Wyrok z dnia 19 kwietnia 2006 r.
II PK 306/05

Umowa o pracę realizowana zgodnie z jej postanowieniami, nie może zo-
stać uznana za nieważną w całości na podstawie art. 58 § 2 k.c. tylko z tego
względu, że przyznaje pracownikowi znaczne przywileje, nawet gdy są one nie-
uzasadnione.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie: SN Herbert Szurgacz, SA
Romualda Spyt (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 kwietnia
2006 r. sprawy z powództwa Jacka K. przeciwko ,,R." SA w W. Oddział W. w P. o
przywrócenie do pracy i wynagrodzenie, na skutek skargi kasacyjnej powoda od wy-
roku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia
25 maja 2005 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu do ponownego rozpoznania, po-
zostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Powód Jacek K. wniósł o uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia umowy o
pracę łączącej go z pozwanym pracodawcą ,,R." SA w W. - Oddział W. oraz o zasą-
dzenie kosztów zastępstwa procesowego.

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa, a w piśmie
procesowym z dnia 8 listopada 2002 r. dodatkowo żądał ustalenia, że umowa o
pracę zawarta z powodem na czas określony jest nieważna na podstawie art. 58 § 2
k.c. w związku z art. 300 k.p.

Wyrokiem z dnia 11 maja 2004 r. Sąd Rejonowy w Poznaniu zasądził od po-
zwanego na rzecz powoda kwotę 16.474,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 17
kwietnia 2002 r.

Wyrokiem z dnia 27 sierpnia 2004 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu uchylił wyrok
Sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Re-
jonowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu, pozostawiając
temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Rozpoznając ponownie sprawę Sąd Rejonowy w Poznaniu wyrokiem z dnia
24 marca 2005 r. oddalił powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanego
kwotę 6.750 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego. W uzasadnieniu
wyroku Sąd Rejonowy stwierdził, że wypowiedzenie powodowi umowy o pracę było
uzasadnione, gdyż postępowanie dowodowe potwierdziło zaistnienie okoliczności,
które były podstawą wypowiedzenia, tj. niewprowadzenie do stosowania instrukcji
dyrektora Oddziału W. ,,R." SA, złamanie procedury zawierania umów i wyboru oferty
na zakup robót i usług oraz pogorszenie wyników finansowych zespołu kierowanego
przez powoda oraz zawarcie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społeczne-
go umowy o pracę na czas określony. Sąd Rejonowy zajmował się przy tym wyłącz-
nie umową o pracę na czas nieokreślony i to w stosunku do niej badał zasadność
wypowiedzenia. Sąd Rejonowy podkreślił swoje związanie wskazaniami zawartymi w
uzasadnieniu orzeczenia Sądu Okręgowego, który uchylając pierwszy wyrok Sądu
Rejonowego i przekazując sprawę do ponownego rozpoznania przesądził, iż umowa
zawarta w dniu 25 lipca 2001 r. na czas określony jest niezgodna z zasadami współ-
życia społecznego i jako taka bezwzględnie nieważna; w związku z tym oświadcze-
nie pracodawcy o wypowiedzeniu umowy dotyczyło umowy zawartej na czas nie-
określony.

Od powyższego wyroku apelację wywiódł powód, wnosząc o uchylenie za-
skarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, względnie
o zmianę orzeczenia i wyrokowanie zgodnie z żądaniem pozwu. Nadto wniósł o za-
sądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów zastępstwa procesowego za
wszystkie instancje.

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z
dnia 25 maja 2005 r. oddalił apelację. W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy po-
dzielił ustalenia Sądu Rejonowego co do tego, iż zaistniały, wskazane przez ten Sąd
okoliczności uzasadniające rozwiązanie z powodem umowy o pracę na czas nie-
określony na podstawie art. 45 § 1 k.p. Sąd Okręgowy potwierdził także związanie
Sadów obu instancji oceną prawną dokonana przez Sąd Okręgowy w wyroku z dnia
27 sierpnia 2004 r., wyrażającą się tym, iż umowa o pracę z dnia 25 lipca 2001 r. jest
sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i na mocy art. 58 § 2 k.c. nieważna.
Pełnomocnik powoda zaskarżył powyższy wyrok skargą kasacyjną zarzucając
naruszenie: 1) art. 233 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c., przez naruszenie zasa-
dy swobody oceny dowodów będących w aktach, w taki sposób, iż w końcowym
wnioskowaniu Sądu pominięto, że w niniejszej sprawie nie został zgromadzony, a
następnie poddany bieżącej ocenie Sądu materiał dowodowy pozwalający na roz-
strzygnięcie istoty sporu, czyli ,,ważnej mocy wiążącej umowy o pracę zawartej na
czas określony"; 2) art. 386 § 4 i § 6 k.p.c. w związku z art. 367 k.p.c., poprzez przy-
jęcie - wbrew oczywistej treści tego przepisu - iż Sąd drugiej instancji przekazując
sprawę do ponownego rozpoznania ma jednocześnie możliwość przesądzenia o
istocie sporu (nieważność umowy na czas określony), pozostawiając Sądowi pierw-
szej instancji możliwość prowadzenia postępowania dowodowego oraz orzeczenia
co do materii wynikającej jedynie z zagadnień ubocznych wynikłych ze stanu po
przesądzeniu istoty sporu; 3) 386 § 1 k.p.c., poprzez orzeczenie co do istoty sprawy
bez zmiany zaskarżonego wyroku.
Okolicznością uzasadniającą rozpoznanie skargi kasacyjnej jest - według
skarżącego - potrzeba wykładni przepisu art. 386 § 6 k.p.c. w związku z § 4 tego
przepisu oraz zajęcie stanowiska co do kwestii, czy Sąd Okręgowy w sprawie, w któ-
rej istotę sporu stanowi skuteczność rozwiązania za wypowiedzeniem umowy o
pracę zawartej na czas określony, ma możliwość orzeczenia co do istoty sprawy przy
jednoczesnym przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania i czy rozstrzygnięcie
co do istoty sprawy nie znajdujące uzasadnienia w zebranym dotąd materiale dowo-
dowym i niestanowiące jednocześnie jedynie oceny prawnej, wiąże Sąd do którego
sprawa została przekazana, jako Sąd drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu
sprawy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku Sądu Okręgowego w całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponow-
nego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, w tym kosztach za-
stępstwa procesowego według norm przepisanych. W uzasadnieniu skargi kasacyj-
nej podniesiono, że Sąd Okręgowy nie odniósł się do zarzutów apelacji dotyczących
kwestii ważności umowy na czas określony, bowiem podniósł, iż kwestia ta została
przesądzona przez Sąd Okręgowy w poprzednim postępowaniu odwoławczym. Zda-
niem skarżącego tak przeprowadzone postępowanie w sprawie narusza podstawowe
,,zasady praworządności do obiektywnego, praworządnego i dwuinstancyjnego po-
stępowania, które powodowi gwarantuje prawo". Istotą sporu była ważność umowy
na czas określony; od ustalenia tej podstawowej kwestii zależały wszelkie implikacje
sprawy oraz treść orzeczenia co do zgłoszonych roszczeń powoda. Sąd Rejonowy w
pierwszym postępowaniu nie rozważył kwestii ważności umowy na czas określony,
stąd kwestia ta nie mogła stać się przedmiotem polemiki z orzeczeniem pierwszej
instancji w apelacji powoda z dnia 11 maja 2004 r. Orzeczeniem z dnia 27 sierpnia
2004 r. Sąd Okręgowy przesądził kwestię nieważności umowy na czas określony bez
zmiany wyroku, działając jednocześnie jak Sąd pierwszej instancji. Przesądzając w
wyroku kwestię ważności umowy Sąd Okręgowy zamknął drogę Sądowi Rejonowe-
mu do badania tej kwestii w ponownym postępowaniu, natomiast stronie odebrał
możliwość odniesienia się do rozstrzygnięcia tej kwestii w trybie przysługujących
środków odwoławczych, a ,,ponowna apelacja odmówiła zajęcia się tą kwestią". Je-
dyną więc możliwością jest złożenie niniejszej skargi kasacyjnej. W dalszej części
uzasadnienia skarżący wywodził, na czym polegało naruszenie zasady swobodnej
oceny dowodów, w szczególności w kwestii dotyczącej nieważności umowy o pracę
na czas określony.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie. Uzasadniony jest zarzut skargi,
wskazujący na naruszenie art. 386 § 4 i § 6 k.p.c. w związku z art. 367 k.p.c. w
szczególności w takim zakresie, w jakim dotyczy on pozostawienia Sądowi pierwszej
instancji wyłącznie możliwości prowadzenia postępowania dowodowego co do mate-
rii niebędącej istotą sporu. Roszczenie pozwu związane było z wypowiedzeniem ter-
minowej umowy o pracę z dnia 17 lipca 2000 r. Sąd Okręgowy, rozpoznający sprawę
po raz pierwszy, wyeliminował tę kwestię spod rozstrzygnięcia, stwierdzając na mocy
art. 58 § 2 k.c., że umowa ta jest nieważna, a w jej miejsce obowiązuje między stro-
nami wcześniejsza umowa o pracę na czas nieokreślony i nakazał ponowne badanie
sprawy jedynie w tym zakresie. Błędny był wtedy pogląd Sądu Okręgowego, że wy-
eliminowanie umowy terminowej niejako automatycznie powoduje przywrócenie
umowy poprzedniej. Umowa uprzednia - na czas nieokreślony - została wszak roz-
wiązana za porozumieniem stron i dopóki żadna z nich nie uchyliła się skutecznie od
skutków oświadczenia woli w tym względzie, rozwiązanie to jest skuteczne. Nie było
zatem podstaw do badania zasadności wypowiedzenia umowy o pracę w odniesieniu
do umowy bezterminowej, która w dniu złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu nie
istniała i w żaden sposób nie została reaktywowana. Konsekwentnie zatem Sąd
Okręgowy ustalając nieważność umowy o pracę na czas określony (abstrahując od
trafności tego stanowiska) winien był orzec reformatoryjnie. Tymczasem uruchomił
postępowanie rozpoznawcze w stosunku do kwestii leżącej poza istotą sporu i co do
nieistniejącego stosunku prawnego. Takie stanowisko Sądu Okręgowego spowodo-
wało, że przedmiotem rozstrzygnięcia w zaskarżonym wyroku stała się materia nie-
dotycząca żądania pozwu i wyrok w takim kształcie nie może się ostać.
W zaskarżonym wyroku Sądu Okręgowego (drugim), jak również w poprze-
dzającym go wyroku Sądu Rejonowego (drugim), zagadnienie dotyczące umowy o
pracę na czas określony nie zostało poddane pod osąd, nie prowadzono także w tym
zakresie postępowania dowodowego, ponieważ oba Sądy uznały, że na mocy art.
386 § 6 k.p.c. są związane oceną prawną dokonaną w pierwszym wyroku Sądu
Okręgowego, uchylającym sprawę do ponownego rozpoznania. Skarżący zarzuca -
jak wynika z uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i
dokonania wykładni przepisu art. 386 § 6 k.p.c. w związku z § 4 tego przepisu - iż po-
gląd o nieważności umowy o pracę na czas określony nie jest wyłącznie oceną
prawną w rozumieniu powołanego wyżej przepisu. Stanowisko takie nie jest trafne.
Związanie sądu pierwszej i drugiej instancji z mocy art. 386 § 6 k.p.c. obejmuje nie
tylko wykładnię przepisów prawa materialnego i procesowego lecz także wyjaśnienie,
że do stosunku prawnego, będącego przedmiotem procesu ma zastosowanie inny
przepis, którego sąd pierwszej instancji nie wziął pod uwagę. (por. wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 15 stycznia 2004 r., II CK 162/03 - LEX nr 148240). Natomiast
trafna jest uwaga skarżącego o braku możliwości dokonywania ocen prawnych nie-
mających uzasadnienia w zebranym materiale dowodowym. W przedmiotowej spra-
wie ocena taka w istocie stanowiła merytoryczne rozstrzygnięcie co do żądania po-
zwu oparte na niewystarczających podstawach. Sąd Okręgowy wydając pierwsze
rozstrzygnięcie wyszedł z założenia, że umowa o pracę na czas określony nie jest
sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 k.c.), a takie stanowisko jest warunkiem sine qua non
przejścia do badania jej pod kątem sprzeczności z zasadami współżycia społeczne-
go (art. 58 § 2 k.c.). Naruszenia zasad współżycia społecznego Sąd Okręgowy upa-
trywał w braku racjonalnego uzasadnienia do zawarcia umowy w takim kształcie,
zarówno po stronie pracownika jak i po stronie pracodawcy, utajnieniu faktu jej za-
warcia wobec pracowników, aby dojść w końcu do stwierdzenia, że zaakceptowanie
powyższej umowy dawałoby przyzwolenie na nadużywanie zasady uprzywilejowania
kadry kierowniczej. Te argumenty zadecydowały o przesądzeniu o nieważności tej
umowy i w konsekwencji zamknięciu tej kwestii przed Sądem Rejonowym i następnie
Okręgowym - ponownie rozpoznającymi sprawę. Tymczasem motywy te nie są do-
stateczne, aby zastosować tak rygorystyczną sankcję w stosunku do całej umowy o
pracę, która była faktycznie realizowana. Ważnie zawarta umowa o pracę (przez
osobę posiadającą do tego umocowanie) i następnie realizowana zgodnie z jej po-
stanowieniami nie może zostać zniweczona w całości w oparciu o art. 58 § 2 k.c.
tylko z tego względu, że przyznaje ona znaczne przywileje pracownikowi i to nawet w
sytuacji, kiedy nie są one obiektywnie uzasadnione. Zgodnie z art. 3531k.c. w
związku z art. 300 k.p. strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny we-
dług swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (natu-
rze) tego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Trudno wywieść
generalny pogląd, że zawarcie umowy o pracę na czas określony sprzeciwia się za-
sadom współżycia społecznego, bowiem taką formę umowy o pracę przewiduje art.
25 § 1 k.p nie zakreślając ram czasowych takiej umowy. W art. 33 k.p. wyrażona zo-
stała zasada, że umowa o pracę na czas określony może rozwiązać się za wypowie-
dzeniem, o ile umowa tak stanowi. Generalnie nie narusza zatem zasad współżycia
społecznego postanowienie umowy, które nie dopuszcza jej rozwiązania za wypo-
wiedzeniem przed upływem terminu, do którego umowa miała trwać. Również bardzo
częstą praktyką w obrocie prawnym, związanym z zawieraniem umów o pracę, jest
zasada poufności odnośnie do postanowień konkretnych umów o pracę, które nie-
jednokrotnie chronione są tajemnicą służbową przed pozostałymi pracownikami.
Miara przykładana do zakresu przywilejów udzielonych pracownikowi odnoszona być
powinna do rangi zajmowanego stanowiska; im to stanowisko jest wyższe, tym więk-
szy zakres odpowiedzialności, gratyfikowany większymi korzyściami. Jednakże mimo
powyższych generalnych uwag przy ocenie zgodności czynności prawnej z zasadami
współżycia społecznego nie można odrywać treści tej czynności od przyczyn, które
do niej doprowadziły (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2001 r., IV
CKN 475/00 - LEX nr 52800). Dlatego badaniu powinno zostać poddane to, jaki cel
przyświecał stronom umowy o pracę na czas określony (kilkuletni), kiedy to postano-
wiły o niemożności jej rozwiązania za wypowiedzeniem przed upływem terminu, do
którego miała trwać. Jeśli wynik postępowania dowodowego doprowadziłby do okre-
ślenia skonkretyzowanej zasady współżycia społecznego, która przeciwstawia się w
tym konkretnym przypadku tak długiemu okresowi związania się stron przedmiotową
umową, można by rozważać, czy brak klauzuli dopuszczającej rozwiązanie umowy
nie powoduje nieważności umowy właśnie w tym zakresie w oparciu o przepis art. 58
§ 2 k.c. i powoduje zastosowanie jednego z okresów wypowiedzenia wskazanych w
art. 36 k.p.
Skarżący podniósł także niedopuszczalny w postępowaniu kasacyjnym zarzut
naruszenia art. 233 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. W myśl art. 3983 § 3 k.p.c.,
zgodnie z którym podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące usta-
lenia faktów lub oceny dowodów, skarżący nie może powoływać się skutecznie na
brak wszechstronnego i wnikliwego rozważenia zgromadzonego w sprawie materiału
dowodowego, ponieważ zakres ten nie jest objęty kognicją Sądu Najwyższego w po-
stępowaniu kasacyjnym. Takie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w postano-
wieniu z dnia 23 września 2005r., III CSK 13/05 (Biuletyn SN 2005 nr 12, poz. 8). W
uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy wskazał, że konstruując tę skargę i
nadając jej charakter nadzwyczajnego środka zaskarżenia, ustawodawca dokonał
istotnych zmian w stosunku do kasacji, wprawdzie specjalnego, ale jednak zwyczaj-
nego środka odwoławczego, przysługującego w toku instancji od orzeczeń niepra-
womocnych. Jedną z takich zmian jest wyraźne ograniczenie podstaw, gdyż jakkol-
wiek - zgodnie z art. 3983 § 1 k.p.c. - skarga kasacyjna może być oparta na postawie
naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zasto-
sowanie oraz na podstawie naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienie
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, to jednak podstawy te zostały w sposób
doniosły zreformowane. W odniesieniu do Prokuratora Generalnego i Rzecznika
Praw Obywatelskich zaostrzono wymagania co do skutków, jakie spowodowały naru-
szenia prawa popełnione przez sąd drugiej instancji (art. 3983 § 2 k.p.c.), natomiast w
stosunku do wszystkich podmiotów wnoszących skargę, wyłączono możliwość opar-
cia skargi na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 §
3 k.p.c.). W ten sposób doszło do ścisłego zharmonizowania podstaw kasacyjnych z
charakterem postępowania kasacyjnego i zakresem rozpoznania skargi, oznaczo-
nym w art. 39813 § 2 k.p.c., a także do jednoznacznego określenia funkcji Sądu Naj-
wyższego jako sądu prawa, sprawującego nadzór nad działalnością sądów po-
wszechnych w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji).
Treść i kompozycja art. 3933 k.p.c. wskazują więc, że jakkolwiek generalnie
dopuszczalne jest - jak dotychczas - oparcie skargi kasacyjnej na podstawie naru-
szenia przepisów postępowania, to jednak z wyłączeniem zarzutów dotyczących
ustalenia faktów lub oceny dowodów, choćby naruszenie odnośnych przepisów mo-
gło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Inaczej mówiąc, niedopuszczalne jest opar-
cie kasacji na podstawie, którą wypełniają takie właśnie zarzuty (verba legis: ,,pod-
stawą skargi nie mogą być..."). W tej sytuacji skarga kasacyjna ograniczona tylko do
zarzutów dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów, niewskazująca na inne
naruszenia prawa, jest niedopuszczalna jako nieoparta na ustawowej podstawie.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815 § 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 39821 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
========================================