Wyrok z dnia 22 października 2003 r.
II UK 123/03

Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 października 2003 r.
sprawy z powództwa Roberta B. przeciwko Ministrowi Skarbu Państwa o odszkodo-
wanie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warsza-
wie z dnia 30 stycznia 2003 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyro-
kiem z dnia 30 stycznia 2003 r. oddalił apelację Skarbu Państwa - Ministra Skarbu
Państwa od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy w Warszawie z dnia 3 kwietnia
2002 r., który po ponownym rozpoznaniu sprawy zasądził od Skarbu Państwa - Mini-
stra Skarbu Państwa na rzecz Roberta B., tytułem odszkodowania w związku z za-
chorowaniem na chorobę zawodową, kwotę 29.106 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 3 kwietnia 2002 r. do dnia zapłaty. Sąd drugiej instancji przejął ustalenia Sądu
pierwszej instancji, że powód był zatrudniony w Zakładach Wytwórczych Lamp Elek-
trycznych [...] w W. od dnia 16 sierpnia 1972 r. do dnia 31 sierpnia 1989 r. i tam na-
bawił się choroby (przewlekłego zatrucia rtęcią) uznanej w decyzji Państwowego Te-
renowego Inspektora Sanitarnego w W. z dnia 9 czerwca 1998 r. za chorobę zawo-
dową. Uszczerbek na zdrowiu spowodowany tą chorobę został w dniu 29 październi-
ka 1998 r. oceniony przez Lekarza Orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
na 70%. Zakład zatrudniający powoda uległ likwidacji w 1994 r. i po jej zakończeniu
został wykreślony z rejestru przedsiębiorstw państwowych w dniu 25 maja 1998 r., a
pozostałe po likwidacji mienie przekazano Ministrowi Skarbu Państwa protokołem
zdawczo-odbiorczym z dnia 2 lutego 1999 r. Mienie to - nieruchomości położonych w
B, w województwie C. - wycenione na 503.000 zł, sprzedano w drodze przetargu za
315.000 zł. Cena została zapłacona w dniu 26 listopada 1999 r.
Sąd drugiej instancji podzielił pogląd prawny Sądu Okręgowego co do pod-
stawy odpowiedzialności pozwanego przewidzianej w art. 40 § 2 k.c. Stwierdził, że
skoro z mocy art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z ty-
tułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej (jednolity tekst - Dz.U. z 1983 r., Nr
30, poz. 144) odszkodowanie z tytułu zachorowania na chorobę zawodową stwier-
dzonego po ustaniu zatrudnienia przysługuje od ostatniego pracodawcy, u którego
następowało narażenie na tę chorobę, to bezspornie podlegało wypłacie przez Za-
kłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych [...] w W. W dacie stwierdzenia choroby zawo-
dowej Zakłady te, po likwidacji, zostały wykreślone z rejestru przedsiębiorstw pań-
stwowych, lecz skoro ich mienie zostało przejęte przez Skarb Państwa, ten staje się
podmiotem odpowiadającym solidarnie z byłym pracodawcą powoda za zobowiąza-
nia powstałe w okresie, gdy mienie to stanowiło jego własność, do wysokości warto-
ści tego mienia, ustalonej w chwili przejęcia, a według ceny z chwili zapłaty.

W kasacji pozwanego Skarbu Państwa, opartej na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 40 § 1 i
2 KC oraz art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach pań-
stwowych (jednolity tekst : Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.) przez przyjęcie, że
Minister Skarbu Państwa ponosi odpowiedzialność za zobowiązania zlikwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego, zawarty został wniosek o zmianę zaskarżonego wy-
roku w całości i oddalenie powództwa. Skarżący podniósł, że brak dostatecznych
podstaw do przypisania mu odpowiedzialności za zobowiązania zlikwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego, zgodnie bowiem z art. 40 § 1 KC Skarb Państwa nie
ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych. Zarzucił,
że przewidziany w § 2 tego przepisu wyjątek nie miał zastosowania w okoliczno-
ściach niniejszej sprawy, gdyż nieodpłatne przejęcie dotyczyło całości mienia, a nie
jego składnika, a ponadto nie mogłaby zaistnieć odpowiedzialność solidarna Skarbu
Państwa z państwową osobą prawną, która nie istnieje. Przejęcie - na podstawie art.
49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych - dotyczyło mienia zlikwidowa-
nego przedsiębiorstwa, co nie oznacza, że wraz z nim zostały przejęte jego zobowią-
zania. Dopuszczenie odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania zlikwido-
wanych przedsiębiorstw państwowych kłóciłoby się z art. 49 ust. 3 ustawy o przed-
siębiorstwach państwowych, który stanowi, że środki finansowe przejęte w trybie
przepisu ust. 1 oraz uzyskane ze zbycia mienia, o którym mowa w ust. 1, minister
właściwy do spraw Skarbu Państwa może gromadzić na wyodrębnionym rachunku
środków specjalnych określonych w art. 56 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 30 sierpnia
1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118,
poz. 561 ze zm.) i przeznaczać na uzupełnianie środków brakujących na pokrycie
kosztów procesów likwidacyjnych, postępowania upadłościowego oraz zarządu mie-
niem, o którym mowa w ust. 1, oraz art. 49 ust. 4 tej ustawy, według którego środki
finansowe, o których mowa w ust. 3, są środkami specjalnymi, w rozumieniu przepi-
sów prawa budżetowego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedsiębiorstwo państwowe występuje w obrocie we własnym imieniu i na
własny rachunek (art. 47 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych). Zasadą, wyra-
żoną w art. 40 § 1 k.c., jest brak odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania
przedsiębiorstw państwowych, z wyjątkiem przewidzianym w art. 40 § 2 k.c., zgodnie
z którym, w razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw,
określonego składnika mienia państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa,
ten odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy
składnik mienia stanowił własność osoby prawnej, do wysokości wartości tego skład-
nika ustalonej według stanu z chwili przejęcia, a według cen z daty zapłaty. Skarbowi
Państwa przysługuje prawo do mienia likwidowanego przedsiębiorstwa państwowe-
go. Przejęcie mienia przewiduje art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o
przedsiębiorstwach państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze
zm.), w brzmieniu sprzed dnia 15 stycznia 2003 r. stanowiąc, że z chwilą likwidacji
przedsiębiorstwa jego mienie pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa.
Skarżący wyraził pogląd, że przejęcie mienia nie oznacza, by wraz z nim
przejęte zostały zobowiązania. Zagadnienie, czy z takim przejęciem wiąże się prze-
jęcie długów, było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 15
grudnia 1992 r., I PZP 56/92 (OSNCP 1993 nr 4, poz. 50) i w wyroku z dnia 26 maja
1995 r., I PRN 18/98 (OSNAPiUS 1995 nr 22, poz. 275). Sąd Najwyższy zajął stano-
wisko, że w sytuacji, w której wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru nie nastąpiło w
wyniku procesu prywatyzacyjnego, należy sięgnąć do ogólnej normy art. 40 § 2 k.c.
(w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cy-
wilny - Dz.U. Nr 55, poz. 321), i uznał, że przepis ten odnosi się niewątpliwie do
przejęcia składników mienia przedsiębiorstwa państwowego, co wynika z art. 40 § 1
k.c., zaliczającego taki podmiot do państwowych osób prawnych.
Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego, według art. 18a ust.1 ustawy z
dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z
2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.), polega na zadysponowaniu jego składnikami mate-
rialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art. 551 k.c., i - po zaspokojeniu lub za-
bezpieczeniu wierzycieli - wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru. Warunkiem więc
wykreślenia likwidowanego przedsiębiorstwa z rejestru jest zaspokojenie lub zabez-
pieczenie wierzycieli. W toku likwidacji aktywa muszą być co najmniej równe pasy-
wom, a wierzyciele muszą mieć zagwarantowane zaspokojenie swych wierzytelności
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1992 r. III CZP 23/92 OSNCP
1992 nr 9, poz. 164, uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10
listopada 1993 r., III CZP 123/93, OSNCP 1994 nr 4, poz. 70, także uchwały z dnia
16 lutego 1993 r., III CZP 18/93, OSNCP 1993 nr 7-8, poz. 132, z dnia 9 marca 1993
r., III CZP 28/93, OSNCP 1993 nr 7-8, poz. 136, z dnia 8 września 1995 r., III CZP
108/95, OSNC 1995 nr 12, poz. 176 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 maja
1995 r., I PRN 18/95, OSNAPiUS 1995 nr 22, poz. 275). Podkreślić należy, że w ra-
zie wystąpienia salda ujemnego zamknięcie likwidacji jest niemożliwe, a z prawnego
punktu widzenia niedopuszczalne.
Nie można jednak wykluczyć, że po dokonaniu likwidacji, powodującej utratę
bytu prawnego przedsiębiorstwa, ujawni się lub powstanie określona wierzytelność.
W tej sytuacji zobowiązaniami, które zostały zgłoszone do przedsiębiorstwa po za-
kończeniu jego likwidacji, mogłyby być zobowiązania objęte odpowiedzialnością zli-
kwidowanego (np. odszkodowania). Wówczas przejmujący ponosi odpowiedzialność
(art. 551 pkt 5 k.c.) za te zobowiązania i obciążenia, które związane są z prowadze-
niem przejętego przez siebie przedsiębiorstwa (por. postanowienie składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1996 r., III CZP 9/96, Wokanda 1996/8,
s. 4).
Paragraf 50 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w
sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 31, poz.
170 ze zm.),stanowi, że upłynnienie środków obrotowych, zagospodarowanie środ-
ków trwałych i zaspokojenie wierzytelności następuje na zasadach określonych w
przepisach o upadłości przedsiębiorstw. Wynika stąd, że tylko po zakończeniu po-
stępowania likwidacyjnego zakończonego upadłością niezaspokojone wierzytelności
nie przechodzą na żaden podmiot i wygasają. W procesie likwidacji nie połączonym z
upadłością, gdy po zaspokojeniu wierzycieli pozostały pewne aktywa, wierzytelności
nie ujawnione w procesie likwidacyjnym nie wygasają.
Wobec skreślenia art. 25 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych
ustawą z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zmianie niektórych ustaw normujących funkcjono-
wanie gospodarki i administracji publicznej (Dz.U. Nr 106, poz. 496 ze zm.), ustawo-
dawca nie określa gwarantowanych przez Skarb Państwa roszczeń pracowniczych
utrzymujących się lub powstających po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego. Nie
można jednak pominąć, że w poprzednim stanie prawnym obowiązywało rozporzą-
dzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1984 r. w sprawie zaspokajania przez
Skarb Państwa niektórych roszczeń pracowniczych do przedsiębiorstwa państwowe-
go po jego likwidacji lub upadłości (Dz.U. Nr 44, poz. 237), wydane na podstawie
delegacji z uchylonej ustawy z dnia 29 czerwca 1983 r. o poprawie gospodarki
przedsiębiorstwa państwowego oraz jego upadłości (Dz.U. Nr 36, poz. 165), które
utraciło moc prawną wraz z uchyleniem tej ustawy, przewidujące zaspokojenie przez
Skarb Państwa majątkowych roszczeń pracowniczych do przedsiębiorstwa pań-
stwowego zlikwidowanego lub upadłego, utrzymujących się lub powstałych po jego
likwidacji lub upadłości, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu w postępo-
waniu likwidacyjnym lub upadłościowym, a wśród nich (§ 2 ust. 1 pkt 1 rozporządze-
nia) roszczeń pracowniczych o jednorazowe odszkodowanie przewidziane w art. 9
ustawy o wypadkach przy pracy. Obowiązek ich zaspokojenia powstawał z chwilą
wydania przez organ założycielski decyzji o uznaniu przedsiębiorstwa za zlikwidowa-
ne. Regulacja ta mieściła się w szczególnym systemie gwarancji realizacji należności
pracowniczych ze względu na trudności ekonomiczne pracodawców, zgodnym z art.
1 Konwencji nr 95 Międzynarodowej Organizacji Pracy ratyfikowanej w dniu 18 wrze-
śnia 1954 r. - Dz.U. z 1955 r. Nr 38, poz. 234). Jej obecny brak nasuwa wniosek, że
ujawnienie - po wykreśleniu osoby prawnej z rejestru, a więc po zakończeniu postę-
powania likwidacyjnego - istnienia nie zaspokojonych roszczeń wierzycieli byłej
osoby prawnej wynika z nieprawidłowo przeprowadzonego procesu likwidacyjnego;
albo właściciel w znaczeniu ekonomicznym otrzymał z majątku zlikwidowanej osoby
prawnej więcej niż mu się należało, albo też że majątek likwidowanego podmiotu nie
wystarczał na pokrycie wszystkich zobowiązań, wtedy powinno być przeprowadzone
postępowanie upadłościowe. Pojawić się może więc roszczenie poszkodowanego
wierzyciela przeciwko właścicielowi majątku o wydanie bezpodstawnie uzyskanej ko-
rzyści majątkowej (art. 405 i nast. k.c.).

W wyrokach z dnia 8 października 1999 r., II UKN 136/99 (OSNAPiUS 2001 nr
1, poz. 23) i z dnia 15 grudnia 1999 r., II UKN 260/99 (OSNAPiUS 2001 nr 8, poz.
279), powołując się na omawianą uchwałę z dnia 15 grudnia 1992 r., Sąd Najwyższy
wyraził pogląd, że nieodpłatne przejęcie mienia na podstawie obowiązujących prze-
pisów z reguły wiąże się z przejęciem odpowiedzialności na zasadzie art. 40 § 2 k.c.
za zobowiązania zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego wynikające ze sto-
sunku pracy, do wartości przejętego mienia. W stanach faktycznych rozpoznawanych
spraw dostrzegł jednak trudność w bezpośrednim stosowaniu reguł wynikających z
tego przepisu, mając na względzie, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność tylko
za zobowiązania powstałe w okresie, gdy przejmowane nieodpłatnie składniki mienia
stanowiły własność danej osoby prawnej, tj. najpóźniej według stanu z daty przejęcia
mienia, gdyż roszczenia powstały po upływie długiego czasu od daty utraty bytu
prawnego przez pracodawcę, zobowiązanego do jednorazowego odszkodowania.
W konkluzji, podzielając poglądy wyrażone przez Sąd Najwyższy w omawia-
nych orzeczeniach, Sąd Najwyższy w składzie orzekającym przyjął, że zobowiązania
powstałe w tym czasie obciążają - z mocy art. 40 § 2 k.c. - właściciela przejętego
majątku, który z przejętego majątku odpowiada subsydiarnie za zlikwidowane przed-
siębiorstwo, tyle że do wysokości przejętego składnika mienia określonej według
ceny sprzedaży.
Skarżący zarzucił również, że wyjątek przewidziany w art. 40 § 2 k.c. nie miał
zastosowania w okolicznościach niniejszej sprawy także dlatego, iż przejęcie przez
niego mienia po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym dotyczyło ,,całego
majątku", a nie określonego jego składnika. Pominął, że mógł mieć na myśli tylko
,,cały majątek pozostały po likwidacji", nie zaś całe mienie przedsiębiorstwa przed li-
kwidacją. To przejęte mienie stanowiło zaś tylko składnik mienia przedsiębiorstwa
państwowego. Problemem tym zajmował się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 10 listopada 1992 r., III CZP106/92 (OSNCP
1993 nr 1-2, poz. 6) na tle odpowiedzialności Agencji Własności Rolnej Skarbu Pań-
stwa po przejęciu majątku oraz wierzytelności państwowych przedsiębiorstw gospo-
darki rolnej, wyjaśniając, że w takim wypadku nie można mówić przejęciu składnika
majątkowego, gdyż przedmiotem przejęcia jest cały majątek wraz z prawami i obo-
wiązkami oraz likwidacja przedsiębiorstwa jako podmiotu prawnego i producenta. Je-
żeli natomiast przedmiotem zbycia są składniki określone według spisu inwentarza
albo przez odesłanie do bilansu, protokołu zdawczo-odbiorczego itp., nie powinno
budzić wątpliwości, że chodzi o nabycie wymienionych w nich składników, a nie mie-
nia jako całości. Wymaga jednak podkreślenia, że w odniesieniu do przedsiębiorstw
państwowych jedyną podstawę prawną obrotu całością mienia mogą stanowić prze-
pisy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, a nie regulacja zwykłego trybu li-
kwidacji.

W tym stanie rzeczy, odpowiedzialność Skarbu Państwa za długi przedsiębior-
stwa państwowego powstaje w związku z przejęciem mienia pozostałego po zlikwi-
dowanym przedsiębiorstwie.
W ocenie skarżącego, także dopuszczenie odpowiedzialności Skarbu Pań-
stwa za zobowiązania zlikwidowanych przedsiębiorstw państwowych kłóciłoby się z
art. 49 ust. 3 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, który stanowi, że środki fi-
nansowe przejęte w trybie przepisu ust. 1 oraz uzyskane ze zbycia mienia, o którym
mowa w ust. 1, minister właściwy do spraw Skarbu Państwa może gromadzić na wy-
odrębnionym rachunku środków specjalnych określonych w art. 56 ust. 1 pkt 3
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.) i przeznaczać na uzupełnianie środ-
ków brakujących na pokrycie kosztów procesów likwidacyjnych, postępowania upa-
dłościowego oraz zarządu mieniem, o którym mowa w ust. 1, oraz art. 49 ust. 4 tej
ustawy, według którego środki finansowe, o których mowa w ust. 3, są środkami
specjalnymi, w rozumieniu przepisów prawa budżetowego.
Jest to pogląd niezgodny z wyraźnym brzmieniem przepisu art. 49 ustawy o
przedsiębiorstwach państwowych, według którego z dniem wykreślenia przedsiębior-
stwa państwowego z rejestru mienie pozostałe po tym przedsiębiorstwie, w tym
środki finansowe, przejmuje, z zastrzeżeniem ust. 5, minister właściwy do spraw
Skarbu Państwa, a dopiero środki uzyskane ze zbycia mienia może gromadzić na
wyodrębnionym rachunku środków specjalnych i przeznaczać na uzupełnianie środ-
ków brakujących na pokrycie kosztów procesów likwidacyjnych, postępowania upa-
dłościowego oraz zarządu mieniem. Przejęte przez Skarb Państwa mienie nie staje
się dochodem budżetu wcześniej jak po jego zbyciu.
Reasumując powyższe rozważania, Sąd Najwyższy przyjął, że Skarb Państwa
po przejęciu mienia zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego, odpowiada -
jako jego właściciel - za zlikwidowane przedsiębiorstwo, do wysokości wartości
przejętego mienia, i przyjął, że w niekwestionowanym w kasacji stanie faktycznym
sprawy Sąd drugiej instancji wyraził trafny pogląd prawny co do podstawy odpowie-
dzialności pozwanego przewidzianej w art. 40 § 2 k.c.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39312
k.p.c.).
========================================