania świadczenia za nienależne jest
samo zaistnienie określonych okoliczności. Osoba pobierająca świadczenie powinna
zawiadomić organ rentowy o tych okolicznościach, jednakże dokonanie takiego za-
wiadomienia nie zwalnia jej z obowiązku zwrotu świadczeń wypłacanych przez organ
rentowy w wyniku jego zaniedbania lub błędu. Obowiązek zwrotu świadczeń jest w
takim przypadku na podstawie art. 138 ust. 4 ograniczony do kwot świadczeń pobra-
nych za 12 miesięcy. Świadczenia wypłacane błędnie przez organ rentowy za dalszy
okres, chociaż są nienależne, nie podlegają zwrotowi. W przypadku wnioskodawcy
błąd organu rentowego - wynikający z pobieżnej oceny dokumentów - nie ma wpływu
na wysokość kwoty podlegającej zwrotowi, gdyż wnioskodawca pobierał nienależne
świadczenie za okres krótszy niż 12 miesięcy.
Nieuzasadniony jest także zarzut naruszenia przepisów art. 84 ust. 8 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 138 ust. 6
ustawy o emeryturach i rentach. Pierwszy z tych przepisów nie ma w ogóle zastoso-
wania do świadczeń emerytalno-rentowych, co wynika z treści art. 84 ust. 5 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. Stanowi on, że przepisów ust. 2 - 4 i 8 nie sto-
suje się, jeżeli przepisy szczególne określające zasady przyznawania i wypłacania
świadczeń stanowią inaczej. Kwestia zwrotu nienależnie pobranych świadczeń eme-
rytalno-rentowych uregulowana jest w całości w ustawie o emeryturach i rentach i
mógłby mieć ewentualnie zastosowanie przepis art. 138 ust. 6 tej ostatniej ustawy.
Stanowi on, że organ rentowy może odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie
pobranych świadczeń, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. Wnio-
skodawca w toku postępowania nie powoływał się na szczególne okoliczności doty-
czące jego osoby, nie powołuje ich także w kasacji. Okolicznością, która zdaniem
wnioskodawcy uzasadniałaby zastosowanie powołanego przepisu, było błędne wy-
płacanie przez organ rentowy świadczenia. Zasady zwrotu świadczenia wypłacanego
błędnie przez organ rentowy uregulowane są w powołanym wyżej przepisie art. 138
ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach. Skoro wnioskodawca znalazł się w sytuacji
przewidzianej przez ustawodawcę i objętej stosowną regulacją, nie może powoływać
się skutecznie na szczególne okoliczności.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312 k.p.c. oddalił
kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================