Wyrok z dnia 16 sierpnia 2005 r.
I UK 376/04

Złożenie wniosku o kontynuowanie ubezpieczenia nie jest warunkiem na-
wiązania stosunku ubezpieczenia społecznego, jeżeli wola podlegania dobro-
wolnemu ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej zo-
stała ujawniona w sposób wyraźny.

Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 sierpnia 2005 r.
sprawy z odwołania Doroty G.-O. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w C. o podleganie ubezpieczeniu społecznemu, na skutek kasacji ubez-
pieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 września 2004 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Wyrokiem z 8 września 2004 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił apelację
ubezpieczonej Doroty G.-O. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z 27 marca
2003 r., oddalającego odwołanie ubezpieczonej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w C., wydanej 5 kwietnia 2002 r., w której Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych stwierdził, że Dorota G.-O. podlega dobrowolnie ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej w okresie od 1 paź-
dziernika 1993 r. do 31 maja 2001 r.
W świetle ustaleń, stanowiących podstawę wyroku Sądu Apelacyjnego, Dorota
G.-O. do 1993 r. była ubezpieczona obowiązkowo, jako osoba współpracująca z mę-
żem prowadzącym działalność gospodarczą. Po jego śmierci, która nastąpiła 14
maja 1993 r., rozpoczęła samodzielne prowadzenie działalności gospodarczej i z
tego tytułu dokonała w lipcu 1993 r. zgłoszenia do obowiązkowego ubezpieczenia
społecznego z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od 1 czerwca 1993 r. W
dacie zgłoszenia tego wniosku nie powiadomiła organu rentowego o śmierci męża.
W tej dacie nie miała jeszcze ustalonego prawa do renty rodzinnej po zmarłym.
Rentę tę przyznano jej od 14 maja 1993 r. decyzją z 1 października tego roku. Pobie-
rając rentę ubezpieczona nadal opłacała na bieżąco i terminowo składki z tytułu pro-
wadzonej działalności gospodarczej, a ZUS je przyjmował. W okresie od 22 sierpnia
1996 do 31 grudnia 1996 pobierała zasiłek chorobowy. Dnia 31 stycznia 1999 r. Do-
rota G.-O. na nowym, obowiązującym od 1 stycznia 1999 r. druku deklaracji, doty-
czącym dobrowolnego i obowiązkowego ubezpieczenia, wyraziła wolę objęcia jej
ubezpieczeniem, wskazując, że jest rencistką. Dnia 19 lipca 2001 r. złożyła wniosek
o zwrot składek wpłaconych na ubezpieczenie społeczne po 1 czerwca 1993 r., pod-
nosząc, że składki te zostały przez nią nadpłacone i są nienależne. Po postępowaniu
wyjaśniającym ZUS wydał zaskarżoną decyzję, uznając w uzasadnieniu, że fakt
opłacania składek należy uznać za dorozumiany wniosek o przystąpienie do ubez-
pieczeń, tym bardziej że z tytułu tego ubezpieczenia odwołująca się pobierała zasiłek
chorobowy, a 31 stycznia 1999 r. dokonała zgłoszenia do ubezpieczenia.
Oceniając zarzuty apelacji Sąd Apelacyjny wskazał, że z treści § 33 ust. 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia spo-
łecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (Dz.U z
1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.; powoływanego dalej jako ,,rozporządzenie z 29
stycznia 1990 r.") wynika, że organ rentowy, na podstawie danych zawartych w zgło-
szeniu do ubezpieczenia, ustalał obowiązek ubezpieczenia. W dacie zgłaszania w
lipcu 1993 r. wniosku o objęcie ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej, odwołująca się nie zawiadamiła o śmierci męża, jak też nie pobierała
renty rodzinnej po zmarłym ani nie miała ustalonego prawa do niej. Zatem jej zgło-
szenie ubezpieczenia przyjęte zostało zgodnie z jego treścią i nie było podstaw do
stosowania ust. 3 tego przepisu. Natomiast po otrzymaniu renty rodzinnej na mocy
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z października 1993 r., odwołująca się
mogła - jeżeli nie chciała być objęta ubezpieczeniem - wystąpić do ZUS ze stosow-
nym wnioskiem. Zgodnie bowiem z § 33 ust. 5 rozporządzenia z 29 stycznia 1990 r.,
w innych sprawach niż samo zgłoszenie do ubezpieczenia (§ 33 ust. 3) ZUS wyda-
wał decyzję tylko na wniosek osoby, której decyzja bezpośrednio dotyczyła. W zaist-
niałej sytuacji, czyli braku zawiadomienia o zmianie statusu i o rezygnacji z ubezpie-
czenia, kontynuowanie opłacania składek przez odwołującą się stanowiło wystar-
czające wyrażenie jej woli podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Nieznajomość
przepisów lub błąd odwołującej się nie mogą obciążać organu rentowego i być trak-
towane jako błąd tego organu. Sąd podniósł również, że zmiana przepisów, jaka na-
stąpiła od 1 stycznia 1999 r., obligowała - między innymi - prowadzących działalność
gospodarczą do zapoznania się z nowymi zasadami ubezpieczenia. W związku ze
zmianą przepisów, które były powszechnie dostępne, Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych wydał szereg informatorów zawierających przepisy i niezbędne wskazówki
ułatwiające zapoznanie się z zachodzącymi zmianami oraz ułatwiające stosowanie
nowych zasad, w tym wzory druków deklaracji i sposoby ich wypełniania. Sąd pod-
kreślił, że zgodnie z art. 14 ust. 1 i 2 pkt. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o syste-
mie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137 poz. 887 ze zm.; powoływanej dalej
jako ,,ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych"), obję-
cie dobrowolnym ubezpieczeniem, jak również wyłączenie z tego ubezpieczenia,
następuje na wniosek. Taki wniosek o wyłączenie złożony został przez odwołującą
się dopiero w 2001 r. Ponadto wcześniej, bo w styczniu 1999 r., odwołująca się na
druku deklaracji, dotyczącym zarówno dobrowolnego jak i obowiązkowego ubezpie-
czenia, wyraziła swoją wolę objęcia jej ubezpieczeniem, łącznie ze wskazaniem, że
jest rencistką. To pisemne i złożone na obowiązującym druku oświadczenie ujaw-
niało jej wolę w sposób wystarczający do przyjęcia, że było to zgłoszenie do ubez-
pieczenia, które z uwagi na jej status rencistki było ubezpieczeniem dobrowolnym. W
tym stanie rzeczy opłacone składki nie były składkami nienależnymi. Istniał bowiem
tytuł do ich uiszczania i płacone były dobrowolnie, a tym samym brak jest podstaw do
ich zwrotu. Sąd Apelacyjny zauważył ponadto, że istniejący tytuł do objęcia ubezpie-
czeniem oraz opłacanie składek na ubezpieczenie emerytalne jak i rentowe, umożli-
wiają potraktowanie tego okresu jako składkowego, co może mieć znaczenie dla
ewentualnych uprawnień odwołującej się do innych świadczeń rentowo-emerytalnych
niż renta rodzinna.
W kasacji, opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego, ubezpieczo-
na zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucając mu: 1) błędną wy-
kładnię art. 9 ust. 5 w związku z art. 9 ust. 4 i art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 14 ust. 1 i art. 36
ust. 5 ustawy z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z 18 grudnia 1976 roku o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. Nr 46 poz. 250
ze zm.), przez przyjęcie, że do nawiązania stosunku dobrowolnego ubezpieczenia
wystarczające jest istnienie tytułu ubezpieczenia i opłacanie składek, przy braku zło-
żenia prawem wymaganego wniosku o objęcie ubezpieczeniem dobrowolnym, 2)
niewłaściwe zastosowanie art. 60 k.c., przez przyjęcie, że zachowanie skarżącej,
polegające na opłacaniu składek na ubezpieczenie społeczne, jest równoznaczne w
skutkach prawnych ze złożeniem wniosku o objęcie ubezpieczeniem dobrowolnym,
3) niezastosowanie § 33 ust. 3 rozporządzenia z 29 stycznia 1990 r. w sytuacji, gdy
przepis ten powinien być przyjęty za podstawę rozstrzygnięcia w sprawie, 4) błędną
wykładnię § 33 ust. 5 rozporządzenia z 29 stycznia 1990 r., przez przyjęcie, że decy-
zja organu rentowego o niepodleganiu ubezpieczeniu z urzędu była wydawana jedy-
nie w sprawach, w których miało miejsce zgłoszenie do ubezpieczenia społecznego.
Na tej podstawie pełnomocnik skarżącej wniósł o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego
i orzeczenie co do istoty poprzez zmianę zaskarżonej decyzji organu rentowego w
ten sposób, że skarżącej zostaną zwrócone nienależnie pobrane składki za okres od
18 lipca 1996 r. do 31 maja 2001 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarżący oparł kasację wyłącznie na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego. W związku z tym Sąd Najwyższy jest związany podstawą faktyczną
zaskarżonego wyroku przy ocenie naruszenia prawa materialnego. W postępowaniu
kasacyjnym Sąd Najwyższy nie bada bowiem trafności ustaleń faktycznych sądu
drugiej instancji, jeżeli skarżący, tak jak w rozpoznawanej sprawie, nie zarzuca naru-
szenia przepisów postępowania (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 11 października
1996 r., III CKN 1/96, Palestra 1997 nr 3-4, str. 227; z 26 września 2001 r., IV CKN
427/00, LEX nr 52755).
Istotą sporu jest rozstrzygnięcie, czy w okolicznościach sprawy można uznać,
że skarżąca zgłosiła w sposób dorozumiany wniosek o kontynuowanie ubezpiecze-
nia społecznego, jako dobrowolnego, ze skutkiem nawiązania stosunku ubezpiecze-
nia, a tym samym, czy składki opłacane w okresie wskazanym w zaskarżonej przez
nią decyzji ZUS były należne. Sąd Najwyższy już w wyroku z 3 lutego 1989 r., II URN
299/88 (niepublikowanym), stwierdził, że przystąpienie do opłacania składek przez
osobę, która podlegała ubezpieczeniu społecznemu rzemieślników po ustaniu tego
ubezpieczenia, należy traktować jako zgłoszenie w sposób dorozumiany wniosku o
kontynuowanie ubezpieczenia społecznego dobrowolnego. To stanowisko Sąd Naj-
wyższy potwierdził już na gruncie ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin. (Dz.U. z 1989
r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), w wyroku z 27 czerwca 2001 r., II UKN 439/00, OSNP
2003 nr 7, poz. 181, w którym przyjął, że złożenie wniosku nie jest warunkiem konty-
nuowania ubezpieczenia społecznego, jeżeli z okoliczności sprawy wynika zgodna
wola ubezpieczonego i organu rentowego w tym zakresie, a powstanie ubezpiecze-
nia ma oparcie w obowiązującym prawie. Sąd Najwyższy w obecnym składzie po-
dziela to stanowisko i wspierającą je argumentację. Jednocześnie należy zauważyć,
że jego trafności nie podważa, wbrew twierdzeniu kasacji, pogląd Sądu Najwyższe-
go, zawarty w wyroku z 8 sierpnia 2001 r., II UKN 518/00, OSNP 2003 nr 10, poz.
257. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że ponowne objęcie
dobrowolnymi ubezpieczeniami społecznymi wymaga złożenia nowego wniosku
przez zainteresowanego. Pogląd ten został wyrażony w stanie faktycznym, w którym
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe ubezpieczonego ustało z mocy prawa wsku-
tek niedotrzymania przez niego ustawowego terminu zapłaty należnych składek na
ten rodzaj ubezpieczenia. W tej odmiennej od rozpatrywanej w niniejszej sprawie
sytuacji, Sąd Najwyższy wyraził powyższy pogląd, stwierdzając, że samo (ponowne)
opłacanie składek na dobrowolne ubezpieczenie społeczne po ustaniu z mocy prawa
dobrowolnego tytułu ubezpieczenia nie powoduje dalszego trwania ochrony ubezpie-
czeniowej z wygasłego stosunku ubezpieczenia społecznego. Okoliczności niniejszej
sprawy są jednak inne. Niewydanie przez ZUS decyzji o niepodleganiu przez wnio-
skodawczynię ubezpieczeniu społecznemu (należy sądzić, że wnioskodawczyni cho-
dzi o wydanie takiej decyzji bezpośrednio po ustaniu jej obowiązku ubezpieczenio-
wego po ustaleniu jej prawa do renty po zmarłym mężu) zgodnie z treścią § 33 ust. 3
rozporządzenia 29 stycznia 1990 r. oraz uznanie, mimo braku pisemnego wniosku,
że po 1 października 1993 r. odwołująca się kontynuowała ubezpieczenie, nie daje
podstaw do przyjęcia, iż nie doszło do nawiązania przez nią stosunku ubezpiecze-
niowego. Odwołująca się, dokonując w lipcu 1993 r. zgłoszenia do obowiązkowego
ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od 1
czerwca 1993 r., nie powiadomiła organu rentowego o śmierci męża. Nie dokonała
również w ustawowym terminie, w związku z przyznaną jej rentą po zmarłym mężu,
zmian w zgłoszeniu do ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny trafnie ocenił, że jej zgłoszenie do
ubezpieczenia zostało przyjęte zgodnie z jego treścią i na podstawie zawartych w
nim danych (§ 33 ust. 1 rozporządzenia 29 stycznia 1990 r.) oraz że nie było pod-
staw do zastosowania § 33 ust. 3 tego rozporządzenia, zgodnie z którym oddział
ZUS wydawał decyzję o niepodleganiu ubezpieczeniu, jeżeli z treści zgłoszenia do
ubezpieczenia lub z innych okoliczności wynika, że obowiązek ubezpieczenia nie
istnieje. Wola odwołującej się pozostawania dobrowolnie w ubezpieczeniu znalazła
następnie potwierdzenie w tym, że prowadziła przez cały sporny okres działalność
gospodarczą, przez 8 lat regularnie opłacała składki, korzystała z ubezpieczenia z
tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, pobierając przez ponad 4 miesiące
zasiłek chorobowy, a po zmianach w zakresie systemu ubezpieczeń społecznych,
działając przez zatrudnioną w tym celu księgową, złożyła 31 stycznia 1999 r. wniosek
o objęcie jej ubezpieczeniem społecznym z tytułu prowadzenia działalności gospo-
darczej w pełnym zakresie i nadal po tej dacie opłacała składki. W tych okoliczno-
ściach złożenie wniosku o kontynuowanie ubezpieczenia nie było niezbędnym wa-
runkiem nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego. Wola skarżącej podlega-
nia dobrowolnemu ubezpieczeniu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej
została bowiem wyrażona dostatecznie wyraźnie, a powstanie ubezpieczenia znaj-
dowało oparcie w obowiązującym prawie (art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z 18 grudnia
1976 roku o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodar-
czą i ich rodzin).
Sąd Najwyższy nie mógł rozpatrzyć postawionego w kasacji zarzutu narusze-
nia art. 9 ust. 5 w związku z art. 9 ust. 4 i art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 14 ust. 1 i art. 36 ust.
5 ustawy z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Przepi-
sy te, ze względu na datę ich wejścia w życie (1 stycznia 1999 r.), nie mogą być pod-
stawą oceny, czy sporny stosunek ubezpieczenia powstał w 1993 r. Bezpodstawny
okazał się także zarzut naruszenia art. 60 k.c., do którego - wbrew twierdzeniu kasa-
cji - Sąd Apelacyjny się nie odwoływał.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39312 k.p.c., odda-
lił kasację jako niemającą usprawiedliwionych podstaw.
========================================